2-кесте. Дауысты дыбыс әрпі – фонема – дыбыс қатынасы
Әріп
|
Фонема
|
Ды-быс
|
Фонологиялық жағдай
|
Морфологиялық жағдай
|
Мысалдар
|
/а/
|
➡ < a >
|
➡ [ а ]
|
Сөздің барлық ішінде
|
|
Б[ а ]л[ а ]
|
|
|
Ш
|
Қатар келген екі дауыстының біріншісі болғанда
|
Құрама сөз сыңарлары жігінде
|
Қар[ ʹ ]ырғай, қар[ ` ]ағаш,
арманд[ ` ] өту
|
|
|
➡ [ ә ]
|
Ж, ш, й аралығында
|
Бір буынды; жіңішке сыңарлы құрама сөзде
|
Ш[ ә ]й, м[ ә ]йсоқ, бид[ ә ]й,
б[ ә ]йтөбет, [ ә ]бүйір
|
|
|
➡[ ä ]
|
Жіңішке буындардан кейін, III буында
|
Кірме сөздерде
|
Әмәнд[ä], дүбар[ä],
ләззатт[ä]ңғ[ä]ммен, дүдам[ä]л
|
|
➡ { }
|
➡ [ ә]
|
Жіңішке буыннан кейін II буында
|
Кірме сөздерде
|
Ділд[ә], тілм[ә]р, тілм[ә]ш,
дінд[ә]р, мүб[ә]р[ә]к, дімк[ә]с,
мін[ә]ж[ә]т
|
|
➡ < а > - < е >
|
➡ [ а ]
|
|
|
Кес[а]пат
|
/ә/
|
➡ < ә >
|
➡ [ ә ]
|
Сөз басында, бірінші буында және сирек екінші буында
|
Көбіне кірме сөздерде
|
[ә]же, [ә]л, с[ә]н, [ә]з[ә]зіл
|
/о/
|
➡ < о >
|
➡ [ о ]
|
Дауыссыздан кейін, бірінші буында
|
|
Қ[о]р, жалақ[о]р
|
|
|
➡ [ о ]
|
Сөз басында
|
|
[о]рман, [о]тан
|
|
|
➡ [ ө ]
|
Жіңішке буыннан соң
|
|
Сәңқ[ө]й
|
/ө/
|
➡ < ө >
|
➡ [ ө ]
|
Дауыссыздан кейін, бірінші буында
|
|
К[ө]не, т[ө]бе
|
|
|
➡ [ уө ]
|
Сөз басында
|
|
[ уө ]т, [уө]лең
|
/е/
|
➡ < е >
|
➡ [э]
|
Жуан сыңарлы, құрама сөзде с,ш,ж дыбыстарынан кейін
|
|
[э]рлан, [э]лнұр, ес[э]к, ш[э]п, с[э]п, ж[э]у
|
|
|
➡ [е]
|
Сөз ортасында, аяғында
|
|
К[е]л, т[е]с
|
|
|
➡ [й е]
|
Сөз басында
|
|
[й е]т, [й е]л
|
|
|
➡ [ә]
|
|
Ауызекі тілде
|
[ә]д[ә]биет, көг[ә]ршін
|
|
|
➡ [і]
|
Ш-ның алдында
|
Ауызекі тілде
|
[і]нашлла, [і]штеңе, [і]штеңке
|
|
|
➡ [и]
|
|
Кірме сөзде
|
[и]ншалла
|
|
|
➡ Ш
|
Дауыстымен қатар келгенде, сөз тіркесі жігінде
|
|
Кел[`]алмады, кел[`]іліністі, екп[`]ағаш
|
|
|
➡ [ө]
|
Еріндік буыннан кейін
|
|
Түй[ө], бөл[ө], күй[ө]
|
|
|
➡ [е ˘]
|
Ерін үндестігінің 3-4-буынында
|
|
Дөңгел[е˘ ]к, құрм[е˘]т, сур[е˘ ]т, сүрмел[е˘ ]у, өзенг[е˘]
|
|
➡ < е > - < а >
|
➡ [ә]
|
Бейүндес буын аралығында
|
Кірме сөздерде
|
Қар[ә]кет, қош[ә]мәт
|
/ы/
|
➡ < ы >
|
➡ [ұШ]
|
Бітеу буын аралығында, ерін үндесімінде
|
|
Құбұжық, құрылыс, құбұлыс
|
|
|
➡ [ы]
|
Сөз басында, 1 буыннан басқа буында
|
|
Т[ы]н[ы]ш, с[ы]зба
|
|
|
➡ [Ш]
|
Бітеу буын, екі дауысты аралығында, бірінші буын ішінде
|
|
Тағ[`]лым, алт[`]атар, сар[`]май, бағ[`]лан, қ[`]рау, п[`]шақ
|
|
|
➡ [ұ]
|
Еріндік буыннан соң
|
|
Тұзд[ұ], бор[ұ]ш, құзғ[ұ]н
|
|
|
➡ [ы°]
|
Ерін үндесімінің 3-4-буынында
|
|
борышш[ы°]з, қуш[ы°]кеш, қорытынд[ы°], қорқынышш[ы°]з
|
|
|
➡ [і]
|
Жіңішке буынды сыңармен келгенде
|
|
Қайс[і]бір
|
|
➡ < ы > - < і >
|
➡ [і]
|
Бейүндес буын аралығында
|
|
Қат[і]гез, тауқ[і]мет, ақ[і]рет, лағ[і]нет, тақ[і]лет
|
/ы/
|
➡ < і >
|
➡ [ү]
|
Еріндік буыннан соң
|
|
Түлк[ү], күн[ү]м, сүйк[ү]мд[ү]
|
|
|
➡ [үШ]
|
Бітеу аралығында, ерін үндесімінде
|
|
Сүйүніш, күйүніс
|
|
|
➡ [і]
|
Сөз соңында, бір буынды сөзде, 1 буыннан басқа буында
|
|
К[і]м, т[і]с, [і]с, келд[і], к[і]лт
|
|
|
➡ [Ш]
|
Дауыстымен қатар келгенде, сөз аяғында, тәуелдік жалғауы қосылғанда, 1 буыннан басқа буында
|
|
Өл[`]ара, кел[`]сап, ер[`]кі, мұр[`]ны, к[`]лем, м[`]немін
|
|
|
➡ [ы]
|
Жуан дауыстымен іргелес келгенде
|
|
Қау[ы]п, қаб[ы]р
|
|
|
➡ [і°]
|
Ерін үндесімінің 3 – 4-буынында
|
|
Сүйінішс[і°]з, көтеріл[і°]с, күзетшіл[і°]к
|
|
➡ <і>- <ы>
|
➡ [ы]
|
Бейүндес буын аралығында
|
|
Құд [ы]рет
|
/ұ/
|
➡ <ұ>
|
➡ [ұ]
|
Алғашқы екі буында
|
|
[ұ]л, б[ұ]л, мазм[ұ]н, мағл[ұ]м
|
|
|
➡[Ш]
|
Бітеу буын аралығында, ерін үндесімінде
|
|
Мақ[`]лұқ, мақ[`]лұқша
|
/ү/
|
➡ <ұ>
|
➡ [ү]
|
Алғашқы екі буында
|
|
[ү]й, к[ү]л, мәжб[ү]р,
|
|
|
➡ [Ш]
|
Бітеу буын
|
|
Мәк[`]рүк
|
3 – кесте. Дауыссыз дыбыс әрпі – фонема – дыбыс қатынасы
Әрпі
|
Фонема
|
Дыбыс
|
Фонологиялық жағдай
|
Морфологиялық жағдай
|
Мысалдар
|
/б/
|
➡ <б>
|
➡ [б ՚ о]
|
Жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[б ՚ о]өрі, [б ՚ о]үр
|
|
|
➡ [б о]
|
Жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[б о]ор, [б о]ұр
|
|
|
➡ [б ]
|
Жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[б ]ала, [б ]ас
|
|
|
➡ [б ՚ ]
|
Жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[б ՚ ]ес, [б ՚ ]әлкім
|
|
|
➡ [б˘ ]
|
Дауыстыаралық позицияда
|
|
А[б ˘]ай, е[б˘]едейсіз,
ө[б˘ ]ектеу,
о[б˘]бал
|
|
|
➡ [п]
|
Қатаңнан кейін
|
|
Ақ[п]ас, жеңіс[п]ек, көк[п]өрі, тас[п]ол
|
|
|
➡ [п]
|
Сөз аяғында
|
|
Ара[п]
|
|
|
➡ [п˘]
|
Ш, с- ның алдында
|
|
Ара[п˘]сың ба
|
|
➡ <б>- <п>
|
➡ [п]
|
Қатаңнан кейін
|
|
Аақ[п]ас, бет[п]ақ, ақ[п]ар, төр[п]ақ
|
|
➡ <п>- <б>
|
➡ [б]
|
Ұяң, үндіден кейін
|
|
Көн[б]іс, дег[б]ір, ет[б]етінен
|
|
➡ <б>
|
➡ [б ՚ ]
|
Дауыстыаралық позицияда
|
|
Маха[б ՚]ат
|
|
➡ <б>+➡ <б>
|
➡ [б]+ [б]
|
|
|
Лә[б] [б]ай, жа[б] [б]ар
|
/г/
|
➡ <г>
|
➡ [г]
|
Жуан езуліктермен буын құрағанда
|
|
[г]ауһар
|
|
|
➡ [к]
|
Қатаңнан кейін
|
|
Ақ[к]үл, айт[к]үл
|
|
|
➡ [г ՚ ]
|
Жіңішке езуліктермен буын құрағанда
|
|
[г ՚ ]әп, кере[г ՚ ]е
|
|
|
➡ [г ՚ о]
|
Жіңішке еріндіктермен буын құрағанда
|
|
[г ՚ о]үл, [г ՚ о]үріл
|
|
➡ <г>- <к>
|
➡ [ г ]
|
|
Сыңар мағынасы көмескі біріккен сөздерде
|
Ала[г]өбе, ала[г]еуім, ала[г]үлік, сай[г]үлік, ада[г]үде, адың-[г]үдің
|
|
➡ <к>
|
➡ [ г ]
|
|
Дыбыстық контоминацияға түскен біріккен сөзде
|
Кө[г]ал, кө[г]ауыз, кө[г]еру, кө[г]орай, кө[г]ет, кө[г]ілдір
|
/ғ/
|
➡ <ғ>
|
➡ [ғ]
|
Сөз басы мен ортасында, жуан езуліктермен іргелесте
|
|
[ғ]арыш, ал[ғ]ыс
|
|
|
➡ [ғ о]
|
Жуан
|
|
[ғ о]ұн, бұ[ғ о]ы, [ғ о]ұмыр
|
|
|
➡ [ғ ՚ ]
|
Жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[ғ ՚ ]ақлия, [ғ ՚ ]азиз,
қа[ғ ՚ ]ілез
|
|
|
➡ [қ]
|
Қатаңнан кейін
|
|
Ширек [қ]асыр, жас [қ]ұмыр
|
/д/
|
➡ <д>
|
➡ [д]
|
Жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[д]ала, қарбыз[д]ың
|
|
|
➡ [д ՚]
|
Жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[д ՚ ]әл, кез[д ՚ ]ер
|
|
|
➡ [д о]
|
Жуан еріндітермен іргелес келгенде
|
|
[д о]орба, [д о]ұрыс
|
|
|
➡ [д ՚ о]
|
Жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[д ՚ о]үние, [д ՚ о]өңгелек
|
|
|
➡ [т]
|
Қатаңнан кейін, жуан езулікпен іргелес келгенде
|
|
Жат[т]ауыс
|
|
|
➡ [т о]
|
Қатаңнан кейін, жуан еріндікпен іргелес келгенде
|
|
ат[т о]орба
|
|
|
➡ [т ՚ ]
|
Қатаңнан кейін, жіңішке езулікпен іргелес келгенде
|
|
Үш [т ՚ ]әптер, бес [т ՚ ]әрігер
|
|
|
➡ [т о ՚]
|
Қатаңнан кейін, жіңішке еріндікпен іргелес келгенде
|
|
Үш [т о ՚ ]өңгелек
|
|
➡ <д>
|
➡ [дд]
|
|
Кірме сөздерде
|
Мү[дд]е, ә[дд]і, құ[дд]ы
|
|
➡ <д>- <д>
|
➡ [л]
|
|
Жергілікті жерде
|
Түң[л]ік, маң[л]ай, саң[л]ақ, таң[л]ай
|
/ж/
|
➡ <ж>
|
➡ [ж]
|
Сөз басында, ортасында, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[ж]аз, а[ж]ал
|
|
|
➡ [ж ՚ ]
|
Сөз басында, ортасында, жіңішке езуліктермен және й,һ фонемасымен іргелес, не бір сингармотембрде келгенде
|
|
[ж ՚ ]е, [ж ՚ ]ә, [ж ՚ ]ай,
[ж ՚ ]иһаз, [ж ՚ ]иһангер, [ж ՚ ]айлау, [ж ՚ ]айылым
|
|
|
➡ [ж о ՚ ]
|
Сөз басында, ортасында, жіңішке еріндітермен іргелес келгенде
|
|
[ж о ՚ ]үз, [ж о ՚ ]өтел,
[ж о ՚ ]үгіріс
|
|
|
➡ [жо]
|
Сөз басында, ортасында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[жо]орға, [жо]ұрт
|
|
|
➡ [ш]
|
Қатаң дауыссыздан кейін, жуандармен іргелес жағдайда
|
|
Бес [ш]асар
|
|
|
➡ [ ш ՚ ]
|
Қатаң дауыссыздан кейін, жіңішкелермен іргелес жағдайда
|
|
Үш [ ш ՚ ]ер
|
|
|
➡ [ш˘ ]
|
Т дыбысымен іргелес позицияда
|
|
Жат [ш˘ ]ер
|
|
|
➡ [шо]
|
Қатаң дауыссыздан кейін, жуан еріндіктермен іргелес жағдайда
|
|
Тас [шо]ол, бас [шо]ұлу
|
|
|
➡ [шо ՚ ]
|
Қатаң дауыссыздан кейін, жіңішке еріндіктермен іргелес жағдайда
|
|
Үш [шо ՚ ]үз
|
/з/
|
➡ <з>
|
➡ [з]
|
Сөз басында, аяғында ашық буыннан кейін,жуан езуліктермен іргелес жағдайда
|
|
[з]алым, қа[з]ақ
|
|
|
➡ [з ՚ ]
|
Сөз басында, аяғында ашық буыннан кейін, жіңішке езуліктермен іргелес жағдайда
|
|
Ке[з ՚ ], [з ՚ ]әр, ке[з ՚ ]ек
|
|
|
➡ [з о]
|
Сөз басында, аяғында ашық буыннан кейін, жуан еріндіктермен іргелес жағдайда
|
|
[з о]ор, құ[з о]ыр
|
|
|
➡ [з о ՚ ]
|
Сөз басында, аяғында ашық буыннан кейін жіңішке еріндіктермен іргелес жағдайда
|
|
ке[з о ՚ ]уіл, жү[з о ՚ ]ік, жү[з о ՚ ]
|
|
|
➡ [ж]
|
[Ж] дыбысымен, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Қаж[ж]уа
|
|
|
➡ [ж ՚ ]
|
[Ж] дыбысымен, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Те[ж ՚ ] жет
|
|
|
➡ [ж о]
|
[Ж] дыбысымен, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Бо[ж о] жорға
|
|
|
➡ [ж о ՚ ]
|
[Ж] дыбысымен, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Кө[ж о ՚ ] жасы
|
|
|
➡ [ш]
|
[Ш] дыбысымен және жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Жа[ш] шықты
|
|
|
➡ [ш ՚]
|
[Ш] дыбысымен және жіңішке езуліктермен
|
|
Те[ш ՚ ] шықты
|
|
|
➡ [ш о]
|
[Ш] дыбысымен және жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Бо[ш о] шалу
|
|
|
➡ [ш о ՚ ]
|
[Ш] дыбысымен және жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Кө[ш о ՚ ] шалу, сө[ш о ՚ ]шең
|
|
|
➡ [с]
|
[С] дыбысымен және жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Жа[с]са, та[с]сыну
|
|
|
➡ [с ՚ ]
|
[С] дыбысымен және жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Те[с ՚ ]сің, бі[с ՚ ]сіз, сі[с ՚ ]сіз
|
|
|
➡ [с о]
|
[С] дыбысымен және жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Тұ[с о]сыз, мұ[с о]сынбау
|
|
|
➡ [с о ՚ ]
|
[С] дыбысымен және жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Кө[с о ՚ ]сіз
|
|
➡ <зз>
|
➡ [зз ՚ ]
|
|
Кірме сөздерде
|
лә[зз ՚ ]ат, кә[зз ՚ ]ап
|
/й/
|
➡ <й>
|
➡ [й]
|
Дауысты дыбыстан кейін, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Ма[й], та[й]
|
|
|
➡ [ й ՚ ]
|
Дауысты дыбыстан кейін, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Мә[ й ՚ ]ек, се[ й ՚ ]сенбі
|
|
|
➡ [й о]
|
Дауысты дыбыстан кейін, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Мо[й о]ын, құ[й о]ын
|
|
|
➡ [ й о ՚ ]
|
Дауысты дыбыстан кейін, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Тү[ й о ՚ ]ін, сү[ й о ՚ ]ін
|
/к/
|
➡ <к>
|
➡ [ к ՚ ]
|
Сөздің барлық позициясында жіңішке езуліктермен келгенде
|
|
[ к՚ ]ітап, те[ к ՚ ], те[ к ՚]е, тә[ к ՚ ]аппар
|
|
|
➡ [ к о ՚ ]
|
Сөздің барлық позициясында жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[ к о ՚ ]өз, [ к о ՚ ]үз, тү[ к о ՚ ]ір
|
|
➡ <к> - <г>
|
➡ [г]
|
|
Біріккен сыңар мағынасы дербес қолданыла алмаса
|
Ара[г]ідік
|
|
|
➡ [г ՚ ]
|
Дауыстыаралық, жіңішке езуліктермен іргелес позицияда
|
|
Те[г ՚ ] жүріс, ке[г ՚ ] алу
|
|
|
➡ [г о ՚ ]
|
Дауыстыаралық, жіңішке еріндіктермен іргелес позицияда
|
|
Тү[г о ՚ ] жоқ, мү[г о ՚] жинау
|
|
|
➡ [г]
|
Дауыстыаралық, жуан езуліктермен іргелес позицияда
|
|
Кө[г] алма, кө[г]ал, кө[г] орай
|
|
➡ <г>
|
➡ [г]
|
|
Түбір мен қосымша жігінде
|
Кө[г]і, те[г]інде
|
|
➡ <кк>
|
➡ [кк]
|
|
Кірме сөздерде
|
Гә[кк]у, ә[кк]і
|
/қ/
|
➡ <қ>
|
➡ [қ]
|
Сөздің барлық позициясында, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[қ]азақ, та[қ]ыр
|
|
|
➡ [қ о]
|
Сөздің барлық позициясында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[қ о]ор, [қ о]ұры[қ о], о[қ о]ыс
|
|
|
➡ [ қ ՚ ]
|
Сөздің барлық позициясында жіңішке дауыстылармен және жіңішке сингармотембрді сөз деңгейінде
|
|
[қ ՚]асиет, [қ ՚]адір, [қ ՚]азір
|
|
➡ <қ> - <ғ>
|
➡ [ғ]
|
Дауысты-, ұяң-, үндіаралық позицияда
|
|
Ай[ғ]ай, қым- [ғ]уат, қыз- [ғ]ырқын
|
|
➡ <қ>
|
➡ [ғ]
|
Дауыстыаралық, ұяң, үндімен іргелес позицияда
|
|
То[ғ] жүру, аййғабақ, а[ғо]ала, а[ғо]маңдай
|
|
|
➡ [қ ՚]
|
[С], [Ш]– мен іргелес келгенде
|
|
Та[қ ՚] сан, а[қ ՚]ша
|
|
|
➡ [х]
|
Буын үндесімі өзгерер алдында, [р] дыбысымен іргелес келгенде
|
|
Ра[х]мет, а[х]мет, бар[х]ан, дастар[х]ан, дар[х]ан
|
|
➡ <ғ>
|
➡ [х о]
➡ [ғ]
|
[Й] – мен, дауыстымен іргелес позицияда
|
Түбір мен қосымша жігінде
|
Су[х о]ит, дүние[х о]ор, шай[х о]ор
ба[ғ]ы, та[ғ]ы
|
|
|
➡ [ққ]
|
|
Кірме сөзде
|
Ло[ққ]ы
|
/л/
|
➡ <л>
|
➡ [л]
|
Сөз ортасында, аяғында, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Қа[л], са[л]ақ
|
|
|
➡ [л ՚]
|
Сөз ортасында, аяғында, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Ке[л ՚], мә[л ՚]ім
|
|
|
➡ [л о]
|
Сөз ортасыда, аяғында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Қо[л о], бо[л о]ыс
|
|
|
➡ [л о ՚ ]
|
Сөз басында, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Тө[л о ՚ ], бө[л о ՚ ]іс
|
|
|
➡ [ы л]
|
Сөз басында, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[ы л]ақ, [ы л]ас
|
|
|
➡ [іл]
|
Сөз басында, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[іл]ек, [іл]еп
|
|
|
➡ [ұ л]
|
Сөз басында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[ұ л]оқылдау, [ұ л]облу
|
|
|
➡ [ұ л]
|
Сөз басында, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[ұ л]үпілдеу, [ұ л]өкет
|
|
➡ <лл>
|
➡ [лл]
|
|
Кірме сөздерде
|
Кү[лл]і, а[лл]а
|
/м/
|
➡ <м>
|
➡ [м]
|
Барлық позицияда, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[м]ысық, қа[м]ыс
|
|
|
➡ [м ՚ ]
|
Барлық позицияда, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Ке[м ՚ ]е, [м ՚]ән
|
|
|
➡ [м о]
|
Барлық позицияда, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[м о]ұз, құ[м о]ыра
|
|
|
➡ [м о ՚ ]
|
Барлық позицияда, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[м о ՚ ]үйіз, кү[м о ՚ ]іс, кө[м о ՚]ір
|
|
➡ <м> - <н>
|
➡ [м]
|
|
|
Жа[м]бас, ша[м]ба, сә[м]бі
|
|
➡ <н>
|
➡ [м]
|
|
Кісі, жер – су аттары, кірме сөзде
|
Жексе[м]бай, Се[м]бай, дүйсе[м]бі, сейсе[м]бі
|
|
➡ <м>
|
➡ [м]
|
|
Кірме сөздерде
|
Мүкә[м]ал
|
/н/
|
➡ <н>
|
➡ [н]
|
Барлық позицияда, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[н]ан, бағы[н]
|
|
|
➡ [н ՚]
|
Барлық позицияда, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Се[н ՚], жә[н՚ ]е
|
|
|
➡ [н о]
|
Барлық позицияда, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Жо[н о], тұ[н о], то[н о]
|
|
|
➡ [н о ՚]
|
Барлық позицияда, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Тү[н о ՚]де, [н о ՚]өкер
|
|
|
➡ [ң]
|
[Қ], [ғ] – мен іргелес келгенде
|
|
Жа[ң] қалта, на[ң]ғысыз
|
|
|
➡ [ң ՚]
|
[Қ], [г] – мен іргеле келгенде
|
|
Се[ң ՚] кел, ме[ң ՚] кетемін
|
|
|
➡ [ң о]
|
[Қ], [ғ] – мен жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Құ[ң о]ға, қойы[ң о]ға
|
|
|
➡ [н о ՚]
|
[Қ], [г] – мен жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Тү[н о ՚]гі, кү[н о ՚]ге, кү[н о ՚]өріс
|
|
|
➡ [м]
|
[Б], [м], [п] – мен және жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Қа[м] майдан
|
|
|
➡ [м ՚]
|
[Б], [м], [п – мен және жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Се[м ՚] бар ғой
|
|
|
➡ [м о]
|
[Б], [м], [п – мен жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Сауы[м о] мал
|
|
|
➡ [м о ՚]
|
[Б], [м], [п – мен жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Өнге[м о ՚]мен, бөлге[м о ՚]мен
|
|
➡ <н> - <ң>
|
➡ [ң]
|
[К], [г], [қ], [ғ] – лармен іргелес келгенде
|
|
Ма[ң]ғол, дү[ң]ген, жауы[ң]гер, етже[ң]ді, асты[ң]ғы, үсті[ң]гі, тұ[ң]ғиық, тебі[ң]гі
|
|
➡ <н> +<н>
|
➡ [нн]
|
|
Кірме сөздерде
|
Жа[нн]ат
|
|
|
➡ [ң]
|
Сөз ортасы мен аяғында жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
А[ң], ы[ң]қыту
|
|
|
➡ [ ң ՚ ]
|
Сөз ортасы мен аяғында жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Е[ ң ՚ ], ә[ ң ՚]гіме
|
|
|
➡ [ң о]
|
Сөз ортасы мен аяғында жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
О[ң о], шұ[ң о]қыр
|
|
|
➡ [ ң о ՚ ]
|
Сөз ортасы мен аяғында жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Ө[ ң о ՚], тө[ ң о ՚ ]керу
|
|
➡ <ң> - <н>
|
➡ [ң]
|
|
Тексеретін түбірлері жоқ жағдайда
|
Қара[ң] қалу, і[ң]ген, ше[ң]гел, әме[ң]гер, жы[ң]ғыл, баста[ң]ғы, же[ң]ге, жәрме[ң]ке
|
/п/
|
➡ <п>
|
➡ [п]
|
Барлық позицияда, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[п]айда, [п]айыз, а[п]а
|
|
|
➡ [п ՚ ]
|
Барлық позицияда, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
[ п ՚ ]әк, ә[ п ՚ ]енде, гә[ п ՚ ]
|
|
|
➡ [п о ՚ ]
|
Барлық позицияда, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Нө[ п о ՚ ]ір, тө[ п о ՚ ]елеу
|
|
|
➡ [п о]
|
Барлық позицияда, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
[п о]ора-[п о]ора, со[п о]ақ
|
|
|
➡ [п ˘]
|
[С], [Ш] дыбыстарының алдында, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
қа[п ˘]шық, та[п ˘]са
|
|
|
➡ [ п ˘ ՚ ]
|
[С], [Ш] дыбыстарының алдында, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Ші[ п˘ ՚ ] – шикі, се[ п ˘ ՚ ]се
|
|
|
➡ [п ˘о]
|
[С], [Ш] дыбыстарының алдында, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
То[п ˘о]са, бо[п ˘о]са
|
|
|
➡ [ п ˘о ՚ ]
|
[С], [Ш] дыбыстарының алдында, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Сү[ п ˘ о ՚ ]- сүйкімді
|
|
|
➡ [б ˘]
|
Дауыстыаралық, жуан езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Алы [б ˘] ал, қара[б ˘] жатыр
|
|
|
➡ [б ˘ ՚]
|
Дауыстыаралық, жіңішке езуліктермен іргелес келгенде
|
|
Әде[б ˘ ՚], әрі[б ˘՚]і көп
|
|
|
➡ [б ˘ о]
|
Дауыстыаралық, жуан еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Жоры[б ˘о] отыр, бұры[б ˘о] жіберді
|
|
|
➡ [ б ˘ о ՚ ]
|
Дауыстыаралық, жіңішке еріндіктермен іргелес келгенде
|
|
Шө[ б ˘ о ՚ ] өсті, кө[ б ˘ о ՚] өлді
|
|
➡ <п> - <б>
|
➡ [ п ]
|
|
Кірме сөзде
|
Ара[п]
|
|
|
➡ [ б ]
|
Ұяң, үндімен іргелесте
|
|
Та[б]жылмау
|
|
➡ <п> - <п>
|
➡ [пп]
|
|
|
О[пп]а
|
|
➡ <б>
|
➡ [б ˘]
|
Сөз аяғында, жуан езуліктермен іргелесте
|
|
Аза [б ˘]ы, ба[б ˘]ы
|
|
|
➡ [б ˘ ՚]
|
Сөз аяғында,жіңішке езуліктермен іргелесте
|
|
Кәсі[б ˘ ՚]і
|
|
|
➡ [б ˘о]
|
Сөз аяғында, жуан еріндіктермен іргелесте
|
|
До[б ˘ о]ы
|
|
|
➡ [ б˘о ՚ ]
|
Сөз аяғында,жіңішке еріндіктермен іргелесте
|
|
Шө[ б ˘ о ՚ ]і
|
/р/
|
➡ <р>
|
➡ [р]
|
Сөз ортасы мен аяғында, жуан езуліктер арасында
|
|
А[р]а, қа[р]ық
|
|
|
➡ [р о]
|
Сөз ортасы мен аяғында, жуан еріндіктер арасында
|
|
О[р о], құ[р о]ық
|
|
|
➡ [ы р]
|
Сөз басы, жуан езуліктер алдында
|
|
[ы р]ас, [ы р]иза
|
|
|
➡ [і р]
|
Сөз басы, жіңішке езуліктер алдында
|
|
[і р]ет, [і р]әсуа
|
|
|
➡ [ұ р]
|
Сөз басы, жуан еріндіктер алдында
|
|
[ұ р]у
|
|
|
➡ [ү р]
|
Сөз басы, жіңішке еріндіктер арасында
|
|
[ү р]өл, [ү р]өмке
|
/и/
|
➡ <ы> + <й>
|
➡ [ый]
|
Сөздің барлық шенінде, жуан үндесімде
|
|
С[ый]рақ, қ[ый], [ый]ық
|
|
➡ <і> + <й>
|
➡ [ій]
|
Сөздің барлық шенінде, жіңішке үндесімде
|
|
[ій]ә, к[ій], б[ій]лік
|
|
➡ <ы>
|
➡ [ы]
|
Я,ю әрпі алдында келгенде
|
|
Қ[ы]ю, қ[ы]я
|
|
➡ <і>
|
➡ [ і ]
|
Жіңішке үндесімде, я,ю әрпі алдында келгенде
|
|
Әл[і]я, к[і]ю
|
|
➡ <ы>
|
➡ [ұ]
|
Я,ю әрпі алдында келгенде, жуан еріндік үндесімде
|
|
Бұрт[ұ]я, қорт[ұ]я
|
|
➡ <і>
|
➡ [ү]
|
Я,ю әрпі алдында келгенде жіңішке еріндік үндесімде
|
|
Дүр[ү]я
|
/у/
|
➡ <ұ> + <у>
|
➡ [ұу]
|
Дауыссыздан кейін, жуан үндесімде
|
|
С[ұу], т[ұу], [ұу]лы
|
|
➡ <ү> + <у>
|
➡ [үу]
|
Дауыссыздан кейін, жіңішке үндесімде
|
|
С[үу]рет, көр[үу]
|
|
➡ <у>
|
➡ [у]
|
Жуан езуліктен кейін
|
|
Та [у]
|
|
|
➡ [у ՚]
|
Жіңішке езуліктен кейін
|
|
Же[у ՚]
|
|
|
➡ [у о ՚ ]
|
Жіңішке еріндіктен кейін
|
|
Суретте[у о ՚ ]
|
|
|
➡ [ұ у]
|
Сөз басында, екі бітеу буын аралығында, өзінен кейін жуан езулік тұрғанда
|
|
[ұ у]ақ, [ұ у]ыс, шар[ұ у]а
|
|
|
➡ [ү у]
|
Сөз басында, екі бітеу буын аралығында, өзінен кейін жіңішке езулік тұрғанда
|
|
[ү у]әде, кер[ү у]ен
|
Сонымен, жоғарыда қазіргі қазақ әліпбиіндегі 9 дауысты таңбасы мен қазақ тілі сөздерінің дыбыстық құрамында кездесетін, әліпбиде бар 21 дауыссыз таңбасын және қосар дыбыстарды беретін и, я, ю, у, щ әріптері қандай фонема варианттары мен вариацияларын таңбалайтыны көрсетілді. Сонда ф, х, һ әріптерінің <ф>, <х>, <һ> фонемаларын емес, негізінен <п>, <қ>, фонемалары мен олардың дыбыс қорын таңбалап келгенін байқаймыз. <ф>, <х> фонема ретінде тек одағай сөздерде кездеседі. Сондай-ақ и әрпінің таңбалайтын дыбыстық құрамы күрделі. Осыған орай қазіргі қазақ жазуында и/ы, и/і, и/ый орфограммасы бар. Сонда ф, һ әрпі одағайлар мен кірме кісі есімдерінде, х әрпі кірме сөздердің бас позициясында,[ій]-мен,[к]-мен іргелес позицияда, жіңішке үндесімде <ф>, <х> фонемасын таңбалайды. Ал һ әрпінің одағайларда, бейүндес буын жігінде, жуан, ашық дауыстыаралығындағы орфограммасы уәжді деп білеміз.
Достарыңызбен бөлісу: |
