Батыс Қазақстан облысы топонимдерінің мағыналық топтары

Батыс Қазақстан топономиясын лексика-семантикалық тұрғыдан классификациялауда жоғарыдағы ғалымдареңбектері басшылыққа алынды. В.Н Топоров, пен О:Н Трубачев гидронимдерді мынадай семантикалық топтарға бөледі: 1. Шөп тауларына қойылған гидронимдер. 2. Ағаш түрінен қойылған гидронимдер. 3. Жер асты қабаттары мен топырақ ерекшеліктеріне байланысты гидронимдер. 4. Судың түсіне байланысты гидронимдер. 5. Өзеннің ағысы мен судың ерекшелігіне байланысты гидронимдер. 6. Қоршаған ландшафт ерекшелігіне байланысты гидронимдер. 7. Өткелдер мен бөгеттер және т.б су құрылыстары атымен байланысты гидронимдер. 8. Облыс аймағы немесе шекарасымен байланысты байланысты гидронимдер. 9. Хайуанаттар аттарымен байланысты гидронимдер.

Қазақ тілінде сонымен қатар мағыналық түрлері жағынан мынадай топтарға бөлуге болады: санға байланысты, эвфемизм мен діни нанымға байланысты, метафорлы атаулар, өсімдік дүниесіне, жан-жануарлар мен құстарға байланысты, белгілі әлеуметтік, тарихи оқиғалар мен басқа да халық өміріндегі, күнделікті тіршілігіндегі әртүрлі оқиғаларға байланысты атаулар, халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне байланысты атаулар, қазба байлықтарға байланысты атаулар, жаман-жақсы, үлкен, кіші компоненттерінің қатысымен байланысты атаулар, жаңа сөзінің қатысымен қалыптасқан топонимдер, генотопонимдер менэтнотопонимдер және т.б.
№7 ОЖСӨЖ

Батыс Қазақстан облысы топонимдерінің мағыналық топтары.

1. 
   Қоршаған ортаның физика-географиялық қасиетін көрсететін топонимдер.
   
2. 
   Жан-жануарларға байланысты жер-су атаулары.
   

4. 
   Бізді айнала қоршаған заттардың барлығының өз атауы болады. Қарапайым обьектілердің географиялық обьектілерден айырмашылығы- бұлар екі типтегі атауды қабылдайды. Жалпы атау – белгілі ұғымды білдіретін тау,өзен, қала, ауыл сияқты сөздер және жеке атаулар. Жеке атаулар әрбір географиялық обьектіге жеке дара беріледі. Оларды бір обьектіден екінші обьектіге ауыстыруға болмайды. Жалпы атаулар әрбір географиялық обьектіге жеке дара беріледі. Мысалы, арал жан-жағынан су қоршалған құрлық, Географиялық обьектілер класы жер шарының бәріне бірдей қолданылады.
   
5. 
   Егер Бұланды, Қоянды, Шошқалы, Бөрілі деген топонимдер сол жерде осындай жан-жануарлардың бар екендігінен хабар берсе, ал Ащыкөл, Борлытау, Тұщықұдық дегендер көл, құдық, таудың осы жердегі қасиеттерін айнытпай танытып тұр. Жалпы жан-жануарларға байланысты топонимдер, топономикада зоотопонимдер деп аталады.Батыс Қазақстан облысы жер-су атауларында төмендегідей аң, құс, жануар, жәндіктердің аттары кездеседі.Теке, серке, бұлан, мәші, мәстек, ешкі, қасқыр, айғыр, байтал, тайлақ, қой, сона, шортан, бақа, балық, жылан, шыбын шошқа.
   

№8 ОЖСӨЖ

Батыс Қазақстан топонимдерінің құрамы бөлімінде күрделі топонимдердің бірігіп және тіркесіп келетін түрлерінің кездесетіндігі, күрделі топонимдерінің осы екі түрінде де актив сөздердің бар екендігі айтылған болаын. Ол сөздер ұлттық географиялық терминдер.Оларды ұлттық географиялық терминдер детерминативтер, термин-индикаторлар, тіпті топономикалық форманттар деп, я болмаса күрделі сөздің компоненттері деп те атауға болады. Олардың топономикалық форманттар деп аталуы қызметі жағынан топономикалық көмекшілерге ұқсас болып келуінде және өнімді қолданылуында Бұл терминдер тек қазақ тілінің төл атауларымен ғана емес басқа тілден енген жер-су атауларымен де біріге қолдануға қабілетті.

Көл-Қошанкөл, Қамыстыкөл, Неміскөл, Тереңкөл, Ақкөл, Қошанкөл, Сулыкөл, Майлыкөл, Шөптікөл, Егндікөл, Шөмішкөл, Алакөл, Батпақкөл, (жалпы саны 74) Сай- Әйіпсай, Қурайлысай, Жетімсай

№9 ОЖСӨЖ

Бұл мәселеге арнайы тоқталмас бұрын, реликт терминіне түсінік беріп, оның табиғатын танып алған дұрыс. Бұл сөздің линггвистикалық беретін мағынасы – көне лексикалық немесе басқа қалдықтар. Термин тіл ғылымына жаратылыстану ғылымынан енді. Реликт сөзіне орыс тілінің түсіндірме сөздігінде төмендегідей анықтама беріледі. «Реликт Жауарлар және өсімдіктер организмдерінің көне дәуірден сақталған және сақталып келе жатқан түрі.

Реликт термині қазақ тілінде 90-жылдардан бастап тұрақты түрде қолданыылып келеді. Батыс Қазақстан топономиясындағы реликтілік құрылыммен келетін атауларға Жайық, Елек, Тайпақ, Жазық, Өлеңті, Бұлдырты, Аңқаты, Шідірті, Жымпиты, Қалдығайты. Және тағы басқа топонимдер жатады.

№10 ОЖСӨЖ

Батыс Қазақстан облысы тапонимдерін біріккен және тіркесті түрлерге бөлуге болады. Олардың арасында көбірек қолданылатыны – біріккен күрделі топонимдер.

Біріккен күрделі топонимдер – екі толық мағыналы сөздің бірігуі арқлы жасалады. Олар дара тұлғалы топонимдерден құрамының күрделілігі, беретін мағынасының жан-жақтылығы, сыңарлығының семантикалық сипаты арқылы арқылы ерекшеленеді. Мысалы: Жалтыркөл, Ақжайық, Жалғызтал, Төбеқұдық, Қасқыртау, Көлтабан, Барбастау, Деркөл, Мәштексай, Қуақаш, Бейістерек, Жалпақтал,Қаратөбе, Жолқұдық, Қойқұдық және тағы басқа.

Тіркесті күрделі топонимдер құрылысына қарай қос компонентті және көп компонентті түрде кездеседі. Қос компонентті топонимдерге, мысалы: Ниязбек сайы, Жәңке суаты, Хан тоғайы, Шәрімбет сайы, Бекжан бұлақ, Едіге тоғайы, Тіленші өзені.Сонымен қатар Үлкен Аңқаты, Кіші аңқаты, Шолақ аңқаты, Кіші Сейтек, Үлкен Сейтек, Кіші Айдархан және тағы басқа.

№11 ОЖСӨЖ

Жер –су атауларындағы этнографиялық негіз (фактор)

Батыс Қазақстан топонимдерінің қалыптасуындағы географиялық негізге этнографиялық факторлардың да ерекше әсері болды. Өмірдің өзі көшпелі қазақты өрістің ерекшеліктерін нақты білуге (бедер ерекшеліктерін, климаттың, өсімдіктің, су қоймаларының түрлерін, оларды малға пайдаланудың маусымдық ерекшеліктерін) ғана үйреткен жоқ, сонымен қатар көшу кезінде бағыт болатын, қолайсыз ауа райында малға пана болатын ландшафттық ерекшеліктерді де білуге үйретті.

Топонимдердің этнолингвистикалық сипатын қарастырғанда ерекше назар аударатың назардың бірі – этномаркерлі топонимдер. Этномаркерлі топонимдер дегеніміз-өзінің құрамында этнографизмі бар мәдени – этнографиялық топонимдерге ақпаратқа ие топонимдер. Мұндай топонимдердің пайда болуына этнографиялық факторлар әсер еткен.

Материалдық мәдениетке, рухани мдениетке байланысты этнобелгілер мынадай лексика-семантикалық топтарға бөлінеді.

1.Үй жануарларына байланысты этнобелгілер: Ақсерке, Мәші, Мәштексай, Сиырқұдық, Бұзауқұдық, Қойбас, Жылқыайдар, Нарөлген, Қойқұдық, Байтал, Тайша.

2. Жайылым атауларға байланысты этнобелгілер: Таласкөл, Шөптікөл, Шалғын, Шалғынды, Жайлау.

3. Малдың қора жайына байланысты этнобелгілер: Ашықбаз, Алтықашар, Малқора, Ескіқора, Қамысқора, Атқора, Алтықора.

4. Отырықшылыққа байланысты этнобелгілер: Жаңақла, Қоныс, Тасқала, Жаңақоныс, Жаңаөңір, Қамысқала, Бөлекқала.

Және тағы басқа.

№12 ОЖСӨЖ

Тарих барлық атаулардың негізі дегендей, топонимдерге өткен өміріміздің әр-алуан тұстары көрініс тапқандай. Географиялық атаулар қоғамның өткен өміріміздің өндірістік қатынастары, соның нәтижесінде қалыптасқан сауда, қатынас орындарын, халықтың орналасу аймақтары, мен шекараларын, отырықшылдықтың кезеңдері мен бағытын белгілеуге көмектесе алады.Мысалы: Жаңақала ауданындағы Жаңақазан, Сарман елді мекендері осы өңірге патшалық Россияның Орта Азияны отарлау мақсатында саясаты нәтижесінде татар семьяларының көшіп келгендігін білдіреді. Келген татарлар Сары өмір бойындағы шұрайлы жерлерді иемденіп, өздерінің елді мекендерін сала бастады. Оны « Казанка», соңынан «Жаңа Қазан» деп атала бастады.

Сондай-ақ Қалмақ қыры – Жаңақала ауданындағы Мәштексай кеңшарының Екпінді бөлімшесіндегі елді мекен. Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықта солтүстік Қытай мен қазіргі Монғолия жерін мекендеген. 13-14 ғасырларда қалмақтар шыңғысхан империясының құрамына кіреді. 16 ғасырларда Жоңғар хандығы нығайып, жаңа жерлерді басып ала бастайды. Сонымен қатар Қазақстан жеріне де әлсін-әлсін шапқыншылық жасап отырады. Ол оқиғалар туралы Қалмақ қыры, Бесқалмақ, Қалмақшағыл (Жаңақала ауданы), Қалмақ (Тасқала ауданы), Қалмаққырған (Орда ауданы), Калмыкова (Тайпақ ауданы), топонимдері хабар беріп тұр.

№13 ОЖСӨЖ

Сан есімдердің философиялық және әлеуметтік проблемалары ғылымның басқа салаларымен байланысты ғалымдар назарын үнемі аударып келеді. Батыс Қазақстан облысы топонимдерінің құрамында да сан есімдердің қатсымен жасалған жер-су аттары өте көп. Мысалы: Үшана, Үштерек, Үшкемпір, Үшкүтір, Үшқыстау, Төртқұлақ, Төртқұдық, Төртпішен, Бестентек, Бесқасқыр, Бескөл, Бестерек, Бесқыстау, Бесқамыс, Алты қора, Алтықашар, Жетікөл, Жетіқыз, Жетіқұдық, Сегізсай, Тоғызқұдық, Қырыққұдық, Жүзбатыр, Мыңтас, Мыңшұқыр.

Керісінше аймақ топонимдері арасында осы сан есімдерінің баламасы болып табылатын жалғыз, қос сөздерінің көмегімен қалыптасқан Жалғызағаш, Қоскөл, Қосағаш, Қосбармақ, Қосдәулет, Қосмырза, Қосшырақ, Қосбақ, Қосқотон секілді топонимдер ұшырасады.

№15 ОЖСӨЖ

Батыс Қазақстан облысы топонимдерінің құрамында есімдер мен әулетесімдерден жасалған микротопонимдер аз кездеспейді.Оларды ономастикада антротопонимдер деп атайды.Көшпелі қазақтың әрбір тайпасы мен руының қыстауы мен жайлауы болған. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар шұрайлы жерлерге көшіп, жайлау мен қыстауларды ру-ру мекендеп, иемденіп оларға ат қойып, айдар таққан. Әдетте, ол жерлердің алғашқы атаулары сол жерді иемденуші ру ел басшыларының, ру ақсақалдарының, байлар мен олардың төңірегіндегі адамдардың батырлар мен билердің есімдерімен аталған. Ол ру басыларының кейбірінің есімі тайпа атауына генотопонимдер, этнотопонимдерге айналып отырған.

Мысалы: Нияз, Жібек, Ақболат, Ақшолақ өзегі, Қайбалы бөгеті, Қошанкөл, Сырымтөбе, Мүсенқора, Ертарғынөзені.Керісінше кісі аттарының топонимдерден қойылуы кездесіп қалады. Мысалы: Жайық, Еділ, Шалқар, Алтай, Орал.Осы келтірілген мысалдар антропотопонимдер мен этнотопонимдердің генотопонимдердің арасында тығыз байланыстың болатындығын және ол байланыстың екі жақты екендігін көрсетеді.

8. Курстық жұмыс, есептік графиктік жұмыстар бойынша әдістемелік нұсқаулар-бағдарлама бойынша жоспарланбаған.

9. Студенттің өзіндік жұмысының әдәстемілік нұсқауы.

№1 СӨЖ

Әдебиет: №2, 8016 беттер

№2 СӨЖ

Тақырыбы: Обьект «нысан» тапонимге байланысты өзгеріп отырады.

№3 СӨЖ

Әдебиет: 2, 121-124 беттер

№4 СӨЖ

Тақырыбы: Тапономикадағы өзгерістер.

№5 СӨЖ

Әдебиет: 2, 147-152 беттер.

№6 СӨЖ

Тақырыбы: Тапономика және басқа ғылымдар.

№7 СӨЖ

Әдебиет: №2, 66-68 беттер.

№8 СӨЖ

Тақырыбы: Жер-су атауларының лексика-семантикалық сипаты.

№9 СӨЖ

Әдебиет: №3, 57-62 беттер

№10 СӨЖ

Тақырыбы: БҚО топонимдерінің мағыналық топтары.

№11 СӨЖ

Әдебиет: 3, 93-103 беттер

№12 СӨЖ

Тақырыбы: Жер-су атаулары құрамындағы сан есімдер.

Әдебиет: №3, 128-132 беттер

№13 СӨЖ

Әдебиет: №3, 121-128 беттер.

№14 СӨЖ

Тақырыбы: Тапономика фонетикасы.

№15 СӨЖ

Әдебиет: №3, 73-74 беттер.

1. 
   Топономика ғылымының зерттеу нысаны.
   
2. 
   Топономика сөзі қай тілден енген.
   
3. 
   Грек тілінен аударғанда топономика сөзінің түсінігі.
   

4. 
   Топономика ғылымының басқа ғылымдармен байланысы.
   
5. 
   Геогрфия ғылымындағы орны.
   
6. 
   Топономика ғылымының зерттейтін саласы.
   
7. 
   КСРО территориясындағы алғашқы топономист ғалым.
   
8. 
   Топономика жайлы еңбектер қашаннан бастап жариялана бастады.
   
9. 
   Қазіргі таңда орыс жылнамасы қанша томы шықты.
   

11. Халықтық географиялық терминологияның қызметі.

12. 
    Географиялық терминдерді зерттегенде қанша жағы бар.
    
13. 
    ТМД территориясында қанша тіл бар.
    

15. 
    Зона терминіне алғаш анықтама берген ғалымдар.
    
16. 
    В.В Докучаев зона терминіне қандай сипаттама берді.
    
17. 
    Тундра термині қай жылдардан бастап қолдана бастады.
    
18. 
    Тундра терминінің анықтамасы.
    
19. 
    Орман термині қашаннан ғылымда қолданыла бастады.
    
20. 
    Алма – Ата қаласының негізі қай жылдары салынды
    
21. 
    Ашхабад қай елдің астанасы.
    
22. 
    Ташкент қаласы қай жылдары салынды және беретін мағынасы.
    
23. 
    Нөкіс қаласының атауы неге байланысты шыққан.
    
24. 
    Аптаға байланысты шыққан Орта Азиядағы Астана.
    
25. 
    Азияны алып жатқан шөлдер.
    
26. 
    Шөл сөзінің білдіретін мағынасы.
    
27. 
    Алашан, Гоби шөлдерінің шығу тарихы, мағынасы.
    
28. 
    Қазақтандағы шөлдердің аталуы.
    

1. 
   Ономастика ғылымының зерттеу нысаны.
   
2. 
   Гидронимия ғылымы зерттеу нысаны.
   
3. 
   Этнотопоним дегеніміз не.
   
4. 
   Генотопоним ұғымына сипаттама.
   
5. 
   Қазақстанның басқа аймақтарының ұлттық тапоноиясы тәрізді зерттеу обьектісі ретінде алынып отырған аймақ тапономисының өзіне тән стратиграфиялық қабаттары бар.
   
6. 
   БҚО апонимдері өзіне тән құрылымдық сипатқа ие.
   
7. 
   Түркі-монғол ілдерінің
   
8. 
   Ұлттық танымның жер-су атауларына байланысы.
   
9. 
   Этнолингвистика ғылымының негізін қалаушы ғалымдар.
   
10. 
    Тіл біліміндегі негізгі белгілер уәждер дегеніміз не.
    
11. 
    Этникалық мәдениеттің құрамдас бөлігі.
    
12. 
    Географиялық негіз (фактор) ұғымының түсінігі.
    
13. 
    БҚО топономиясының қалыптасу кезеңдері.
    
14. 
    БҚО Қазақстан Республикасының қай регионында орналасқан.
    
15. 
    БҚО алғашқы зерттеген антикалық дәуір ғалымдары.
    
16. 
    Ақжайық даласы «Үлкен сызу» кітабына қай жылдары енді
    
17. 
    Ландшафт пен географиялық атаулардың өзара байланыстығы қай жылдары белгілі болды.
    
18. 
    Осы екі ғылымның байланыстылығы жайлы бірінші ғылыми еңбек жазған ғалым.
    
19. 
    Осы екі ғылымның байланыстылығы жайлы екінші ғылыми еңбек жазған ғалым.
    
20. 
    В.П Семенов-Тян-Шанскийдің осы бағытқа жазған еңбектері.
    
21. 
    Қазақстаннан шыққан алғашқы топономика ғылымын негізін салушы ғалым.
    
22. 
    Қазақ ғалымы Г.К. Конкашпаеваның топономика ғылымына қосқан жаңалығы.
    
23. 
    Топономика ғылымының негізін салушы қырғыз ғалымдары
    
24. 
    Топономика ғылымының негізін салушы өзбек ғалымдары
    
25. 
    Топономика ғылымының негізін салушы түрікмен ғалымдары
    
26. 
    Алма – Ата қаласының негізі қай жылдары салынды
    
27. 
    Ашхабад қай елдің астанасы.
    
28. 
    Ташкент қаласы қай жылдары салынды және беретін мағынасы.
    
29. 
    Нөкіс қаласының атауы неге байланысты шыққан.
    
30. 
    Аптаға байланысты шыққан Орта Азиядағы Астана.
    

1. 
   Топономика ғылымының зерттеу нысаны.
   
2. 
   Топономика сөзі қай тілден енген.
   
3. 
   Грек тілінен аударғанда топономика сөзінің түсінігі.
   
4. 
   Топономика ғылымының басқа ғылымдармен байланысы.
   
5. 
   Геогрфия ғылымындағы орны.
   
6. 
   Топономика ғылымының зерттейтін саласы.
   
7. 
   КСРО территориясындағы алғашқы топономист ғалым.
   
8. 
   Топономика жайлы еңбектер қашаннан бастап жариялана бастады.
   
9. 
   Қазіргі таңда орыс жылнамасы қанша томы шықты.
   

11. Халықтық географиялық терминологияның қызметі.

12. 
    Географиялық терминдерді зерттегенде қанша жағы бар.
    
13. 
    ТМД территориясында қанша тіл бар.
    

17. 
    Зона терминіне алғаш анықтама берген ғалымдар.
    
18. 
    В.В Докучаев зона терминіне қандай сипаттама берді.
    
19. 
    Тундра термині қай жылдардан бастап қолдана бастады.
    
20. 
    Тундра терминінің анықтамасы.
    
21. 
    Орман термині қашаннан ғылымда қолданыла бастады.
    
22. 
    Алма – Ата қаласының негізі қай жылдары салынды
    
23. 
    Ашхабад қай елдің астанасы.
    
24. 
    Ташкент қаласы қай жылдары салынды және беретін мағынасы.
    
25. 
    Нөкіс қаласының атауы неге байланысты шыққан.
    
26. 
    Аптаға байланысты шыққан Орта Азиядағы Астана.
    
27. 
    Азияны алып жатқан шөлдер.
    
28. 
    Шөл сөзінің білдіретін мағынасы.
    
29. 
    Алашан, Гоби шөлдерінің шығу тарихы, мағынасы.
    
30. 
    Қазақтандағы шөлдердің аталуы.
    

31. 
    Ономастика ғылымының зерттеу нысаны.
    
32. 
    Гидронимия ғылымы зерттеу нысаны.
    
33. 
    Этнотопоним дегеніміз не.
    
34. 
    Генотопоним ұғымына сипаттама.
    
35. 
    Қазақстанның басқа аймақтарының ұлттық тапоноиясы тәрізді зерттеу обьектісі ретінде алынып отырған аймақ тапономисының өзіне тән стратиграфиялық қабаттары бар.
    
36. 
    БҚО апонимдері өзіне тән құрылымдық сипатқа ие.
    
37. 
    Түркі-монғол ілдерінің
    
38. 
    Ұлттық танымның жер-су атауларына байланысы.
    
39. 
    Этнолингвистика ғылымының негізін қалаушы ғалымдар.
    
40. 
    Тіл біліміндегі негізгі белгілер уәждер дегеніміз не.
    
41. 
    Этникалық мәдениеттің құрамдас бөлігі.
    
42. 
    Географиялық негіз (фактор) ұғымының түсінігі.
    
43. 
    БҚО топономиясының қалыптасу кезеңдері.
    
44. 
    БҚО Қазақстан Республикасының қай регионында орналасқан.
    
45. 
    БҚО алғашқы зерттеген антикалық дәуір ғалымдары.
    
46. 
    Ақжайық даласы «Үлкен сызу» кітабына қай жылдары енді
    
47. 
    Ландшафт пен географиялық атаулардың өзара байланыстығы қай жылдары белгілі болды.
    
48. 
    Осы екі ғылымның байланыстылығы жайлы бірінші ғылыми еңбек жазған ғалым.
    
49. 
    Осы екі ғылымның байланыстылығы жайлы екінші ғылыми еңбек жазған ғалым.
    
50. 
    В.П Семенов-Тян-Шанскийдің осы бағытқа жазған еңбектері.
    
51. 
    Қазақстаннан шыққан алғашқы топономика ғылымын негізін салушы ғалым.
    
52. 
    Қазақ ғалымы Г.К. Конкашпаеваның топономика ғылымына қосқан жаңалығы.
    
53. 
    Топономика ғылымының негізін салушы қырғыз ғалымдары
    
54. 
    Топономика ғылымының негізін салушы өзбек ғалымдары
    
55. 
    Топономика ғылымының негізін салушы түрікмен ғалымдары
    
56. 
    Алма – Ата қаласының негізі қай жылдары салынды
    
57. 
    Ашхабад қай елдің астанасы.
    
58. 
    Ташкент қаласы қай жылдары салынды және беретін мағынасы.
    
59. 
    Нөкіс қаласының атауы неге байланысты шыққан.
    
60. 
    Аптаға байланысты шыққан Орта Азиядағы Астана.