Бибеков қаныш тілеужанұлы қазақ тілінің семантикасы
жүктеу/скачать 464 Kb.
|
БИБЕКОВ ҚАНЫШ ТІЛЕУЖАНҰЛЫ(1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөздердің ауыспалы мағынада қолданылу жолдары мен тәсілдері
| Тацырып бойынша сүрацтар
Көп мағыналылық дегеніміз не? Сөздің тура мағынасы дегеніміз не? Сөздің ауыспалы мағынасы дегеніміз не? Стилистикалық түрғыдан сөз мағыналары қалай жіктеледі? В.В.Виноградов сөз мағыналарын қалай жіктеген? Сөздің негізгі мағынасы дегеніміз не? Сөдің туынды мағынасы дегеніміз не? Фразеологиялық байлаулы мағынаның ерекшелігі қандай? Синтаксистік шартты мағына дегеніміз не? Тарихи түрғыдан сөз мағынасы қалай бөлінеді? Сөздердің ауыспалы мағынада қолданылу жолдары мен тәсілдері Сөздің эр түрлі мағынаға ие болуы сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы мағынада қолданылуы нәтижесінде іске асады. Енді, сөз мағынасының өзгеруінің себептері мен мағынаның ауысу тәсілдері туралы мэселелерге тоқталайық. Сөз мағынасының өзгеруінің, оның жаңа мағынаға ие болуының екі түрлі себебі бар: 1. сөз мағынасының өзгеруінің тілден тыс немесе сыртқы себептері; 2. тілдік немесе лингвистикалық себептер. Бүл себептердің біріншісі екіншісіне қарағанда көбірек зерттелген. Сөз үғымды білдірудің материалдық формасы бола отырып, сананың дамуымен байланысты болатын үғымның өрісі де бейнелейді. Ойлаудың дамуына тэн ауысу процестері, мысалы, нақтылықтан абстрактылыққа, жалқылықтан жалпылыққа ауысу жэне үғымның дәлденіп жіктелуі (дифференциялануы) сөз мағынасының дамуына әсер етпей қала алмайды. Мысалы, жол деген сөз өзінің нақты мағынасымен бірге, 1) "идея, бағыт", 2. "тэсіл" (мысалы: туынды сөздердің жасалу жолдары) тэрізді абстракты, қосымша (туынды) мағыналарға ие болған. Сөздің қолданылу аясының өзгеруі, мысалы, бір саладан басқа бір салаға ауысуы оның мағынасының өзгеруіне әсер етеді. Егер сөз кең саладан тар немесе арнаулы бір салаға, мысалы, жалпы халықтық лексикадан арнаулы лексикаға ауысса, оның мағынасы нақтылана түседі де, белгілі бір уғымды білдіретін терминдік мағынаға ие болады. Мысалы, түбір деген сөз жалпы халықтық лексикада "күллі өсімдік атаулының жерде қалған тамыры мен түбі" деген жалпылама мағынаны білдірсе, арнаулы бір сала, лингвистикалық терминологияға ауысқанда, "түбірлес сөздердің ары қарай бөлшектеуге келмейтін, мағыналы түп бөлшегі, морфема" деген арнаулы терминдік мағынаны білдіреді. Орыс тіліндегі коренъ деген сөздің мағыналары жайында да осыны айтуға болады. Сөз мағынасы қоғамның дамуы, қоғамдық қатынас пен өндіріс тәсілінің дамуымен байлаьысты өзгеріп түрленуі де мүмкін. Мысалы, ежелгі ағылшын тіліндегі /еоп деген сөз алғашқыда "мал" деген мағынаны, оны кейін "қозғалтатын зат атаулыны", ақырында келіп "ақша" деген мағынаны білдірген. Белгілі бір тарихи дэуірде байлык атаулы малмен өлшеніп, қүны (бағасы) сонымен айқындалатын болған. Сөз мағынасы функциональды семантика заңы бойынша да өзгеруі мүмкін. Функциональды семантика заңы заттардың (қүралдардың) қызмет бірлігіне негізделеді. Бір зат немесе қүрал басқа бір зат немесе қүралмен ығыстырылып алмасады да, соңғысы қызмет бірлігіне қарай, алғашқы заттың немесе қүралдың атауымен аталады. Қоғамның даму барысында жаңадан танылған заттар мен қүбылыстарды тілде сөзбен атау эр түрлі тәсілдер, соның ішінде сөз мағынасының өзгеруі, жаңа мағынаға ие болуы арқылы да іске асады. Сөз мағынасының өзгеруіне, оның жаңа, қосымша мағынаға ие болуына әсер ететін сыртқы себептер, негізінен алғанда, - міне, осылар. Сөз мағынасының өзгеруінің сыртқы себептеріне қарағанда, ішкі, яғни лингвистикалық (тілдік) себептері тіл білімінде аз зерттелген. Сөз мағынасының өзгеруінің лингвистикалық себептері алуан түрлі болуы мүмкін, бірақ оның бэрі ақыр аяғында мынаған келіп тіреледі: сөз жеке-дара күйінде емес, эдетте, басқа сөздермен эрқашан белгілі бір байланыста, қарым-қатынаста, өмір сүреді. Тілдің бытыраңқы сөздердің ретсіз жиынтығы емес, сөздердің барлығы жиналып келіп жэне өз ара қарым-қатынаста бола отырып, оның (тілдің) лексика-семантикалық жүйесін қүрайды. Жаңа сөз немесе жаңа мағына тілдің лексика-семантикалық жүйесіне келіп қосылғанда, ол (жаңа сөз немесе жаңа мағына) тілдің лексикасында бүрыннан бар сөздердің мағыналарымен, эсіресе өзімен синонимдес келетін сөздермен, қарым-қатынасқа түседі. Мүндай қарым- қатынастың өзі екі жақты болуы мүмкін: тілдің лексика- семантикалық жүйесіне келіп қосылған жаңа сөз немесе жаңа мағынаға сөздік қүрамда бүрыннан бар сөздердің эсер ететіні сиякды, сөздік қүрамда бүрыннан бар сөздерге жаңа сөз немесе жаңа мағына да әсер ете алады. Сөз мағынасының өзгеріп, қосымша мағынаға ие болуына оның (сөздің) түрақгы сөз тіркестерінде немесе сөйлемде қолданылуы әсер етуі мүмкін. Сөз түрақгы сөз тіркестерінің қүрамында қолданылу ыңғайына қарай, жоғарыда атап өткеніміздей, фразеологиялық байлаулы мағынаға ие болса, сөйлемде қолданылу ыңғайына қарай кейде грамматикалық байлаулы мағынаға немесе синтаксистік шартты мағынаға ие бола алады. Мысалы, жел деген сөздің "ауаның ағымы" деген мағынасы - бастапқы, негізгі мағына да, "бос" деген мағынасы - туынды, фразеологиялық мағына. Бүл соңғы мағына оның жел сөз деген түрақты тіркесте қолданылу ыңғайына қарай пайда болған қосалқы мағынасы болып саналады. Мүнымен бірге, сөз сөйлемде белгілі бір қызмет атқаруына, қолданылу ерекшелігіне байланысты үстеме мағынаға ие болуы мүмкін. Сөз мағынасының өзгеруінің ішкі (лингвистикалық) себептері, негізінен алғанда, - міне, осылар. Сөз мағыналарының ауысуы, келтірінді мағынада жүмсалуы эр түрлі тәсілдер арқылы іске асады. Сөздің ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылуы бірде метафора мен метонимия тәсілі арқылы болса, бірде қызмет бірлігі мен синекдоха тэсілдері арқылы болады. Енді осы тәсілдердің әрқайсысына тоқталайық. I . Метафора тәсілі арқылы атаудың (наименование) ауысуы белгіленетін заттардың түлға, түс, қимыл ерекшелігінің үқсастығына негізделеді. Белгілерінің үқсастығына қарай бір заттың не қүбылыстың басқа бір заттың не қүбылыстың атауы мен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора деп аталады. Мысалы, Орыстың гылымы, өнері — дуниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырац түседі (Абай) деген сөйлемдегі кілт сөзі "ашатын қүрал" дегенді емес (бүл - оның негізгі мағынасы), "шешуші" деген мағынаны білдіреді. Бүл мағына - кілт өзінің номинативті мағынасы ("ашатын қүрал") негізінде жасалған туынды мағына. Мәселенің кілті деген сөз тіркесіндегі кілт сөзінің мағынасы да осы аталған мағынамен барабар ("шешуші" дегенді білдіреді). Метафора - эр түрлі тілдердің бэрінде де бар күбылыс. Қырғыз тілі мен қазақ тілінде бел анатомиялық атау ғана емес, сонымен бірге "асу" (арқа, жон), "таяныш, сүйеніш" деген мағыналарда да қолданылады, Бел - таудың кез келген түсы емес, оның арғы бетіне асып түсуге, өтуге қолайлы, анатомиялық белге үқсас түсы "асу, жоны). Бүл сөздің "таяныш, сүйеніш" деген мағынасы "адам денесінің жоғарғы бөлегі тірелетін таяныш" мағынасындағы анатомиялық "белмен" ассоциация жасаудан туған. Тіл-тілде сөз мағыналарының ауысу тәсілдерінің ішінде өте жиі кездесетіні жэне ең бастысы - метафора тэсілі. Метафора қүбылысының сөздің мағынасынан орын тепкені жэне әбден үйреншікті болып кеткені соншалық, метафораның негізінде туған қосымша мағынаның көп жағдайда туынды, келтірінді мағына екені бірден аңғарыла бермейді. Метафораның негізінде туған келтірінді мағына, әдетте, сөздің туынды мағынасы ретінде қалыптасып орнығып кетеді. Мүндайда метафораның негізінде туған мағына сөздің сөздіктегі мағыналық мазмүнына еніп, оның туынды мағыналарының бірі ретінде қаралады. Мысалы, ісіпіц төркіні, мәселенің төркіні, сөздіц төркіні дегендердегі төркін мен цыздың төркіні дегендегі төркін сөзін салыстырсақ, соңғы мысалда бүл сөз "қыздың ата-анасы, туған-туыстары" дегенді білдіреді де, алдыңғы мысалдарда "түп негізі, тегі, сыры, мәнісі" дегенді білдіреді. Сонда, бүл мағына ("түп негізі, тегі") төркін сөзінің негізгі мағынасымен іштей байланысты туған қосымша туынды мағына болып саналады да, осы сөздің қалыптасқан, орнықты лексикалық мағыналарының бірі ретінде үғынылады. Осы туынды мағынасында оны бүкіл халық қолданады. Сондықтан бүл туынды мағына төркін сөзінің негізгі мағынасымен катар сөздікте көрсетіледі. Метафора көркем сөз стилінде бейнелеуші, мэнерлеуші тәсіл ретінде айрықша қызмет атқарады. Бірақ жеке ақын- жазушылардың тіліндегі метафоралардың барлығы бірдей жалпы халықтық сипатқа ие бола бермейді. Жазушылар кейде сөздерді айрықша мэнерлеп, көркемдеп айту мақсатымен дағдылы қалпынан басқаша етіп тіркестіреді де, соның нэтижесінде сөз эр түрлі реңкке ие болады. Ондай реңк жалпы халықтық сипатқа ие болғанда ғана, мағына ретінде үғынылады; сөздің сөздіктегі мағыналық мазмүнына енеді. Ал, егер ол жалпы халықтық сипат ала алмаса, онда жазушының сөз қолданылу ерекшелігін бірі ретінде ғана үғынылады. Ондай реңкті дербес мағына деп есептеуге де болмайды, оны, жоғарыда атап өткеніміздей, тек қолданылыс (употребление) деп түсіну қажет. Метонимия. Бір заттың немесе кубылыстың атауының екінші затқа не күбылыска олардың (заттардың не кұбылыстардың) өз ара іргелестігі, шектестігі, қатыстылығы негізінде атау болып ауысуы және, осыған орай, сөздің ауыспалы мағынада жүмсалуы метонимия деп аталады. Мысалы, Үйі мәз боп,цой сойды, сүйіншіге шапцанга (Абайдан) деген сөйлемдегі үйі деген сөз өзінің негізгі мағынасы -"баспана" дегенді емес, ибір үйдіц адамдары, үй-іші, семъя” дегенді білдірсе, "Дәрі цосцан аяцты ішкеннен соң, Әзім барып жыгылды шстцасынан” (бүл да Абайдан) деген сөйлемде аяц сөзі "ыдыс" дегенді емес, "сусын, сүйық" деген мағынаны білдіреді. Егер таза класс деген мен тәртіпті класс деген сөз тіркестерін бір-бірімен салыстырсақ, соңғы сөз тіркесіндегі класс сөзінің "бір класта оқитын оқушылар" дегенді білдіретіні бірден аңғарылады. Сондай-ақ, орыс тіліндегі светлая аудитория - способная аудитория деген сөз тіркестерін салыстыру арқылы соңғы тіркестегі аудитория сөзінің "бір аудиторияда отырған адамдар" дегенді аңғартатынын байқаймыз. Орыс тіліндегі бумага, қазақ тіліндегі уазаз сөздері "жазу жазылатын материал" дегенмен бірге "документ" дегенді де білдіреді. Ал дастарцанды мацтан ету (Абай шығармаларынан жэне ауыз екі тілден) дегендегі дастарқан сөзінің беретін мағынасы - "столға жабылған шүберек" емес, оның үстіндегі "тағам", "тамағының молдығы". Осы тәріздес, орыс тілінде стол сөзі "мебель" дегенді ғана емес, "тамақ" (мысалы: "богатый стол", "диэтический стол") дегенді де білдіреді. Кейбір ғалымдар орыс тіліндегі прием, выбор, перевод, набор тэрізді зат есімдерді (етістіктен жасалған) іс процесі мен қорытындының іргелестігі, шектестігінің негізінде пайда болган деп, бүларды да метонимияның бір түріне жатқызады. Мүғгдай мысалдарды қазақ тілінен де кездестіруге болады. мысалы, 1. Көрмегенге көсеу таң (мақал); 2. Бел шойырылып, бүйірге шаншу тиіп, үйыцтатты ма аягым, жатцанымда (Сүлтанмахмүт) деген сөйлемдердегі көсеу, шаншу деген сөздер - іс-әрекеттің, қимылдың атаулары емес, заттардың атауларьғ Бүлар іс-эрекет, қимыл атауларынан (етістіктен) зат атаулары (зат есімдер) болып қалыптасқан. Сондай-ақ, жамау, шашу, цашау, бөгеу, ою, цыстау, жабу, бояу деген сөздер де эрі кимыл, іс-әрекеттің атаулары (етістіктер), эрі іс-эрекеттің нэтижесі - зат атаулары (зат есімдер) болып саналады. Кейбір заттар мен бүйымдар алғаш рет қай жерде өндірілсе сол жердің атымен аталған. Бүл ретте кейбір маталардың аттарын мысалға келтіруге болады. Кашемир Индиядағы қаланың атына байланысты аталса, тюлъ Орталық Франциядағы Туль деген қаланың атынан, Каракулъ деген елтірі Бухарадағы Каракуль деп аталатын алқаптың атымен аталған. Бастон деген матаның аты Америкадағы каланың атымен, щевиош -Шотландиядағы қаланың атымен аталған. Виноның кейбір түрлерінің аттары да метонимия тәсілімен байланысты. Мысалы, виноның мадера деп аталатын түрі өзі алғаш рет өндірілген жер - Атлант мүхитындағы Мадера аралының атына байланысты аталған. Шампан деген атау Париж қаласының оңтүстігіндегі Шампань аталған провинциясыныц ескіше атауынан пайда болған. Бірсыпыра заттардың кісі аттарымен байланысты аталу қүбылысы кездеседі. Мысалы, киімнің макинтош деген аты да киімнің осы түрін шығарған кісінің атынан алынған. Әскери киімнің аты - френч осы әскери форманы енгізген Форенч деген генералдың атымен аталған. 3 . Синекдоха. Бүтіннің орнына бөлшекті, жалпыныц орына жалқыны (дараны), үлкеннің орнына кішіні қолданудың негізінде сөз мағынасының ауысуы синекдоха деп аталады. Егер бүтіннің орнына бөлшек, жалпының орнына жалқы қолданылатын болса, онда сөз мағынасы кеңиді. Мысалы, кейде, Семъяңда неше адам бар? — деудің орнына басың нешеу дейміз. Бүл арада бас сөзі бөлшек ретінде ("адамның дене мүшесі) бүтіннің орнына (адам) қолданылып түр. Кейде мал дегеннің орнына түяц (бөлшек ретінде) сөзі қолданылады. Мысалы, төрт-бес түягымыз бар дегендегі түяц сөзі малдыц түягы деген тіркестегі өзінің негізгі мағынасынан алшақтап, басқа бір мағынаны - "мал" дегенді білдіреді. жүктеу/скачать 464 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|