Дағдарысты жағдайдың негіздері

88 
теңгерімсіздік 
• Жеке петтерндер мен мінез-құлықтың стереотиптері: Бас тарту, Рационалдау 
Эманкипация, Аутизм, Хобби-реакция, Наразылық. 
Дағдарысты жағдайға тап болған адам осы концеппен қарым-қатынас жасайды. 
Дағдарысты жағдайды бастан өткізу-жеңу сияқты өзара әрекеттесудің объектісі мен 
субъектісі ретінде адам мен жағдай бір-бірімен әрекетке түседі. 
Дағдарысты жағдайдың бастапқы кезеңінде адам оның объектісі ретінде әрекет етеді. 
Жағдайдың дамуына қарай, адам өзара әрекеттесудің ықпалды субъектісі болып табылады. 
Бұл процестің барысында жағдай жақсарады немесе нашарлайды. Сондықтан адам дамудың 
жолын іздейді немесе тұлға ретінде азады. 
Мінез-құлықтың ауытқуын жеке тұлғаның «инволюциясы» ретінде қарастыра отырып, 
дағдарыс жағдайын себеп деп, ал мінез-құлықты оны бастан кешіру мен жеңудің салдары 
деп ойлауға болады. 
Осылайша, қайта құру дағдарыс жағдайын өзгертуге орын алады. Кері байланыстар 
көбінесе себептің өзін емес, оның тек әрекетінің шартын ғана өзгертеді. Сондықтан, 
дағдарысты жағдайды бастан кешу адам өмірінің барлық қырларына әсер етуі мүмкін. 
Адамның жағдаймен өзара қарым-қатынасы болған кезде, адамның ішкі әлемінің 
(немесе оның кез-келген бөлігін) қайта құрылымы, түрленуі орын алады: тұрақтылық, «Мен-
тұжырымдама» субъектісінің тұтастығы бұзылады; оның өзін-өзі танушылығы өзгереді, 
нихилизм, моральдық скептицизм, цинизм, моральдық тұрақсыздық, рухани бүліну және т.б. 
пайда болады. Бұл құбылыстар, бұрынғыдай өмір сүру мүмкін емес жағдайға тап болған 
адамның өтпелі күйін бейнелейді, ол тұрақты «Мен» жүйесін жойылудан сақтай алмайды. 
Бұл жағдай – «өзін жоғалту» болып табылады (Т.Б. Карцева). 
Дағдарысты жағдайды бастан кешіру және жою процесінде «Мен» тұрақты жүйесін 
қалыптастыру мүмкін екенін ескеру қажет. Бұл дағдылы жағдайды бастан кешіру және 
жоюдың сапалы сипатына байланысты. Құрылыссыз күйзелу кезінде жасөспірімдердің 
девиантты мінез-құлқы бір жағынан тұтастығын сақтайтын қорғаныш-компенсаторлық білім 
ретінде әрекет етеді. «Мен», екінші жағынан, жасөспірімнің қоршаған ортаға бейімделуін 
нашарлатады. Сонымен қатар, дағдарысты жағдайдан шығу процесінде жасөспірімнің 
алдында тұрған тапсырмаларды орындау үшін қиындықтар туғызады. Осы себепті 
жасөспірімдер өздерін жақсы жаққа өзгертуге ұмтылмайтындығы анықталады. 
«Өзін-өзі жоғалту» дағдарысты жағдайдың әсерінен болғанда, индивид қайта 
құрылымдау үшін күшті ішкі жұмысты жүзеге асырады, «өзін табу» процесі деп аталуы 
мүмкін өзінің ішкі дүниесін өзгертеді. Сонымен қатар, рефлексиялық «Мен» күрделеніп 
сараланады және жаңа, күрделі, теңдестірілген және әділ тұрақты «Мен» кейіпін 
қалыптастыру үшін қарама-қайшылықтарды жеңуге іздеу жүргізеді. Бұл қайшылықтар өзін-
өзі бейнелеудің тұтастығы мен тұрақтылығын бұзумен байланысты.
Т.Б. Карцева осы қарама-қайшылықтарды шешудің келесі формаларын ажыратады: 
• жеке даму процесі, «өзін табу», «қалыптасу» процесі; 
• жеңілдетілген, біреудің жолымен келтірілген жылдам бейімделу; 
• адамның «Мен» күрделі, дифференцияланған жүйемен күресуге қабілетсіздігінен 
туындаған жеке тұлғаның инволюциясы; 
• жеке адамның ішкі ресурстарын табуымен байланысты қайшылықты құрылымды 
шешу; 
• дараланған, жаңадан құрылған «Мен-тұжырымдамасын» шығармашылық түрде жасау. 
Жасөспірімнің дағдарыс жағдайды бастан кешіру нәтижесі – қайта ойлану процесі, 
өзінің өткен өмірін қайта бағалау, мақсаттары мен өмірінің мағынасын өзгерту, сондай-ақ 
«Мен» кейіпін қайта құрылымдаудың басты себептерінің жоғалуы немесе өзгеруі болып 
табылады. 
Осылайша, жеке тұлғаның тұрақтылығы, оның «Мен-тұжырымдамасы» адам үшін 
дағдарысты жағдайлармен туындаған қиындықтарды сәтті жеңудің шарты болып табылады. 
Тұрақтылықтың бұзылу қаупі кезінде әртүрлі қорғану механизмдері іске қосылады. 

89 
Белгілі бір оқиғаның жарақаттық сипаты адамға тән, яғни, «жеке мағынадан» стимулға 
әсер ететін мағынаға байланысты. 
Жасөспірімнің девиантты мінез-құлқы дағдарыс жағдайынан шығуы нәтижесінде оған 
белгілі бір мағына беруі мүмкін. Ерекше жағдайларда адамның болуы бұрынғыға сәйкес 
келмейтін, бірақ оны босатпайтын жаңа мағыналы орталықты қалыптастырады. Сонымен 
қатар, екі мағыналы орталықтар бір-бірімен қиылысқан кезде өзара мағынасыздыққа қарама-
қарсы қарым-қатынастар жасай отырып, өздерінің мағыналық мазмұндарын 
поляризациялайды (М.Ш. Магомед-Эминов). Сондықтан жасөспірімдер өздерін жасанды 
түрде ынталандыруда мағынаны іздеуі мүмкін; оппозицияның, наразылықтың, босатудың 
және т.б. реакцияларын көрсетіп түрлі топтарға қосылуы немесе «тәуелсіз және дербес» 
болуы мүмкін. 
Осылайша, дағдарысты жағдаят жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықты дамытуға 
ықпал ететін келесі қайшылықтарды тудырады: 
1) «Мен» бейнесінің қайшылықтары – адам «өзін жоғалтқан» және «өзін табу» сезінген 
сәтте, мағынасы мен оның құрамының қайшылықтары туындайды; нәтижесінде, өмір мәнін 
жоғалту сезімі пайда болады; 
2) дағдарысты жағдаятта туындайтын ішкі жеке қарама-қайшылықтар – өзін және тұтас 
алғанда, жағдайды басынан өткізу-еңсерумен бірге жүреді; бұл тұлғаның өзгеруіне әкеледі; 
3) жасөспірімнің психологиялық коллозиясы мен оның девиантты мінез-құлқы өмір 
сүруінің дағдарыстық жағдаятына негізделген өзгеріспен анықталады. 

жүктеу/скачать 2,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: