Он екі елі ішектің свайнигі – Аnkulostoma duodenale

Жұмыртқасы нәжіспен бірге сыртқа шығарылып, дымқыл жерде немесе суда дамиды. Жүмыртқадан бір немесе бірнеше күннен соң личинка шығады, ол екі рет түлейді де, инвазиялық сатысына айналады. Адамға жұғу жолы күрделі, алдымен личинка адам терісін бүрғылап тесіп қанға өтеді, қан арқылы өкпеге, одан тыныс жолы арқылы ауыз қуысына, жұтылғаннан соң ащы ішекте тоқтайды.

Анкилостомоз ауруы көбіне жер қазу жұмыстарымен (шахтада, туннель бұрғылауда) айналысқан жағдайларда байқалады. ТМД-да анкилостомоз Закавказьеде, сирек те болса Орта Азияда кездеседі.

Sphaerulfria bombi - түкті араның паразиті. Ересек түрлері топырақта тіршілік етеді. Ұрықтанған аналығы түкті араның дене қуысына еніп, содан кейін паразиттің жыныс тесігінен жатыны айналып шығады да, кеңейіп, жұмыртқаларға толады. Жұмыртқа-лардан дамыған личинкалар, араның денесін тесіп, сыртқа топыраққа түседі де ересек түрлеріне айналады.

Туіепсһіаае тұқымдасының көптеген түрлері ауыл шаруашылық өсімдіктердің елеулі зиянкестері болып фитонематодтар (фитогельминттер) тобын құрайды. Олар өсімдіктердің әр түрлі мүшелерін жарақаттап зақым келтіреді.

Лекция 16.

Тақырыбы. Жұмыр құрттардың табиғаттағы маңызы

1. 
   Бұзғынша (галла) нематодасы табиғаттағы маңызы.
   
2. 
   Қызылша нематодасы және бидай нематодалары.
   

Топырақ арасына түскен личинкалар өсімдіктердің тамырына өтеді. Осы жерде олар тамырдың шырынымен қоректеніп, төрт рет түлеп, өседі. Личинкалардың келтірген зардабынан (шығарған ферменттерінің әсерінен) өсімдіктің тамыр тканьдері, қалыптан тыс ұлғайып өсіп, тамырларының үстінде бұзғынша (галла) деп аталатын көптеген ісіктер пайда болады (81, Г - сурет). Бұл ісіктер біртіндеп үлкейе береді. Алғашқы кезде олар қатты, кейіннен көпсіп, шіріп жұмсарады. Осы бұзғыншаның ішінде личинкалар өсіп ересек түріне айналады. Аналықтары жұмыртқасын арнайы бездердің бөлінуінен пайда болған оотека деп аталатын жұмыртқа қапшығына салады. Дамыған личинкалар оотекадан шығып, шіріген бұзғыншаны тастап, топыраққа немесе басқа өсімдіктердің тамырына өтеді.

Бұзғынша нематодасымен зақымданған өсімдіктер өспей, ерте солып қалады. Оларға қарсы әрекеттердің бастысы - ауруға төзімді сорттарды таңдап алу, арам шөптерді құрту, топыраққа нематоцид препараттарын шашу, жабық жайлар (парник) топырақтарының температурасын жоғары көтеру.

Қызылша нематодасы – Hetereodtra schachtiiкөкөністік, мал азықтық, техникалық және қант қызылшасының тамырын зақымдайтын паразит.

Қызылша нематодасы, бұзғынша (галла) нематодасы сияқты жыныстық диморфизмімен ерекшеленеді. Аталықтары жіп тәрізді, жіңішке, ұзындығы 1,0-1,2 мм, аналықтары лимон тәрізді, ұзындығы 0,8-1,3 мм (81-сурет).

Топырақ арасына түскен личинкалар қызылша тамырының түбіршіктеріне өтеді. Осы жерде личинкалар қоректеніп, бірнеше рет түлеп, өсіп, ересек түріне айналып, ұрықтанады. Жұмыртқалары сыртқа шығарылмай аналығының ішінде дамиды. Сондықтан денесі үлкейіп, кутикуласы қалыңдап, қоңыр түсті, лимон тәрізді цистаға айналады. Дамыған личинкалар цистаны тастап, топыраққа түсіп, басқа қызылша тамырларына өтеді.

Зақымданған қызылшаның жапырақтары солып, сарғайып қурайды, тамыр - жемісінің қүрамындағы қанттық проценті азайып және өнімділігі төмендейді.

зақымданған бидай өсімдігі; В - бұзғыншалар (галла); Г - зақымданбаған масақ;

Д - нематодамен зақымданған масақ

фитонематодтар ішіндегі ең ірісі. Аналығының ұзындығы 5 мм, көлденеңі 0,2 мм.

Топырақ арасына түскен личинкалар бидайдың сабағына өрмелеп, бидай жапырағының қолтығына шоғырланып, кейін бидай жас масақ тарта бастағанда гүл түйініне өтеді. Сол жерде, личинкалардың паразиттік тіршілік әрекетіне байланысты, өсімдік клеткаларынан бүұғыншалар (галла) түзіледі. Бұзғыншаның ішінде личинкалар өсімдік шырынымен қоректеніп, өсіп ересек түріне айналады да, ұрықтанып, жұмыртқа салады (15000-17000-ға жуық). Жұмыртқалардан шыққан личинкалар бірнеше рет түлеп, инвазиялық сатысына ауысады. Құрғап кеткен бұзғыншаның ішінде бұлардың тіршілік уақыты анабиоз күйінде өтеді және осы жағдайда 20 жылға дейін өлмей өмір сүре алады.

Бұзғыншалар бидай түқымымен бірге жерге себіледі де, оның ішінен личинкалар шығып, топырақ арасына таралады. Топырақ арасына түскен личинкалар басқа өсімдіктерге өтіп дамуын қайталайды. Сондықтан бидайды себу алдында оның тұқымдарын мүқият тазалау қажет.

Нематодамен зақымданған өсімдіктің негізгі белгісі: бидайдың сабағы өспей, жапырақтары бүрісіп қалады және көптеген бүз-ғыншалар (галла) пайда болады. Бұзғыншалар пішіні және үлкендігі жағынан бидайдың сау дәндеріне ұқсас, бірақ түсі қоңыр және үсті бүдыр-бүдыр болады (82-сурет).

ТМД елдерінде Қырым, Кавказ, Балтық теңізі жағалауларында, Украинада және Орта Азия республикаларында кездеседі.

Паразиттердің басқа картопқа өтуі зақымдалған картопты отырғызғаннан болады, сондай-ақ құрттар топырақ арқылы да таралады. Олар өсімдік жаңа өсіп келе жатқан кезде тамырына, кейіннен түйнектеріне өтеді.

Бұлармен күресудің басты шарты - картопты қоймаға сақтау алдында қойманы дезинфекциялап, картопты мұқият сұрыптап, 4-5°С-дан аспайтын температурада сақтау керек (нематоданың дамуының ең қолайлы температурасы 20-25°С), Картопты отырғызғанда да зақымдалмаған түйнектерді іріктеп алу және картоптың ауруға төзімді сорттарын отырғызу қажет.

Ришта - ақшыл түсті, жіп тәрізді, жіңішке күрт, аналығының үзындығы 32-100 см, аталығы - 2 см . Риштаның дамуы иесін алмастыру жолымен өтеді. Ересек түрлері адамның терісінің астындағы дәнекер тканінде тіршілік етіп, денені іріңдетіп (ойық жара) жарақаттайды. Іріңнің ішінде аналығы шумақталып, бүктетіліп жатады. Ауызы ашылған жарадан, іріңмен бірге личинкалар сыртқа шығып түрады. Ары қарай дамуы үшін личинкалар суға түсіп, аралық иесі циклоптың (шаянтәрізділер) денесіне түседі. Циклоптың ішек қабырғасын тесіп, дене қуысында микрофилярия деп аталатын келесі личинка сатысына айналады. Егер де, адам сумен бірге циклопты жұтса, онда микрофилярия адамның ішегін тесіп, қан тамырлары арқылы тері астының дәнекер тканіне еніп, сол жерде мекендеп ересек формасына айналады.

Лекция 17. Буылтық құрттар типінің жалпы сипаттамасы.

Жоспар:

3. 
   Буылтық құрттар типі жалпы сипаттамасы.
   
4. 
   Буылтық құрттар типінің систематикасы.
   

Ас қорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, аналь тесігімен бітетін артқы ішектен кұралған.

Нерв жүйесі жұп жұтқыншақ үсті ганглиядан, жұтқыншақ айналасы коннективадан және ұзынынан орналасқан құрсақ нерв тізбегінен тұрады. Нерв жүйесі дененің әрбір сегментінде жұп нерв ганглиядан кұралған.

Жыныс жүйесі көпшілігінде гермафродитті, кейбіреулерінде дара жынысты. Жұмыртқалары спиральды және детерминативті жолымен бөлінеді. Төменгі сатыдағы өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы өтеді. Личинкасы трохофора.

Буылтық кұрттардың денесі арқақұрсақ (дорза-вентральды) бағытына қарай жалпақтау, ұзындығы бірнеше миллиметрден 2,5 метрге дейін.

Буылтық құрттар теңіздерде, тұщы суларда, топырақтарда кездеседі, паразиттік тіршілік ететін өкілдері де бар, 9000-ға жуық түрлері белгілі.

Буылтық құрттар типі екі тип тармағына бөлінеді: белдеусіздер –

және белдеулілер - Сlіtеllаta.

БУЫЛТЫҚ ҚҰРТТАР ТИПІ - АNNELIDA

БЕЛДЕУСІЗДЕР ТИП ТАРМАҒЫ - АСLITELLATA

КӨПҚЫЛТАНДЫЛАР КЛАСЫ - РОLҮСНАЕТА

КЕЗБЕШІЛЕР НЕМЕСЕ ЕРКIН ЖҮЗУШІЛЕР КЛАСС

ТАРМАҒЫ - ERRANTIA
ОТЫРҒЫШТАР НЕМЕСЕ БЕКІНІП ТІРШІЛІК ЕТЕТІНДЕР

КЛАСС ТАРМАҒЫ - SEDENTARIA

БЕЛДЕУЛІЛЕР ТИП ТАРМАҒЫ - СLITELLATA

АЗҚЫЛТАНДЫЛАР КЛАСЫ - ОLIGOCHAETA

Найдоморфа отряды – Naidomorpha

Люмбрикоморфа отряды - Lumbricomorpha

СҮЛІКТЕР КЛАСЫ - НIRUDINEA

ЕЖЕЛП СҮЛІКТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ – АRCHIHIRUDINEA

Қылтанды сүліктер отряды - Асаnthobdellida

НАҒЫЗ СҮЛІКТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ – EUHIRUDINEA

Жақты сүліктер отряды - Gnathobdellida
БЕЛДЕУСІЗДЕР ТИП ТАРМАҒЫ - АСLІТЕLLATA
Белдеусіздер тип тармағына - теңіздерде тіршілік ететін, дара жынысты, жыныс сегменттерінде белдеулері болмайтын, дамуында трохофора деп аталатын личинкасы бар кұpттар жатады. Бұларға бір класс жатады - көпқылтандылар - Роіусhаеtа.
КӨПҚЫЛТАНДЫЛАР КЛАСЫ - РОLҮСНАЕТА
Полихеттердің 5000-нан астам түрі бар, көпшілігі теңіздерде тіршілік етеді, тек Маnауикіа bаісаlеnsіs тұщы суларда кездеседі. Денелерінің ұзындығы бірнеше миллиметрден үш метрге дейін (Еиnісе qіqаntеа). Басым көпшілігі жүзіп, ал кейбіреулер бекініп немесе топырақты қазып тіршілік етеді, "үйшіктер", түтікшелер жасайды. Паразиттік тіршілік ететін түрлері де кездеседі.

Құрылысы мен физиологиясы. Полихеттердің денесі құрт-тәрізді, созылыңқы, аздап арқа құрсақ бағытында сопайған немесе цилиндр пішінді. Бас, тұлға, аналь (пигидий) бөлімі бар. Тұлға бөлімі біркелкі бөлшектелген гомономды сегменттерден тұрады, сегмент-терінің саны 5-тен 800-ге дейін болады. Сегменттерінің саны аз болса бұларды аз сегментті немесе олигомерлі полихеттер деп атайды (Dinophilus, Myzostomum туысынан), ал көп болса - көп сегментті немесе полимерлі полихеттер.

Бас бөлімі екі сегменттен құралған: ауыз алды немесе - просто-миум және ауыз сегменті - перистомиум. Простомиумда көру мүшелeрі, қармалағыштары /антенна/ және пальпалары орналасқан, ал перистомиумда – ауыз тесігі және бірнеше мұртшалары – цифралары.

Тұлға бөлімі біркелкі гомономды сегменттерден тұрады, олардың әрқайсысының бүйірінде метамерлі және жұптасқан өсінділер немесе параподия деп аталатын жалғанаяқтары орналасады. Параподия екі мүшеленбеген бұтақшадан тұрады: арқа /нотоподия/ және құрсақ /нейроподия/. Параподидің арқа және кұрсақ бөліктерінде мұртшалары /цирралары/ және қылтандары шоғырланған. Мұртшалары сезу қызметін, ал қылтандары жылжу қызметін атқарады. Қылтандар жіңішке, хитинге жақын органикалық заттан құралған. Осылардың арасында ацикула деп аталатын қатты, мықты ішкі сүйеніш қылтандары да болады. Қылтандарының көп болатындығынан класс көпқылтанды кұрттар деп аталады.

Параподиялардыц және қылтандарының көлемі, формасы, саны әр түрлі. Кейбір қозғалып өмір сүретін полихеттерде параподияларының үстінде тарамдалған өсінділері бар, олар - желбезектер / Еuniсе тұсында/. Бекініп тіршілік ететін түрлерінде параподиялар денесінің алдыңғы жағында ғана дамиды, ал денесінің артқы жағында олар жойылып, тек қылтандары ғана сақталған, солар арқылы кұмды қазады. Ал Dinophilus - туысының өкілдерінде параподиялары мен қылтандары жоқ.

Зәр шығару жүйесінің тағы бір ерекшелігі нефридия түтіктеріне жыныс воронкасы немесе жыныс жолдары келіп қосылады, сонымен аралас нефридия немесе нефромиксиялар пайда болады. Нефромиксия-лар жыныс клеткалары мен несеп заттарын сыртқа шығарады.

Нефридиялардан басқа зәр шығару қызметін ірі хлорагогенді клеткалар атқарады. Олар қан тамырлары мен перитонеальды эпителий қабатында орналасып, өздерінің бойына зат алмасудың соңғы қалдықтарын жинап, целом куысына өтеді де, нефридия арқылы сыртқа шығарылады.

Қан айналу жүйесі тұйық қан тамырларынан тұрады. Ең басты ұзын арқа және кұрсақ қан тамырлары. Олар көлденең сақина тәрізді тамырларымен жалғасқан. Осы қан тамырлардан ішкі мүшелеріне, желбезектеріне, терісіне ұштасқан майда қан тамырлары және капил-лярлары тарап отырады. Қан басты тамырлардан майда тамырларға және капиллярларға өтіп, олардан қайта басты тамырларға оралып келеді, сондықтан қан айналу жүйесі жабық немесе тұйық- Арқа қан тамырының және баска қан тамырларының мезгіл-мезгіл қысқарып жиырылуы нәтижесінде қан ағып отырады.

Арқа тамырындағы қан денесінің артқы жағынан бас жағына қарай ағады, одан кейін алдыңғы сақиналы тамырлары арқылы кұрсақ тамырына өтіп, бұл жерден, яғни бас жағынан артқы жағына қарай ағады. Қан тамырларының қуысы бірінші қуыстың (схизоцель) қалдығы болып саналады.

Полихеттердің басым көпшілігінің қандары қызыл түсті, плаз-маның құрамындағы гемоглобиндердің болуына байланысты (Nerеіs, Агеnісоlа туыстарының), қалғандарының қаны жасыл, себебі плазманың кұрамында гемоглобинге жақын хлороклуорин т. б. заттар болады.

Олигомерлық полихеттерде Dinорhіlus, Мугstomum туыстарының және Glусегісdае түқымдасының қан айналу жүйесі жойылған, оның қызметін куыстың сұйық заты орындайды.

Нерв жүйесі жұп жұтқыншақ үсті немесе ми ганглиясынан, жұтқыншақ асты ганглиясынан, жұтқыншақ маңындағы сақина -коннективадан және құрсақ нерв тізбегінен құралған. Жұтқыншақ асты ганглиясы құрсақ нерв тізбегінің бірінші нерв түйіні. Құрсақ тізбегі - метамерлі (әрбір сегментіңде) орналасқан нерв ганглияларынан тұрады.

Полихеттердің төменгі сатыдағы түрлерінің құрсағында екі нерв бағанасы болады, олардың ганглиялары - бір-бірімен көлденең комиссурамен жалғасып сатылы нерв тізбегін құрайды (Dіnорhіous туысында), ал жоғарғы сатыдағыларда екі нерв бағаналары, сонымен қатар ганглиялары бір-бірімен қосылып, тұтас құрсақ нерв тізбегіне айналған. Ганглиялар коннектива арқылы жалғасады. Екі сегментте жатқан ганглияларды жалғастыратын көлденең сала -коннектива, бір сегменттегі екі ганглияны жалғастыратын – комиссура.

Нервтер орталық нерв жүйесінен тарайды. Миы антенналарды (мұртшаларды), пальпаларды, көздерін нервтендірсе, құрсақ бөліміндегі әрбір ганглиялар өз сегментіне сай келетін мүшелерді нервтендіреді.

Еркін тіршілік ететін түрлерінде сезім мүшелері жақсы жетілген. Эпителиальды сезгіш клеткаларынан басқа, терісінде арнайы иіс және химиялық әсерді сезу мүшелері бар. Бұл қызметті атқаратын простомиумда орналаскан антенналар, пальпалар, талшыктар, кірпікшелі шүңкырлар және параподиядағы мұртшалар (цирралар). Тепе-теңдікті сезетін статоцисталар өте аз.

Простомиумның арқа жағыңда, миының үстінде кору қызметін атқаратын 2 немесе 4 көздері бар, олар эпителий клеткаларымсн астарланған көз ұяшығында орналасады. Эпителий қабаты тор қабық-тың (сетчатканын) кызметін атқарады. Ол екі түрлі клеткалардан тұрады. Оның бір түрі жарық сезу клеткалары немесе ретинальды клеткалар. Олар бір жағынан жарық сезу таяқшасына айналса, скінші жағынан нерв жүйесімен жалғасады.

Аlсіорhidае түқымдасының көздері күрделіленіп, тері кабатынан бөлектеніп, түйык көз көпіршігіне айналған. Оның мөлдір қабығы, тор кабығы, шыны тәрізді дене және көз жанары болады. Төмснгі сатыдағы полихеттердін көздері түбінде көру клеткалары бар пигменттік бокал сияқты турбелляриялардың көздеріне үксас инверттелген.

Жыныс жүйесі қарапайым. Полихеттер дара жыныстылар. Жыныс диморфизмі байқалмайды. Жыныс клеткалары алдыңғы және артқы сегменттерінен басқа барлык, сегменттерінде куыстың перитонеальды эпителий қабатының астында орналасады. Жыныс клеткалары тез бөлініп, жинакталып, сыртынан перитонеальды эпителидің жүқа қабатымен капталады. Осылайша целоммен тығыз байланысты гонада түзіледі. Даму барысында алғашкы жұка перитонеальды эпителимен капталған гонада жарылады да, жүмырт-қалары немесе сперматозоидтары целом куысына түседі. Осы жерде жұмыртқалар дамып жетіледі. Кейбір полихеттердін жүмыртқа шығарғыш жолдары жоқ, сондықтан олардын үрықтары дененің кабырғасын тесіп сыртқа шығады. Саріісііісіае түқымдасының екілдерінде кірпікшелермен қапталған целомодукт деп аталатын жыныс воронкасы (оймышы) бар. Жыныс клеткалары сол воронка арқылы түтікшемен сыртқа шыгарылады. Қалған түрлерінде цсломодуктілср немесе түкым шығарғыш жолдары нсфридия түтікшелерімен бірігіп кетеді де, жыныс клеткалары нссеп заттары-мен аралас нефридия немесе нефромиксиялар аркылы сыртка шығарылады. Жұмыртқалар сырттай ұрыктанады.

Полихеттерде жынысты көбеюмен бірге жыныссыз көбею де байқалады. Мысалы, Кегеіііае, Ешііскіае тұкымдастарының өкілдері жынысты және жыныссыз жолмен де дамиды. Бүлардың дснесі екі ерекше бөлімдергс бөлінеді: алдыңғы атокты және артқы эпитокты.

Екеуінің айырмашылықтары: артқы бөлімінің ішкі мүшелерінің құрылысы және сегменттері сол күйінде сақталып қалады, тек жыныс клеткалары бұларда дамымайды, ал эпитокия бөлімінің сегменттері күшті өзгерістерге ұшыраған, яғни ішкі мүшелері нашар дамыған, сегменттің іші жыныс жұмыртқаларына толы, сегменттерінде жалпақтау жүзу қалақшалары болады.

Эпиток бөлімдері әр түрлі жолмен атокты бөлімінен ажырап, теңіздің жоғарғы қабатына көтеріліп, жиналады. Осы жерде жыныс клеткалары сегменттерден суға шығарылып, жұмыртқалар ұрықтанып, бөлшектену кезеңі басталады. Ал атокты бөлімдері сол мекен ететін жерлерінде қалып, регенерациялық қабілеттілігіне байланысты жойылған сeгменттерін қалпына келтіріп отырады.

Эпиток бөлімінің атокты бөлімінен ажырауы әр түрлі: палоло өкілдерінде эпитокия сегменттері жеке-жеке үзіліп немесе бірнеше біріккен сегментгері үзіліп теңіздің жоғарғы қабатына көтеріледі; Аutolytus соrnutus-тың эпиток бөлімінің атокты бөлімінен ажырайтын жeрінде басы пайда болып, эпиток бөлімі өз алдына бөгдe особьқа айналады; Мугіаnіdа fаsсіаtа-лар эпиток бөлімінде жыныс зооидтарды немесе бластозооидтарды түзейді. Олардың, біреуі үзіліп түспей тұрып, екіншісі, үшіншісі, көптеген (30-ға дейін) бласто-зооидтар түзіледі. Кейін олар бөлек-бөлек үзіліп кетеді; Syllis romaso-да бүйірлік бүршіктену байқалады, басқа түрлерінде эпитокия бөлімІнің бүршіктенуі ұзына бойлық бағытта өтеді.

Полихеттердің жыныссыз көбеюі жыл маусымының белгілі бір уақытында өтеді. Мысалы, Тынық мұхитта тіршілік ететін палоло -Еunісе viridis жылдың қазан немесе қараша айларында жаңа ай туған мезгілде жыныссыз жолмен көбейеді. Осы уақытта Фиджа жәнe Самоа аралдарының жергілікті тұрғындары теңіздің бетінде қалқып жүрген эпиток бөлімдерін жинап, тамакка пайдаланады. Атлант мұхитында тіршілік ететін Еuпісе fuсаtа шілде айында көбейеді.

Полихеттердің дамуы метаморфоз арқылы жүреді. Дамуындағы басты ерекшеліктері: зиготаның спиральды, детерминативті бөлінуІ, трохофора личинкасының пайда болуы және мезодермалық жолақтың ажырауынан мезодерманың түзілуі.

Полихеттердің эмбриональды дамуына толық, спиральды детерминативті-бөлшектену тән. Ұрықтанған жұмыртқа (зигота) алдымен меридиональды екі рет бөлініп, біркелкі төрт бластомерлері құрылады - А, В, С, О (Бовери ұсынған система бойынша бласто-мерлерді әріппен белгілейді). Бұлар негізгі квартет, болашақ. ұрықтың құрсақ (В), арқа (Э), сол жақ (А), оң жақ (С) қатарын түзейді. Осы төрт бластомерлер енді көлбеген жазықтық бағытында бөлшектеніп төрт ұсақ жоғарғы (анимальды) және төрт ірі төменгі (вегетативті) бластомерлерді жасайды. Сонда төрт микромерлі және төрт макро-мерлі квартет түзіледі - 1а, 1в, 1с, Ы, 1А, 1В, 1С .

Бластомерлердін азырақ (45°) ылдилау бағытында бөлшекітенуінің нәтижесінде микромерлер макромерлердің дәл үстіңгі жағына шықпай, сәл қисықтау орналасып макромерлердің аралығына орнығады. Мысалы, 1а микромер 1А, ІВ макромерлердің шекарасын-да орналасқан. Келесі бөлшектенулерде микромерлер оң және сол жаққа бұрылады. Осындай бөлшектенуді спиральды деп атайды.

Әрбір бластомердің дамуы алғашқы кезеңінде-ақ айқындалады. Мысалы, алғашқы үш квартеттің микромерлері (1а, 1в, 1с, Ід; 2а, 2в, 2с, 2&, За, Зв, Зс, 3{і) личинканың эктодермасын калыптастырады,

4d - целомдық мезодерманы, ал қалғандары - энтодерманы (4а, 4в, 4с; 1А, 1В, 1С, Ю; 2А, 2В, 2С, 20; ЗА, ЗВ, ЗС, Ж; 4А, 4В, 4С, 4О). Бұл детерминативті даму.

Бөлшектену кезеңінің нәтижесінде - шар тәрізді ұрық бластула пайда болады. Осыдан екі қабатты ұрық гаструла қалыптасады да, ол дамып полихеттерге тән личинка трохофораға айналады.

Трохофораның денесі шар, эллипс немесе алмүрт тәрізді. Трохофораның анимальды (жоғарғы) полюсіндегі төбелік тақтаның үстінде ұзын кірпікшелерден тұратын айдары (сұлтан), ал экваторлық полюсінде екі қатар кірпікшелі белдеушелері бар: біреуі ауыз үсті немесе прототрох, екіншісі - ауыз асты - метатрох. Осы белдеушелері трохофораны екі жартыға бөледі - эписфера (үстіңгі) және гипосфера (төменгі). Екеуінің арасында құрсақ жағында ауыз тесігі орналасқан, ол эктодермалъды алдыңғы, қап тәрізді энтодермальды ортаңғы және қысқа эктодермальды артқы ішекке жалғасып, денесінің төменгі жағында аналь тесігімен аяқталады. Ішектің жанында протонефридиялары орналасқан, ал ішек пен терінің арасында - бірінші қуыс. Артқы ішектің екі жанында мезодермалық жолақтардың негізін кұрайтын, 4d 1 микромердің ұрпағынан түзілетін екі ірі мезодерма клеткалары немесе алғашқы телобласт (мезобласт) клеткалары орналасқан.

Кірпікшелерінің көмегімен трохофора біраз уақыт судың жоғарғы қабатында жүзіп жүреді де, кейін су түбіне түсіп, метаморфозға ұшырап, келесі метатрохофора личинка сатысына ауысады. Метаморфоз өзгерісіне ұшыраған кезінде трохофораның үстіңгі эписфера жартысы метатрохофораның бас қалақшасына - простомиумға айналады, төбелік тақтасының клеткалары - ми ганглиясына, томенгі гипосфера жартысы созылып перистомиумға және үш сегментке Neris, Роlmаtосеrus туысында, ал қалғандарында 9-13-сегменттерге дейін бөлінеді. Сегменттерінде параподиялары, қылтандары дами бастайды. Сонымен қатар трохофора ішегінің бүйірлерінде орналасқан екі телобласт клеткалары тез бөлініп ұзарған мезодермалық жолақтарды тудырады да, олар сегмснттерінің санына сәйкес тығы орналасқан клеткалар тобына немесе сомиттерге белінеді. Кейін сомит клеткалары ішек нен теріге қарай ысырылып, ортасында целом қуысы пайда болады. Трохофораның артқы үшы метатрохофораның аналь қалақшасына немесс пигидиясына айналады.

Сонымен, сегменттелмеген алғашқы дене куысы, протонефри-диялы жүйесі бар трохофора келесі личинкалық кезең - метатрохо-фораға - ауысады. Түзілген метатрохофора бас бөлімі (простомиумнан, перистомиумнан), бірнеше ларвальдық (Lагvа - личинка) немесе личинкалық сегменттен және кішкентай анальды бөлім - пигидиумнан тұрады. Метатрохофора біраз уақыт суда жүзіп жүреді де, кейін ересек түріне айнала бастайды. Осы кезде пигидия (аналь) бөлімінің алдыңғы жиегінде өсу зонасы түзіледі. Өсу зонасының клеткалары үздіксіз бөлініп, жаңадан сегментгерді бере бастайды, бұлар ересек формасының сегменттері немесе постларвальды (ларвальды сегменттен кейінгі) сегменттері. Әрбір сегмент пайда болған сайын өсу зонасы да соған ауыса береді.

Сегменттерінің әрқайсысының ішінде, ішектің екі жанында орналасқан сомиттерден целом қапшығы қалыптасады. Бұл өзінің дамып өсу кезінде біртіндеп бірінші қуысты ығыстырып шығарады. Осыған байланысты бірінші қуыс сомиттердің арасында, ішектің маңында ұзынша саңылаулар (синус, лакуна) түрінде қалады.

Целом қуысының арнайы қабаттары болады: теріге жанасатын -париетальді кабаты немесе соматоплевра; ішекке - висцеральды немесе спланхноплевра; ішектің үстіңгі және астыңғы жағында орналасқан арқа-кұрсақ мезентериялар; екі сегментгің қуысы бір-бірімен түйіскен жерінде диссспимент құрылады. Осы қабаттардан клеткалар бөлініп, олардан ішкі мүшелер калыптасады: соматоплеврадан - бұлшықеттер, спланхноплеврадан - ішек бүлшықеттері, мезентериялардан - арқа-құрсақ қан тамырлары, диссепиментгсн -жыныс воронкасы (целомодукт). Целом қуысы қалыптасып болғаннан кейін әрбір сегменттерінде параподиялары және ішкі мүшелері дамиды.

Сонымен, метаморфоз өзгерісінде екі түрлі сегменттер кұралады: ларвальды және постларвальды. Бұлардың ерекше белгілері: ларвальды сегменттер ең алдымен жәнс бір уақытта түзіледі, сегменттациясы сыртқы жағынан басталады, метанефридиялары және жыныс клеткалары болмайды;постларвальды сегменттер ларвальды сегменттерден кейін түзіледі және бір уақытта емес, сегменттациясы ішкі жағынан мезодермадан басталады, метанефридиялары, жыныс бездері дамиды.

Полихеттердің дамуын зерттеуде эмбриолог П. II. Иванов (1912, 1928, 1944) зор еңбек етті. Ол полихеттердің сегмеиттерінің екі жақ-тылық тегінің теориясын дамытты. П. П. Иванов метатрохофораның аздаған сегменттерін ларвальды деп, ал онан кейін пайда болған сегменттерді постларвальды деп атады. Олигомерлі полихеттердің денесі тек қана ларвальды сегменттерден тұрады, сондықтан олар метатрохофораға ұксас (Dinophilus, Муzоstоmum). Полимерлі полихеттердің денесі әр түрлі тектес бөлімдерден кұралған: бас бөлІмі - простомиумнан, перистомиумнан; бірнеше ларвальды; көптеген постларвальды сегменттерден және аналь бөлімі - пигидиядан.

Классификациясы. Көпқылтандылар класы екі класс тармағына бөлінеді: кезбешілер немесе еркін жүзушілер - Еггапtіа және отырғыштар немесe бeкініп тіршілік eтетіндер - Sedentaria.
КЕЗБЕШІЛЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - ЕRRАNТІА

Бас қалақшалары және параподиялары жақсы дамыған, сегменттері гомономды, нефридиялары метамерлі орналасқан, көбінесе еркін жүзіп немесе жорғалап жүретін жыртқыштар. Теңіз жағалауларында, литораль аймағында мекендейді, 1 метрден 8 метрге дейін тереңдікте кездеседі, ал Аlсіорe vаnаdis - планктонды, мелдір полихет. Негiзгі тұқымдастары:

Арhгоdіtidае, Рhуllocіdae, Тоmорtегіdае, Sу1lidае, Neгеidae, Eunicidae.

Ро1уqогdіdае, Ргоtodrilidae тұкымдасының өкілдері су түбін қазып, ал жіп тәрізді балдырлардың арасында тіршілік етеді. Денелері өте ұсак, қарапайым құрылысты. Бұлар алғашқы полихеттерге жатады.

Муzostomіdа тобындағы полихеттер тікентерілілердің (теңіз жұлдызы, теңіз лалагүлі) паразиттері. Кезбешілер көбіне ащылау суларда мекендейді, әсіресе Жерорта, Қара теңіз түбінде. 1940 жылдары Азов теңізінен Каспий теңізіне жерсіндіріліп (акклиматизацияланып), олар жаңа ортаға бейімделіп кең тараған, бұлардың балықтарға корек ретінде манызы зор

.

ОТЫРҒЫШТАР КЛАСС ТАРМАҒЫ - 8ЕОЕМТАКІА

Бас қалақшалары және параподиялары нашар дамыған, кейде редукцияға ұшыраған, сегменттері гетерономды, нефридиялары және желбезектері дененің алдыңғы сегменттсріндс орналасқан, ін қазып немесе түтікше, "үйшік" жасап, солардың ішінде тіршілік етеді, ұсақ организмдермен, детритпсн қоректенетін жануарлар. Негізгі тұқымдастары: Агеnісоlіdае, Сhаеtоргегіdае, Serpulidae. Құм құрттары {Агеnісоlа mагіnа), ұзындығы 30 см-ге дейін, құмға ін салып, қалғандары терісі шығаратын заттардан жасалынған мүйізді.
Лекция 18

Тақырыбы. Буылтық құрттар типінің систематикасы.Белдеулілер тип тармағы.

Бұл тип тармағының өкілдері топырақта, тұщы суларда тіршілік ететін, гермафродитті жыныс сегменттерінде белдеу аймағы (сlitellum) бар, личинкасыз дамитын жануарлар. Тип тармағы екі класқа бөлінеді: азқылтандылар - Оlіqосһаеtа және сүліктер - Ніrudinea.

Олигохеттердің 3400-гe жуық түрі бар. Топырақта, тұщы суларда тіршілік ететін гермафродитті буылтық құрттар. Жыныс жүйесі денесінің алдыңғы сегменттерінде жинақталған.

Ортаңғы ішектің арқа жақ қабырғасында ішегіне терең енген тифлозоль деп аталатын қатпарлар ұзына бойлай орналасқан. Олар ішектің бетін ұлғайтып, қорек сіңіргіш қызметін жақсартады. Олиго-хеттердің негізгі қорегі өсімдік қалдықтары және детрит.

Хлорагогенді клеткалардың ыдырау өиімдсрі бір-біріне қосылып, жабысып "коңыр денешіктерді" түзейді, бұлар целом қуысына өтеді де, ерекше арқа поралары арқылы сыртқа шығарылады.

Сезім мүшелері нашар жетілген, көздері болмайды, бірақ жауын құрттар терісінде жеке шашырап орналасқан сезгіш клеткалары арқылы жарықты сезеді.

Олигохеттердің жыныс жүйесінің құрылысын және дамуын жауын құртын (Lumbricus terrestris) алып қарастырайық. Жыныс жүйесі денесінің 9-15-шы сегмснттер аралығында орналасқан. Аталық бездері ұсақ денелер түрінде 10-шы және 11-ші сегменгтерінде капсуланың (қабығы) ішінде жұптасып орналасқан. Капсуланы диссепиментіпен түзілген үш жұп аталық қапшығы орап жатады. Аталық безінде қалыптасқан сперматозоидтар капсула арқылы аталық қапшығына өтіп, онда пісіп жетіліп, қайтадан капсулаға түседі. Сперматозоидтардың сыртқа шығуына арнайы тұқым жолдары қатысады. Олардың бір ұшы кірпікшелі воронка тәрізді кеңейіп капсуланың ішіне ашылады, ал екінші ұшы 15-ші сегментте жыныс тесігімен аяқталады. Аналық жүйесі тұқым бездерінен және тұқым жолдарынан құралған. Екі аналық безі 13-ші сегментте орналасып, тұқым жолы 14-ші сегментге жыныс тесігімен сыртқа ашылады.

Аналық жыныс жүйесіне ұрық қабылдағыш қапшығы да жатады. Олар екі жұп терең тері ойығы түрінде 9-10-шы сегменттерінде орналасқан. Шағылыс кезінде басқа құрттың сперматозоидтарын жинайды. Жыныс жүйесіне белдеудің де жанама қатысы бар. Жауын құртының белдеуі 32-37-ші сегменттер аралығында орналасқан. Ұрықтану кезінде осы аймақтағы топтасқан бір клеткалы кілегейлі бездер ісініп сыртқа кілегейлі заттарды шығарады. Олар белдеуді айнала қоршап тұратын муфтаны (тоғын) түзеді. Кейін муфта денесінен бөлініп жұмыртқа пілләсіне айналады.

Жауын құртының ұрықтануы айқасу нәтижесінде іске асады. Екі құрт бас жағымен біріне-бірі қарама-қарсы жылжып жақындасады. Бір құрттың белдеуі екіншісінің ұрық қабылдағышына қарсы орналасады (9-10-шы сегментке). Екеуі де белдеу жағынан ұрық шырышын бөліп шығарады да, соған сперматозоидтарын (15-ші сегменттен) құяды. Осы кезде ұрық қабылдағыштар шырышқа түскен сперматозоидтарды ішіне тартып алады: бір құрттың ұрық қабылдағышы екінші құрттың сперматозоидтарын ішіне тартады. Ұрықтарын алмастырып болғаннан кейін екі құрт бір-бірінен ажырайды. Біраз уақыттан кейін әрбір күрт денесінің белдеу бөлігінен кілегейлі заттарды шығарып, белдеуді айнала қоршап тұратын муфтаны түзейді. Сонан кейін құрт бас жағымен қозғалып, муфта дене қимылының арқасында бірте-бірте алдыңғы жағына қарай жылжи бастайды. Муфта 14-ші сегментке жеткен кезінде, тұқым жолынан жұмыртқалар шығып муфтаға өтеді. Муфта жоғары жылжып 9-10-шы сегменттерге жеткенде, ұрық қабылдағышта жиналған екінші құрттың сперматозоидтары муфтаға құйылады да, осы жерде ішіндегі жұмыртқаларды ұрықтандырады. Осыдан кейін муфта бас бөлімінен сырғып топыраққа түседі. Оның ашық ұштары жабысып муфта пілләға айналады.

Пілләнің ішінде жұмыртқа спиральды детерминативті жолымен бөлшектеніп, жас құрттар қалыптасады. Олар пілләні жарып, сыртқа шығып, өсіп, ересек жауын құртына айналады. Личинкалық даму сатысы болмайды.

Олигохеттер жыныстық көбеюмен қатар жыныссыз жолмен де көбейеді: архитомия және паратомия жолымен. Архитомия жағда-йында құрттың денесі бірнеше бөліктерге немесе сегменттерге ыдырап, олардың әрқайсысы қайтадан қалпына келіп, тұтас организм пайда болады. Осылайша, Lumbriculus vагіеqatus жәнс Еnchytraeus туысының өкілдері көбeйеді. Паратомия жағдайында құрттың денесінде регенерациялық аймағы пайда болады да сегменттер тізіле бастайды: алдыңғы аймақтан артқы бөлімІ, ал артқы аймақтан бас бөлімі құрылады. Артқы бөлімнің алдыңғысынан бөлінуінің баяулығы сонша, әрбір жас особь пайда болғалы жаңа бөлінуге дайындала бастайды.

Олигохеттердің регенерациялық қабілеті күшті дамыған, әсіресе жыныссыз жолымен көбейетіндерде. Мысалы, Lumbriculus туысының өкілдері 9-13 үзілген сегменттен, тіпті бір сегменттен де кайтадан жетіліп, тұтас организмге айналады.

Классификациясы. Азқылтандылар класы екі отрядқа бөлінеді: найдоморфа - Naidomorpha және люмбрикоморфа - Lumbricomorpha.

Найдоморфа отряды.

Бұл отрядқа тұщы суларда тіршілік ететін Аеlоsomatidae тұқымдасының өкілдері жатады. Еnchуtгаеidae-лар топырақта кең тараған.

Тұщы суда мекендейтін түрлері су түбінде жорғалап иемесе інге кіріп тіршілік етеді. Тubificidae тұкымдасының өкілдері тұнбаның ішіне, 50-100 мм терендігіне бас жағын кіргізіп алып, денесінің артқы бөлігін судың бетіне шығарып бір қалыпты теңселмелі қозғалыс жасайды. Бұлар су түбіндегі тұнбамен қоректеніп, ішегінен өткізіп, оның құнарлылығын арттырады. Шұбалшаңдар өзендерде, көлдердс кең тараған және жиі кездссетін жануарлар. 1 м^: -жерде мыңнан астам особьтары кездеседі. Балықтардың жемі ретінде және суды шіріктерден тазарту жағынан маңызы зор. түкымдасыныц өкілдсрі де топырақта кең тарап, жиі кездссетін кұрттар. Топырақты ішегінен өткізіп онын кұнарлылығын арттырады.

Люмбрикоморфа отряды

Бүл отрядқа негізінде топырақта тіршілік ететін Lumbricidae тұкымдасының Lumbricus, Еusnia туыстары жатады. Тропикалык топырақтарда Меgascolecedae тұқымдасының ірі түрі Меgascolecedes кездеседі және ВгапсҺіоbdellidae тұқымдасының өкілдері шаянтәрізділердің паразиттері болып келеді.

Топырақта тіршілік ететін Lumbricidae жауын кұрггарының ауыл шаруашылығында алатын маңызы зор. Олар топырақта індерін казып, өсімдік тамырының топыракқа еркін жайылуына ықпалын тигізеді, судың, ауаның топыраққа еркін өтуін реттейді. Індерін қаза отырып топырақтың астынғы қабатын жоғары бетіне көтеріп, қопсытып араластырады. Алға жылжи жүре топырақты жұтып алып, ішегінен өткізіп, сыртқа копролит деп аталатын нәжістерін шығарады. Олар топырақты қарашірікке байытады. 1 гектар жердегі кұрттар жылына 10-30 тоннаға дейін топырақты құнарландырады. Сонымен қатар, індеріне жапырақ, шөп, өсімдіктердің қалдықтарын тасып, олардың тез шіріп, гумусқа айналуына әсер етеді. Жауын құрттары топырақтағы процестерге күшті әсер етеді. Жауын кұрттары басқа жануарларға да жем.

Жауын құрттарының топырақ үшін маңызын, биологиясын, тіршілігін алғашқы рет Ч. Дарвин "Жауын құрттарының әрекеттері-мен жердің өсімдік кабатынын пайда болуы және олардың тіршілік ету өрекеттерін бақылау" (1881) деген еңбегінде көрсеткен.