Білім беру бағдарламасы 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті», 5В020500 «Филология: қазақ тілі»


-кесте. Дауысты дыбыс әрпі – фонема – дыбыс қатынасы



бет52/78
Дата30.09.2023
өлшемі310,56 Kb.
#183114
түріБілім беру бағдарламасы
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   78
Байланысты:
Қаз жазу тар,2020 сил

2-кесте. Дауысты дыбыс әрпі – фонема – дыбыс қатынасы

Әріп

Фонема

Ды-быс

Фонологиялық жағдай

Морфологиялық жағдай

Мысалдар

/а/

➡ < a >

➡ [ а ]

Сөздің барлық ішінде




Б[ а ]л[ а ]







Ш

Қатар келген екі дауыстының біріншісі болғанда

Құрама сөз сыңарлары жігінде

Қар[ ʹ ]ырғай, қар[ ` ]ағаш,
арманд[ ` ] өту







➡ [ ә ]

Ж, ш, й аралығында

Бір буынды; жіңішке сыңарлы құрама сөзде

Ш[ ә ]й, м[ ә ]йсоқ, бид[ ә ]й,
б[ ә ]йтөбет, [ ә ]бүйір







➡[ ä ]

Жіңішке буындардан кейін, III буында

Кірме сөздерде

Әмәнд[ä], дүбар[ä],
ләззатт[ä]ңғ[ä]ммен, дүдам[ä]л




{ }

➡ [ ә]

Жіңішке буыннан кейін II буында

Кірме сөздерде

Ділд[ә], тілм[ә]р, тілм[ә]ш,
дінд[ә]р, мүб[ә]р[ә]к, дімк[ә]с,
мін[ә]ж[ә]т




➡ < а > - < е >

➡ [ а ]







Кес[а]пат

/ә/

➡ < ә >

➡ [ ә ]



Сөз басында, бірінші буында және сирек екінші буында

Көбіне кірме сөздерде

[ә]же, [ә]л, с[ә]н, [ә]з[ә]зіл

/о/

➡ < о >

➡ [ о ]

Дауыссыздан кейін, бірінші буында




Қ[о]р, жалақ[о]р





➡ [ о ]

Сөз басында




[о]рман, [о]тан







➡ [ ө ]

Жіңішке буыннан соң




Сәңқ[ө]й

/ө/

➡ < ө >

➡ [ ө ]

Дауыссыздан кейін, бірінші буында




К[ө]не, т[ө]бе





➡ [ уө ]

Сөз басында




[ уө ]т, [уө]лең

/е/

➡ < е >

➡ [э]

Жуан сыңарлы, құрама сөзде с,ш,ж дыбыстарынан кейін




[э]рлан, [э]лнұр, ес[э]к, ш[э]п, с[э]п, ж[э]у







➡ [е]

Сөз ортасында, аяғында




К[е]л, т[е]с







➡ [й е]

Сөз басында




[й е]т, [й е]л







➡ [ә]




Ауызекі тілде

[ә]д[ә]биет, көг[ә]ршін







➡ [і]

Ш-ның алдында

Ауызекі тілде

[і]нашлла, [і]штеңе, [і]штеңке







➡ [и]




Кірме сөзде

[и]ншалла









➡ Ш

Дауыстымен қатар келгенде, сөз тіркесі жігінде




Кел[`]алмады, кел[`]іліністі, екп[`]ағаш







➡ [ө]

Еріндік буыннан кейін




Түй[ө], бөл[ө], күй[ө]







➡ [е ˘]

Ерін үндестігінің 3-4-буынында




Дөңгел[е˘ ]к, құрм[е˘]т, сур[е˘ ]т, сүрмел[е˘ ]у, өзенг[е˘]




➡ < е > - < а >

➡ [ә]

Бейүндес буын аралығында

Кірме сөздерде

Қар[ә]кет, қош[ә]мәт

/ы/

➡ < ы >

➡ [ұШ]

Бітеу буын аралығында, ерін үндесімінде




Құбұжық, құрылыс, құбұлыс







➡ [ы]

Сөз басында, 1 буыннан басқа буында




Т[ы]н[ы]ш, с[ы]зба







➡ [Ш]

Бітеу буын, екі дауысты аралығында, бірінші буын ішінде




Тағ[`]лым, алт[`]атар, сар[`]май, бағ[`]лан, қ[`]рау, п[`]шақ







➡ [ұ]

Еріндік буыннан соң




Тұзд[ұ], бор[ұ]ш, құзғ[ұ]н







➡ [ы°]

Ерін үндесімінің 3-4-буынында




борышш[ы°]з, қуш[ы°]кеш, қорытынд[ы°], қорқынышш[ы°]з







➡ [і]

Жіңішке буынды сыңармен келгенде




Қайс[і]бір




➡ < ы > - < і >

➡ [і]

Бейүндес буын аралығында




Қат[і]гез, тауқ[і]мет, ақ[і]рет, лағ[і]нет, тақ[і]лет

/ы/

➡ < і >

➡ [ү]

Еріндік буыннан соң




Түлк[ү], күн[ү]м, сүйк[ү]мд[ү]





➡ [үШ]

Бітеу аралығында, ерін үндесімінде




Сүйүніш, күйүніс







➡ [і]

Сөз соңында, бір буынды сөзде, 1 буыннан басқа буында




К[і]м, т[і]с, [і]с, келд[і], к[і]лт







➡ [Ш]

Дауыстымен қатар келгенде, сөз аяғында, тәуелдік жалғауы қосылғанда, 1 буыннан басқа буында




Өл[`]ара, кел[`]сап, ер[`]кі, мұр[`]ны, к[`]лем, м[`]немін







➡ [ы]

Жуан дауыстымен іргелес келгенде




Қау[ы]п, қаб[ы]р







➡ [і°]

Ерін үндесімінің 3 – 4-буынында




Сүйінішс[і°]з, көтеріл[і°]с, күзетшіл[і°]к


➡ <і>- <ы>

➡ [ы]

Бейүндес буын аралығында




Құд [ы]рет

/ұ/

➡ <ұ>

➡ [ұ]

Алғашқы екі буында




[ұ]л, б[ұ]л, мазм[ұ]н, мағл[ұ]м







➡[Ш]

Бітеу буын аралығында, ерін үндесімінде




Мақ[`]лұқ, мақ[`]лұқша

/ү/

➡ <ұ>

➡ [ү]

Алғашқы екі буында




[ү]й, к[ү]л, мәжб[ү]р,







➡ [Ш]

Бітеу буын




Мәк[`]рүк



3 – кесте. Дауыссыз дыбыс әрпі – фонема – дыбыс қатынасы

Әрпі

Фонема

Дыбыс

Фонологиялық жағдай

Морфологиялық жағдай

Мысалдар

/б/

➡ <б>

➡ [б ՚ о]

Жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




[б ՚ о]өрі, [б ՚ о]үр







➡ [б о]

Жуан еріндіктермен іргелес келгенде




о]ор, [б о]ұр







➡ [б ]

Жуан езуліктермен іргелес келгенде




]ала, [б ]ас







➡ [б ՚ ]

Жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




[б ՚ ]ес, [б ՚ ]әлкім







➡ [б˘ ]

Дауыстыаралық позицияда




А[б ˘]ай, е[б˘]едейсіз,
ө[б˘ ]ектеу,
о[б˘]бал







➡ [п]

Қатаңнан кейін




Ақ[п]ас, жеңіс[п]ек, көк[п]өрі, тас[п]ол







➡ [п]

Сөз аяғында




Ара[п]







➡ [п˘]

Ш, с- ның алдында




Ара[п˘]сың ба




➡ <б>- <п>

➡ [п]

Қатаңнан кейін




Аақ[п]ас, бет[п]ақ, ақ[п]ар, төр[п]ақ




➡ <п>- <б>

➡ [б]

Ұяң, үндіден кейін




Көн[б]іс, дег[б]ір, ет[б]етінен




➡ <б>

➡ [б ՚ ]

Дауыстыаралық позицияда




Маха[б ՚]ат




➡ <б>+➡ <б>

➡ [б]+ [б]







Лә[б] [б]ай, жа[б] [б]ар

/г/

➡ <г>

➡ [г]

Жуан езуліктермен буын құрағанда




[г]ауһар







➡ [к]

Қатаңнан кейін




Ақ[к]үл, айт[к]үл







➡ [г ՚ ]

Жіңішке езуліктермен буын құрағанда




[г ՚ ]әп, кере[г ՚ ]е







➡ [г ՚ о]

Жіңішке еріндіктермен буын құрағанда




՚ о]үл, [г ՚ о]үріл




➡ <г>- <к>

➡ [ г ]




Сыңар мағынасы көмескі біріккен сөздерде

Ала[г]өбе, ала[г]еуім, ала[г]үлік, сай[г]үлік, ада[г]үде, адың-[г]үдің




➡ <к>

➡ [ г ]




Дыбыстық контоминацияға түскен біріккен сөзде

Кө[г]ал, кө[г]ауыз, кө[г]еру, кө[г]орай, кө[г]ет, кө[г]ілдір

/ғ/

➡ <ғ>

➡ [ғ]

Сөз басы мен ортасында, жуан езуліктермен іргелесте




[ғ]арыш, ал[ғ]ыс







➡ [ғ о]

Жуан




о]ұн, бұ[ғ о]ы, [ғ о]ұмыр







➡ [ғ ՚ ]

Жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




[ғ ՚ ]ақлия, [ғ ՚ ]азиз,
қа[ғ ՚ ]ілез







➡ [қ]

Қатаңнан кейін




Ширек [қ]асыр, жас [қ]ұмыр

/д/

➡ <д>

➡ [д]

Жуан езуліктермен іргелес келгенде




[д]ала, қарбыз[д]ың







➡ [д ՚]

Жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




՚ ]әл, кез[д ՚ ]ер







➡ [д о]

Жуан еріндітермен іргелес келгенде




о]орба, [д о]ұрыс





➡ [д ՚ о]

Жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




[д ՚ о]үние, [д ՚ о]өңгелек







➡ [т]

Қатаңнан кейін, жуан езулікпен іргелес келгенде




Жат[т]ауыс







➡ [т о]

Қатаңнан кейін, жуан еріндікпен іргелес келгенде




ат[т о]орба







➡ [т ՚ ]

Қатаңнан кейін, жіңішке езулікпен іргелес келгенде




Үш [т ՚ ]әптер, бес [т ՚ ]әрігер







➡ [т о ՚]

Қатаңнан кейін, жіңішке еріндікпен іргелес келгенде




Үш [т о ՚ ]өңгелек




➡ <д>

➡ [дд]




Кірме сөздерде

Мү[дд]е, ә[дд]і, құ[дд]ы




➡ <д>- <д>

➡ [л]




Жергілікті жерде

Түң[л]ік, маң[л]ай, саң[л]ақ, таң[л]ай

/ж/

➡ <ж>

➡ [ж]

Сөз басында, ортасында, жуан езуліктермен іргелес келгенде




[ж]аз, а[ж]ал







➡ [ж ՚ ]

Сөз басында, ортасында, жіңішке езуліктермен және й,һ фонемасымен іргелес, не бір сингармотембрде келгенде




՚ ]е, [ж ՚ ]ә, [ж ՚ ]ай,
՚ ]иһаз, [ж ՚ ]иһангер, [ж ՚ ]айлау, [ж ՚ ]айылым







➡ [ж о ՚ ]

Сөз басында, ортасында, жіңішке еріндітермен іргелес келгенде




о ՚ ]үз, [ж о ՚ ]өтел,
о ՚ ]үгіріс







➡ [жо]

Сөз басында, ортасында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




о]орға, [жо]ұрт







➡ [ш]

Қатаң дауыссыздан кейін, жуандармен іргелес жағдайда




Бес [ш]асар







➡ [ ш ՚ ]

Қатаң дауыссыздан кейін, жіңішкелермен іргелес жағдайда




Үш [ ш ՚ ]ер







➡ [ш˘ ]

Т дыбысымен іргелес позицияда




Жат [ш˘ ]ер







➡ [шо]

Қатаң дауыссыздан кейін, жуан еріндіктермен іргелес жағдайда




Тас [шо]ол, бас [шо]ұлу







➡ [шо ՚ ]

Қатаң дауыссыздан кейін, жіңішке еріндіктермен іргелес жағдайда




Үш [шо ՚ ]үз

/з/

➡ <з>

➡ [з]

Сөз басында, аяғында ашық буыннан кейін,жуан езуліктермен іргелес жағдайда




[з]алым, қа[з]ақ







➡ [з ՚ ]

Сөз басында, аяғында ашық буыннан кейін, жіңішке езуліктермен іргелес жағдайда




Ке[з ՚ ], [з ՚ ]әр, ке[з ՚ ]ек







➡ [з о]

Сөз басында, аяғында ашық буыннан кейін, жуан еріндіктермен іргелес жағдайда




о]ор, құ[з о]ыр







➡ [з о ՚ ]

Сөз басында, аяғында ашық буыннан кейін жіңішке еріндіктермен іргелес жағдайда




ке[з о ՚ ]уіл, жү[з о ՚ ]ік, жү[з о ՚ ]







➡ [ж]

[Ж] дыбысымен, жуан езуліктермен іргелес келгенде




Қаж[ж]уа







➡ [ж ՚ ]

[Ж] дыбысымен, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




Те[ж ՚ ] жет







➡ [ж о]

[Ж] дыбысымен, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




Бо[ж о] жорға







➡ [ж о ՚ ]

[Ж] дыбысымен, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Кө[ж о ՚ ] жасы







➡ [ш]

[Ш] дыбысымен және жуан езуліктермен іргелес келгенде




Жа[ш] шықты







➡ [ш ՚]

[Ш] дыбысымен және жіңішке езуліктермен




Те[ш ՚ ] шықты







➡ [ш о]

[Ш] дыбысымен және жуан еріндіктермен іргелес келгенде




Бо[ш о] шалу







➡ [ш о ՚ ]

[Ш] дыбысымен және жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Кө[ш о ՚ ] шалу, сө[ш о ՚ ]шең







➡ [с]

[С] дыбысымен және жуан езуліктермен іргелес келгенде




Жа[с]са, та[с]сыну







➡ [с ՚ ]

[С] дыбысымен және жуан езуліктермен іргелес келгенде




Те[с ՚ ]сің, бі[с ՚ ]сіз, сі[с ՚ ]сіз







➡ [с о]

[С] дыбысымен және жуан еріндіктермен іргелес келгенде




Тұ[с о]сыз, мұ[с о]сынбау







➡ [с о ՚ ]

[С] дыбысымен және жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Кө[с о ՚ ]сіз




➡ <зз>

➡ [зз ՚ ]




Кірме сөздерде

лә[зз ՚ ]ат, кә[зз ՚ ]ап

/й/

➡ <й>

➡ [й]

Дауысты дыбыстан кейін, жуан езуліктермен іргелес келгенде




Ма[й], та[й]







➡ [ й ՚ ]

Дауысты дыбыстан кейін, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




Мә[ й ՚ ]ек, се[ й ՚ ]сенбі







➡ [й о]

Дауысты дыбыстан кейін, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




Мо[й о]ын, құ[й о]ын







➡ [ й о ՚ ]

Дауысты дыбыстан кейін, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Тү[ й о ՚ ]ін, сү[ й о ՚ ]ін

/к/

➡ <к>

➡ [ к ՚ ]

Сөздің барлық позициясында жіңішке езуліктермен келгенде




[ к՚ ]ітап, те[ к ՚ ], те[ к ՚]е, тә[ к ՚ ]аппар





➡ [ к о ՚ ]

Сөздің барлық позициясында жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




[ к о ՚ ]өз, [ к о ՚ ]үз, тү[ к о ՚ ]ір




➡ <к> - <г>

➡ [г]




Біріккен сыңар мағынасы дербес қолданыла алмаса

Ара[г]ідік







➡ [г ՚ ]

Дауыстыаралық, жіңішке езуліктермен іргелес позицияда




Те[г ՚ ] жүріс, ке[г ՚ ] алу







➡ [г о ՚ ]

Дауыстыаралық, жіңішке еріндіктермен іргелес позицияда




Тү[г о ՚ ] жоқ, мү[г о ՚] жинау







➡ [г]

Дауыстыаралық, жуан езуліктермен іргелес позицияда




Кө[г] алма, кө[г]ал, кө[г] орай




➡ <г>

➡ [г]




Түбір мен қосымша жігінде

Кө[г]і, те[г]інде




➡ <кк>

➡ [кк]




Кірме сөздерде

Гә[кк]у, ә[кк]і

/қ/

➡ <қ>

➡ [қ]

Сөздің барлық позициясында, жуан езуліктермен іргелес келгенде




[қ]азақ, та[қ]ыр







➡ [қ о]

Сөздің барлық позициясында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




о]ор, [қ о]ұры[қ о], о[қ о]ыс







➡ [ қ ՚ ]

Сөздің барлық позициясында жіңішке дауыстылармен және жіңішке сингармотембрді сөз деңгейінде




[қ ՚]асиет, [қ ՚]адір, [қ ՚]азір




➡ <қ> - <ғ>

➡ [ғ]

Дауысты-, ұяң-, үндіаралық позицияда




Ай[ғ]ай, қым- [ғ]уат, қыз- [ғ]ырқын




➡ <қ>

➡ [ғ]

Дауыстыаралық, ұяң, үндімен іргелес позицияда




То[ғ] жүру, аййғабақ, а[ғо]ала, а[ғо]маңдай







➡ [қ ՚]

[С], [Ш]– мен іргелес келгенде




Та[қ ՚] сан, а[қ ՚]ша







➡ [х]

Буын үндесімі өзгерер алдында, [р] дыбысымен іргелес келгенде




Ра[х]мет, а[х]мет, бар[х]ан, дастар[х]ан, дар[х]ан




➡ <ғ>


➡ [х о]


➡ [ғ]

[Й] – мен, дауыстымен іргелес позицияда



Түбір мен қосымша жігінде

Су[х о]ит, дүние[х о]ор, шай[х о]ор


ба[ғ]ы, та[ғ]ы











➡ [ққ]




Кірме сөзде

Ло[ққ]ы

/л/

➡ <л>

➡ [л]

Сөз ортасында, аяғында, жуан езуліктермен іргелес келгенде




Қа[л], са[л]ақ







➡ [л ՚]

Сөз ортасында, аяғында, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




Ке[л ՚], мә[л ՚]ім







➡ [л о]

Сөз ортасыда, аяғында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




Қо[л о], бо[л о]ыс







➡ [л о ՚ ]

Сөз басында, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Тө[л о ՚ ], бө[л о ՚ ]іс







➡ [ы л]

Сөз басында, жуан езуліктермен іргелес келгенде




[ы л]ақ, [ы л]ас







➡ [іл]

Сөз басында, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




[іл]ек, [іл]еп







➡ [ұ л]

Сөз басында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




[ұ л]оқылдау, [ұ л]облу







➡ [ұ л]

Сөз басында, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




[ұ л]үпілдеу, [ұ л]өкет




➡ <лл>

➡ [лл]




Кірме сөздерде

Кү[лл]і, а[лл]а

/м/

➡ <м>

➡ [м]

Барлық позицияда, жуан езуліктермен іргелес келгенде




[м]ысық, қа[м]ыс







➡ [м ՚ ]

Барлық позицияда, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




Ке[м ՚ ]е, [м ՚]ән







➡ [м о]

Барлық позицияда, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




о]ұз, құ[м о]ыра







➡ [м о ՚ ]



Барлық позицияда, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




о ՚ ]үйіз, кү[м о ՚ ]іс, кө[м о ՚]ір




➡ <м> - <н>

➡ [м]







Жа[м]бас, ша[м]ба, сә[м]бі




➡ <н>

➡ [м]




Кісі, жер – су аттары, кірме сөзде

Жексе[м]бай, Се[м]бай, дүйсе[м]бі, сейсе[м]бі




➡ <м>

➡ [м]




Кірме сөздерде

Мүкә[м]ал

/н/

➡ <н>

➡ [н]

Барлық позицияда, жуан езуліктермен іргелес келгенде




[н]ан, бағы[н]







➡ [н ՚]

Барлық позицияда, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




Се[н ՚], жә[н՚ ]е





➡ [н о]

Барлық позицияда, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




Жо[н о], тұ[н о], то[н о]







➡ [н о ՚]

Барлық позицияда, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Тү[н о ՚]де, [н о ՚]өкер







➡ [ң]

[Қ], [ғ] – мен іргелес келгенде




Жа[ң] қалта, на[ң]ғысыз







➡ [ң ՚]

[Қ], [г] – мен іргеле келгенде




Се[ң ՚] кел, ме[ң ՚] кетемін







➡ [ң о]

[Қ], [ғ] – мен жуан еріндіктермен іргелес келгенде




Құ[ң о]ға, қойы[ң о]ға







➡ [н о ՚]



[Қ], [г] – мен жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Тү[н о ՚]гі, кү[н о ՚]ге, кү[н о ՚]өріс







➡ [м]

[Б], [м], [п] – мен және жуан езуліктермен іргелес келгенде




Қа[м] майдан







➡ [м ՚]

[Б], [м], [п – мен және жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




Се[м ՚] бар ғой







➡ [м о]

[Б], [м], [п – мен жуан еріндіктермен іргелес келгенде




Сауы[м о] мал







➡ [м о ՚]

[Б], [м], [п – мен жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Өнге[м о ՚]мен, бөлге[м о ՚]мен




➡ <н> - <ң>

➡ [ң]

[К], [г], [қ], [ғ] – лармен іргелес келгенде




Ма[ң]ғол, дү[ң]ген, жауы[ң]гер, етже[ң]ді, асты[ң]ғы, үсті[ң]гі, тұ[ң]ғиық, тебі[ң]гі




➡ <н> +<н>

➡ [нн]




Кірме сөздерде

Жа[нн]ат







➡ [ң]

Сөз ортасы мен аяғында жуан езуліктермен іргелес келгенде




А[ң], ы[ң]қыту







➡ [ ң ՚ ]

Сөз ортасы мен аяғында жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




Е[ ң ՚ ], ә[ ң ՚]гіме







➡ [ң о]

Сөз ортасы мен аяғында жуан еріндіктермен іргелес келгенде




О[ң о], шұ[ң о]қыр







➡ [ ң о ՚ ]

Сөз ортасы мен аяғында жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Ө[ ң о ՚], тө[ ң о ՚ ]керу




➡ <ң> - <н>

➡ [ң]




Тексеретін түбірлері жоқ жағдайда

Қара[ң] қалу, і[ң]ген, ше[ң]гел, әме[ң]гер, жы[ң]ғыл, баста[ң]ғы, же[ң]ге, жәрме[ң]ке

/п/

➡ <п>

➡ [п]

Барлық позицияда, жуан езуліктермен іргелес келгенде




[п]айда, [п]айыз, а[п]а







➡ [п ՚ ]

Барлық позицияда, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




[ п ՚ ]әк, ә[ п ՚ ]енде, гә[ п ՚ ]







➡ [п о ՚ ]

Барлық позицияда, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Нө[ п о ՚ ]ір, тө[ п о ՚ ]елеу







➡ [п о]

Барлық позицияда, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




[п о]ора-[п о]ора, со[п о]ақ







➡ [п ˘]

[С], [Ш] дыбыстарының алдында, жуан езуліктермен іргелес келгенде




қа[п ˘]шық, та[п ˘]са







➡ [ п ˘ ՚ ]

[С], [Ш] дыбыстарының алдында, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




Ші[ п˘ ՚ ] – шикі, се[ п ˘ ՚ ]се







➡ [п ˘о]

[С], [Ш] дыбыстарының алдында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




То[п ˘о]са, бо[п ˘о]са







➡ [ п ˘о ՚ ]

[С], [Ш] дыбыстарының алдында, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Сү[ п ˘ о ՚ ]- сүйкімді







➡ [б ˘]

Дауыстыаралық, жуан езуліктермен іргелес келгенде




Алы [б ˘] ал, қара[б ˘] жатыр







➡ [б ˘ ՚]

Дауыстыаралық, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде




Әде[б ˘ ՚], әрі[б ˘՚]і көп







➡ [б ˘ о]

Дауыстыаралық, жуан еріндіктермен іргелес келгенде




Жоры[б ˘о] отыр, бұры[б ˘о] жіберді







➡ [ б ˘ о ՚ ]

Дауыстыаралық, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде




Шө[ б ˘ о ՚ ] өсті, кө[ б ˘ о ՚] өлді




➡ <п> - <б>

➡ [ п ]




Кірме сөзде

Ара[п]







➡ [ б ]

Ұяң, үндімен іргелесте




Та[б]жылмау




➡ <п> - <п>

➡ [пп]







О[пп]а




➡ <б>

➡ [б ˘]

Сөз аяғында, жуан езуліктермен іргелесте




Аза [б ˘]ы, ба[б ˘]ы







➡ [б ˘ ՚]

Сөз аяғында,жіңішке езуліктермен іргелесте




Кәсі[б ˘ ՚]і





➡ [б ˘о]

Сөз аяғында, жуан еріндіктермен іргелесте




До[б ˘ о







➡ [ б˘о ՚ ]

Сөз аяғында,жіңішке еріндіктермен іргелесте




Шө[ б ˘ о ՚

/р/

➡ <р>

➡ [р]

Сөз ортасы мен аяғында, жуан езуліктер арасында




А[р]а, қа[р]ық







➡ [р о]

Сөз ортасы мен аяғында, жуан еріндіктер арасында




О[р о], құ[р о]ық







➡ [ы р]

Сөз басы, жуан езуліктер алдында




[ы р]ас, [ы р]иза







➡ [і р]

Сөз басы, жіңішке езуліктер алдында




[і р]ет, [і р]әсуа







➡ [ұ р]

Сөз басы, жуан еріндіктер алдында




[ұ р]у







➡ [ү р]

Сөз басы, жіңішке еріндіктер арасында




[ү р]өл, [ү р]өмке

/и/

➡ <ы> + <й>

➡ [ый]

Сөздің барлық шенінде, жуан үндесімде




С[ый]рақ, қ[ый], [ый]ық




➡ <і> + <й>

➡ [ій]

Сөздің барлық шенінде, жіңішке үндесімде




[ій]ә, к[ій], б[ій]лік




➡ <ы>

➡ [ы]

Я,ю әрпі алдында келгенде




Қ[ы]ю, қ[ы]я




➡ <і>

➡ [ і ]

Жіңішке үндесімде, я,ю әрпі алдында келгенде




Әл[і]я, к[і]ю




➡ <ы>

➡ [ұ]

Я,ю әрпі алдында келгенде, жуан еріндік үндесімде




Бұрт[ұ]я, қорт[ұ]я




➡ <і>

➡ [ү]

Я,ю әрпі алдында келгенде жіңішке еріндік үндесімде




Дүр[ү]я

/у/

➡ <ұ> + <у>

➡ [ұу]

Дауыссыздан кейін, жуан үндесімде




С[ұу], т[ұу], [ұу]лы




➡ <ү> + <у>

➡ [үу]

Дауыссыздан кейін, жіңішке үндесімде




С[үу]рет, көр[үу]




➡ <у>

➡ [у]

Жуан езуліктен кейін




Та [у]







➡ [у ՚]

Жіңішке езуліктен кейін




Же[у ՚]







➡ [у о ՚ ]

Жіңішке еріндіктен кейін




Суретте[у о ՚ ]







➡ [ұ у]

Сөз басында, екі бітеу буын аралығында, өзінен кейін жуан езулік тұрғанда




[ұ у]ақ, [ұ у]ыс, шар[ұ у]а







➡ [ү у]

Сөз басында, екі бітеу буын аралығында, өзінен кейін жіңішке езулік тұрғанда




[ү у]әде, кер[ү у]ен

Сонымен, жоғарыда қазіргі қазақ әліпбиіндегі 9 дауысты таңбасы мен қазақ тілі сөздерінің дыбыстық құрамында кездесетін, әліпбиде бар 21 дауыссыз таңбасын және қосар дыбыстарды беретін и, я, ю, у, щ әріптері қандай фонема варианттары мен вариацияларын таңбалайтыны көрсетілді. Сонда ф, х, һ әріптерінің <ф>, <х>, <һ> фонемаларын емес, негізінен <п>, <қ>, фонемалары мен олардың дыбыс қорын таңбалап келгенін байқаймыз. <ф>, <х> фонема ретінде тек одағай сөздерде кездеседі. Сондай-ақ и әрпінің таңбалайтын дыбыстық құрамы күрделі. Осыған орай қазіргі қазақ жазуында и/ы, и/і, и/ый орфограммасы бар. Сонда ф, һ әрпі одағайлар мен кірме кісі есімдерінде, х әрпі кірме сөздердің бас позициясында,[ій]-мен,[к]-мен іргелес позицияда, жіңішке үндесімде <ф>, <х> фонемасын таңбалайды. Ал һ әрпінің одағайларда, бейүндес буын жігінде, жуан, ашық дауыстыаралығындағы орфограммасы уәжді деп білеміз.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   78




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет