Жануартану пәнінің міндеті

Қарапайымдыларға бес тип кіреді.

1.Саркомастигофора типі.

Саркодина класы.

Тамыраяқтылар класс тармағы.

Амебалар отряды.

Қабыршақты амебалар отряды.

Фораминифералар отряды.

Сәулетәрізділер класс тармағы.

Күнтәрізділер класс тармағы.

Талшықтылар класы.

Өсімдіктектес талшықтылар класс тармағы.

Хризомонадалар отряды.

Сауыттылар отряды.

Эвгленалар отряды.

Фитомонадалар

Жануартектес талшықтылар класс тармағы

Жағалы талшықтылар отряды.

Тамыраяқты талшықтылар отряды.

Кинетопластидалар отряды.
2.Споралылар типі.

Грегариналар класы.

Нағыз грегариналар отряды.

Кокцидиятәрізділер класы.

Кокциядиялар отряды.

Қан споралылар отряды.

1. 
   Книдоспоридиялар типі.
   

Актиномиксидиялар класы.

2. 
   Микроспоридиялар типі.
   

Микроспоридиялар отряды.

3. 
   Кірпікшелілер немесе Инфузориялар типі.
   

Книтофрагминофора отряд үсті

Гимностомата отряды.

Бақылау сұрақтары:

1. Ќарапайым жануарлар типінің жалпы

сипаттамасы. .

2 Ќарапайым жануарлар типіне жататын жануарлар систематикасы.

Жануарлардың алғашқы систематикасы.К.Линней жасаған жанурлар систематикасы.

1. Догель В.А Зоология без позвоночных М. 1981

8. 
   Натальи В.В Зоология без позвоночных М. Просвещение 1975
   
9. 
   Беи-Биенко Г.Я. Общая энтомология М.Выс. Школа 1980
   
10. 
    Духин Е.И. Зоология М. Выс. Школа 1981
    
11. 
    Цингер А.Я. Простейшие М. 1988
    
12. 
    Сматов Ж. С. Ќ±рттар Алматы 1993
    
13. 
    Ажиева Г.И. Досболова С.К. Омыртќасыз зоология пєні бойынша лабараториялыќ сабаќтардыњ методологиялыќ н±сќау
    
14. 
    К.Э. Дєуітбаева Омыртќасыздар зоологиясы Алматы Ќазаќ университеті 1996
    

Лекция 3.

Тақырыбы:Саркомастигафора типі. Талшықтылар классы.Өсімдік тектес талшықтылар классы.

Жоспар:

2.Өсімдік тектес талшықтылар өкілдерінің ерекшілігі.

1.Автотрфты организмдер-б±л талшыќтар кєдімгі µсімдік сияќты ќоректенеді.Яѓни галокиттік немесе µсімдікше ќоректену деп атайды б±л єдісті.

2.Гетеротрофты-организмдердіњ хлорофилдері болмайды.Олар жануарлар немесе µсімдіктер жасаѓан органикалыќ заттарды ќорек етеді. Гетеротрофты талшыќтар шіріп кеткен ќаќтарда болатын белоктыњ ыдырауынан шыќќан продуктыларды осмос жолымен бойына сіњіру арќылы ќоректенеді.Ќоректенудіњ м±ндай єдісін сапрофииті ќоректену деп атайды.Кейбір гетеротрофты талшыќтар бактерияны,бір клеткалы балдырларды ,жєне майда ќарапайым жануарларды ќорек етеді.Ќоректенудіњ м±ндай єдісін галлозойлыќ немесе жануарлыќ ќоректену деп атайды.Б±л єдіспен ќоректенетін талшыќтардыњ денесініњ алдыњѓы жаѓында дербес ж±тќыншаќпен ауыз тесігі кездеседі.

3.Кейбір жасыл формалары аралас ќоректене алады.Яѓни оларды миксатрофты деп атаймыз.

Б±л класќа он отряд кіреді.

1.Хризомонадалар-Chrysomonadina.

2.Гетерохлоридалылар-Heterokhloridina.

3.Крипотомонадылылар-Crytomonadina

4.Сауыттылар-Dinoflagellata

5.Эвгленелар-Euglnoidina

6.Хлорамонадалылар-Chloromonadina

7.Фитомонадалылар-Rhytomonadina

8.Алѓашќы монадалылар-Phytomonadina

9.Кµп талшыќтылар-Polymastigina

10.Тамыр талшыќтылар-Rhizomastigina

Осылардыњ ішіндегі ењ мањыздысы жєне кµп кездесетіні эвленалар отрядына таќталамыз.

Денесі ірілеу,±ршыќ тєрізді, немесе сопаќша келетін жасыл т‰сті талшыќты жануар,єдетте лас басќан суларда болады.Эвгленаныњ сыртын жылтыр ќабыќ пилукула жауып т±рады.Денесініњ алдыњѓы жаѓында ж±тќыншаѓы болады.Б±л домалаќ болып келетін резерборѓа барып тіріледі.Ж±тќыншаќтыњ т‰біне жарыќ сезгіш н‰кте сигма болады.Б±л эвленаныњ ќозѓалысын реттеп отырады.Резервордыњ ќасында жиырылѓыш вакуоль орналасќан.Б±л зєр шыѓару жєне осмос ќысымын реттеп отырады. Эвгленаныњ жиырылѓыш вакуолін бірнеше кішкене зєр алып келетін вакуолдер ќоршап жатады.Жиырылѓыш вакуоль бір минутта екі рет жиырылады.Сол кезде жиырылѓыш вакуолге толѓан с±йыќ зат резерворѓа ќ±йылады жєне ж±тќыншаќ арќылы сыртќа шыѓарылады. Эгвленаныњ денесініњ арт жаѓында тамшы сияќты ядросы болады.Плазмада хлорофил сіњген кµк жасыл хроматхоралары болады.Эвглена наѓыз жасыл µсімдіктерше ќоректенеді. Эвгленалар ±зыннан бµліну арќылы кµбейеді.Ядро митидика єдісімен бµлінеді ядро бµлінгеннен кейін плазмада бµлінеді.Плазманыњ бµлінуі оныњ алдыњѓы жаѓында ш±њќыр пайда болуынан басталады.Осы кезде талшыќтар т‰сіп ќалады, жєне базаль т‰йіршіктері бµлінеді.Кейіннен базаль т‰йіршіктерінен талшыќтар µсе бастайды.Плазманыњ бунаќталып екіге бµліну процесі алдан артќа ќарай ж‰реді м±ныњ нєтижесінде жас осиптар бір -бірімен тек денесініњ артќы жаѓынан ѓана ќосылып т±рады содан кейін олардыњ арасындаѓы байланыс ‰зіліп єрќайсысы жеке шыѓады. Ќолайсыз жаѓдай кездескенде эвглена цистаѓа айнала алады. Су тиген жаѓдайда ѓана циста б±зылып, эвглена ќайтадан тіршілікке кіріседі.
Бақылау сұрақтары:

1. Талшықтылар класыныњ жалпы сипаттамасы.

2. Эвгленаныњ тіршілік цикл

3. Эвгленаныњ жиырылѓыш вакуолінің ерекшілігі.

4. Эвгленаныњ жиырылѓыш вакуолінің қызметі.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары

Бір жасушалы жануарлардың құрылысы.

Негізгі әдебиеттер.

1. Догель В.А Зоология без позвоночных М. 1981

2.Натальи В.В Зоология без позвоночных М. Просвещение 1975

3.Фролова Э.Н Щербина Т.В. Практикум по зоологий без позвоночных М. Выс.Школа 1962

4.Беи-Биенко Г.Я. Общая энтомология М.Выс. Школа 1980

5.Жизнь животных под ред. З. Зенькевича т.1 1968 т.2 1968 т.3 1964 М. Просвешение.

6.Иванов А.В. Происхождение многоклеточных жывотных Л. Наука 1968

Лекция 4

Лекция тақырыбы: Тамыр аяќтылар класы-Rhizopoda

¤кілі- Амеба

1.тамыр аяќтылар класына жалпы сипаттама.

2.Амебаныњ ќоректенуі.

3.Амебаныњ кµбеюі.

4.Амебаныњ зєр шыѓаруы.

5.Тамыр аяќтылардыњ систематикасы.

Классификациясы: Б±л класќа 5 отряд кіреді:

1. 
   Амебалар-Amoebina
   
2. 
   Ќабыршаќты амебалар-Testacea
   
3. 
   Фораминифералар – Foraminifera
   
4. 
   К‰н тєрізділер – Heliozoa
   
5. 
   Сєуле тєрізділер –Radiolaria
   

1 отряд Амеба-Amoeba proteus.

Амебаѓа бір ядролы кейде кµп ядролы денесін т±раќты пішіні болмайтын уаќытша пайда болатын псевподия арќылы ќозѓалатын ќабыршаѓыда скелеті де болмайтын ќарапайым жануарлар жатады. Прото плазмасы т‰йіршікті эндоплазмаѓа жєне гомогенді эктоплазмаѓа бµлінеді. Жиырылѓыш вакуоль (єдетте біреу, кейде сиректеу екі, ‰шеу кездеседі). Т±щы су амебаларында болады да, ал паразит амебалар мен тењіз амебаларында болмайды. Прото плазма ќозѓалатындыќтан организмдерджіњ барлыѓы организмніњ плазмасында орын алмастырып ќозѓалып отырады. Дµњгелектеу болып келетін шамалы ѓана жалпаќтау болып келетін эндоплазмадан айќын н‰кте сияќтанып жаќсы кµрінеді. Жиырылѓыш вакуолі ядродан кішілеу болады. Б±лардан басќа эндоплазмада ас ќорыту вакуолі болады. Жиырылѓыш вакуоль біресе жиырылып біресе жазылып µзініњ ііндегі заттарын ќоршаѓан ортаѓа шыѓарып отырады.

Амеба 5- 8 минутта бір рет жиырылып отырады.

Ќоректенуі. Амеба денесініњ кез- келген жерініњ пайда болатын жалѓан аяќтары арќылы ќорегін де ќарамайды. Ќорек денеге тиген кезде цитоплазма µсімділері оны екі жаѓынан орап алады. Цитоплазмадан с±йыќтыќ тамырлары ас ќорыту сµлі бµлініп, ќоректіњ т‰йіні орналасќан жерде ваууоль пайда болады. Вакуолдыњ ішіндегі ас ќорыту сµлі ќоректі ерітіп денеге сіњіреді де оныњ ќорытылмай ќалѓан бµлігі дененіњ кез- келген жерінен сыртќа шыѓарылады.

Тыныс алуы. Амеба суда еріген оттегімен б‰кіл денесі арќылы тыныс алады.

Кµбейуі. Амебалардыњ кµпшілігі жыныссыз жолмен кµбейеді. Жыныссыз кµбею амеба денесініњ тењ екіге бµлінуі арќылы µтеді. Б±л кезде амебаныњ ядросы екіге бµлініп денесі созылады да жања пайда болѓан бір ядромен екі жаќќа ажырайды. Пайда болѓан екі жасушаныњ екі жас амебаныњ біреуінде ѓана б±рынѓы жиырылѓыш вакуоль саќталса екіншісінде ондай вакуоль жањадан пйда болады.

Циста т‰зуі. Циста грекше – (кистиз яѓни(ќаптама) деген сµз). Ќолайсыз жаѓдайда тап болѓан кезде амебаныњ денесі ж±мырланып сыртын тыѓыз ќабат ќаптайды да ќоректенуін тоќтатады. Адамныњ ішек ќарнында амебаныњ бірнеше т‰рі тіршілік етеді жєне басќалар. Б±лардыњ алѓашќы тµртеуініњ адамѓа зияны жоќ. Амеба кисталца адамда болатын амиобиоза (амебалыќ дизентерия, бауырдыњ амебалыќ ісіп іріњдеу) ауруларын ќоздырушы ретінде кездеседі.

Бақылау сұрақтары:

1.Тамыр аяќтылар класынын жалпы сипаттамасы

2.Амебаныњ ќоректенуі.

3.Амебаныњ кµбеюі.

4.Амебаныњ зєр шыѓаруы.

5.Тамыр аяќтылардыњ систематикасы.

Тамыраяқтылар класының классификациясы.

1.К.Э. Дєуітбаева Омыртќасыздар зоологиясы Алматы Ќазаќ университеті 1999.

2. Догель В.А Зоология без позвоночных М. 1981

3.Натальи В.В Зоология без позвоночных М. Просвещение 1975

4.Фролова Э.Н Щербина Т.В. Практикум по зоологий без позвоночных М. Выс.Школа 1962

5.Цингер А.Я. Простейшие М. 1988

Лекция 5.

Таќырыбы: Споралылар. Споралыларѓа систематикалыќ шолу. Григарина отряды- Gregarina.

Жоспар:

2. Споралыларѓа систематикалыќ шолу

3. Григарина отряды- Gregarina.

Лекцияның мазмұны:

1. 
   ші класс тармаѓы Телоспоралылар- Tolosporidia.
   

Б±л класс тармаѓыныњ ‰ш отряд кіреді, олар:

1. 
   Грегариналар –Gregarina
   
2. 
   Кокцидиялар –Cjcedia
   
3. 
   Гомоспоралылар-Gregarina
   

Грегариналар омыртќасыз жануарлардыњ паразиттері. Грегариналар клетка ішінде тіршілік ететін басќа телеспоралыларѓа ќарама ќарсы ересек кезінде иесініњ дене ќуыстарында тіршілік етеді. Б±лардыњ кейбіреуі ѓана дамуыныњ алѓашќы кезінде клетка ішінде паразиттік етеді. Грегариналар споралылардыњ ењ ірісі. М±ныњ ±зындыѓы бірнеше мм-ге жетеді. Олардыњ єдетте сопаќша ж/е жалпаќтау келген бір ядролыденесі болады.

Полицистік денесі ‰ш учаскеге бµлінеді: ядро орналасќан артќы келгендері ортањѓы-протомерит, алдыњѓы-эпимерит. Эпимериттіњ ілмелішесіне ќармаќшасы болады. Осылар арќылы грегарина ішек клеткаларына жабысады. Б±л ілмешіктердіњ биологиялыќ мањызы мынадай: ішектіњ ішінен нєжіс сыртќа шыѓу жолында осы ілмешіктер болмаса паразитті µзімен бірге алып кетер еді.

Олай болса ілмешіктіњ паразиті ішекке ќалып отырады. Грегаринаныњ денесін тыѓыз , ќырлы кутикула жауап т±рды. Паразиттіњ пішіні осы кутикулаѓа сєйкес келеді. Кутикуланыњ астында эктоплазмада болады. Б±л грегаринаныњ денесін эпимерит ж/е протомерит ж/е дейтемеритке бµлетін плазмалыќ перделер т‰зеді. Кµп грегариналардыњ эктоплазмасында ±зына бойлыќ кесе кµлденењ б±лшыќет фибриллалары ќабаты ж/е жіњішке скелет жіпшелері болады. Кµп грегариналар минемдардыњ ќысќаруы арќасында µз еркімен ќозѓалып ж‰реді. Басќа грегариналар µзініњ денесініњ арт жаѓына бµліп шыѓаратын сілекейлі ќатты есінділері арќылы ќозѓалады. Грегаринаныњ эндоплазмасы ќоректік заттыњ ќоры параглкогенѓа толып т±рады, сондыќтан эндоплазма мµлдір болмайды. Грегаринаныњ аузы да ж±тќыншаѓы да болмайды. Сондыќтан олар осмос жолымен, ќоректік затты денесініњ барлыќ сыртымен сіњіріп алып отырады. Грегариналар тек жыныстыќ жолмен ѓана µсіп-µніп отырады. Тек шизогрегарин отряд тармаѓына жататындары жынысты ±рпаќпен жыныссыз ±рпаќ кезектесіп келіп отырады. Жыныстыќ µніп-µсу мынадай болып ж‰реді. Екі грегарина біріне бірі жаќындайды, б±лардыњ біреуі екіншісініњ артќы жаѓына µзініњ алдыњѓы жаѓымен жабысады, содан кейін екеуі де домалаќтанып сырттан циста ќаптайды. Біраќ б±лар ќосылып кетпейді. Екі грегаринаныњ да ядролары тез бµліне бастайды. Б±л ядролар дененіњ шет жаќтарына орналасып, олардыњ ‰стіњгі жаѓындаѓы плазма учаскелері б±лтыќтанып кµтеріле бастайды. Содан кейін кішкене ядродан ж/е жања плазма учаскесінен ќ±ралѓан єрбір тµмпешік буылтыќталып бµлінеді, сµйтіп гамета пайда болады. Ал басќа бір т‰рлерінде бірінші грегаринадан-домалаќ, ќозѓала алмайтын макрогаметалар, ал екінші грегаринадан- талшыќтары бар ќозѓалатын микрогаметалар пайда болады. Жыныстыќ процес кезінде анизогаметалар пайда болатын грегариналардыњ жыныстыќ формаларѓа бµлінуін грегариналардыњ бір-біріне жанасќан кезінде аќ байќауѓа болады. Б±л процес сигизия деп аталады. Грегариналар ішек ќуысында да бос к‰йінде де тіршілік ете алады. Б±лар µзі паразиттік ететін иесін ауруѓа шалдыќтырмайтын болуы керек. Грегаринді мына жануардан оњай табуѓа болады: ±н ќ±ртыныњ ішегінде, грегаринаныњ єр т‰рлі ‰ш т‰рі паразиттік етеді. Б±ларды єрбір личинкадан табуѓа болады. Жауын ќ±ртыныњ ±рыќ жолдарында грегаринаныњ екі т‰рлері тіршілік етеді.Ењ соњында єр т‰рлі грегариналар инеліктіњ личинкаларында болады.

Бақылау сұрақтары:

1. Споралылардың өзіне тән ерекшілігі.

2. Споралылар систематикасы.

3. Григарина отряды- Gregarina ерекшілігі..

Бір жасушалы жануарлардың құрылысы.

Негізгі әдебиеттер.

1. Догель В.А Зоология без позвоночных М. 1981

2.Натальи В.В Зоология без позвоночных М. Просвещение 1975

3.Фролова Э.Н Щербина Т.В. Практикум по зоологий без позвоночных М. Выс.Школа 1962

4.Беи-Биенко Г.Я. Общая энтомология М.Выс. Школа 1980

5.Жизнь животных под ред. З. Зенькевича т.1 1968 т.2 1968 т.3 1964 М. Просвеше
Лекция 6.

Таќырыбы: Кірпікшелілер н/е инфузориялар.

1. Кірпікшелілер типіне жалпы сипаттама.

2.Кірпікшелі инфузориялар класы.

3.Прамеция-кірпікшелі инфузориялар класыныњ µкілі.

4.Парамецияныњ ќоректенуі жєне зєр шыѓаруы.

5.Парамецияныњ дене ќ±рылысы.

6.Парамецияныњ ас ќорытуы.

7.Парамецияныњ кµбеюі.

µмір бойы кірпікшелері болады. Б±лар тек цистаѓа айналѓанда ѓана кірпікшелерін жоѓалтады. Сорушы инфузориялардыњ даму кезењініњ алѓашќы кезінде еркімен ж‰зіп ж‰рген уаќытында ѓана кірпікшелілер болады. Содан кейін олар бір орында тіршілік етуге кµшеді де кірпікшелерін жоѓалтады. Тыѓыз пеликуласы жєне скелет фибрилдары болатындыќтан инфузориялардыњ дене пішімі єрдайым белгілі бір ќалыпта болады. Инфузориялардыњ ќ±рылысы кµбіне к‰рделі болады. ¤йткені олардыњ кµбінде б±лшыќет ж/е скелет элементтері к‰рделі болып келетін перистом ќозѓалу ќызметін атќаратынбелгілі органелалылар болады.

Барлыќ инфузорияларды басќа ќарапайым жануардан бµліп т±ратын кірпікшелілерінен басќа бір белгі ядро аппаратыныњ ќ±рылысы. Оларда екі т‰рлі ядро болады. Бірі ‰лкен- маркунуклеус, ал екіншісі- микронуклеус кішкене. Кµп т‰рлерде бірнеше макронуклеус ж/е микронуклеус болады. Инфузориялар бµліну не б‰ршіктеніп бµліну арќылы µніп µседі. Б±л жаѓдайда микронуклеус митотикалыќ жолмен , ал макронуклеус амимтотикалыќ жолмен бµлінеді. ¦рыќтану изогамиялыќ не амизогамиялыќ жолмен болады: тек протоцилиат ѓана популяция єдісімен ±рыќтанады. Б±л тип тармаѓына тµмендегі екі класс кіреді:

1. 
   Кірпікшелі инфузориялар –Ciliata
   
2. 
   Сорѓыш инфузориялар-Sactoria
   

1. 
   класс. Кірпікшелі инфузориялар – Ciliata.
   

Кірпікшелі инфузориялардыњ денесін µмір бойы кірпікшелер басып т±рады. Олар цитостум арќылы осмос жолымен ќоректенеді. Кµлденењ бµліну не б‰ршіктеніп бµліну арќылы µніп µседі. Уаќыт жыныссыз µніп µсуді жынысты процес коньгация не кануляция бµліп кетіп отырады. Инфузориялар т±щы суларды, тењіз суларындада болады. Дегенмен кµп т‰рлері т±щы суларда ѓана болады. Кірпікшелі инфузориялар класына екі класс тармаѓы кірді: 1. Протоцилаттар –Prociliata.

2. 
   Наѓыз инфузориялар –Euciliata
   

Инфуцорияныњ барлыќ денесін тыѓыз ж±ќа ќабыќ- циликула жауып т±рады. Циликуланыњ астында эктоплазманыњ мµлдір ж±ќа ќабаты жатады, ќалѓан дененіњ бєрін т‰йіршікті эндоплазма алып жатады. Парамеция денесініњ алдыњѓы жаѓыныњ тµменгі жаѓында ±зынша келген сањылау- ауыз жанында ойыќ яѓни перистомы болады. Перистомыныњ т‰п жаѓында сопаќша келетін тесік – клеткалыќ аузы цистастом жатады. Б±л ерілген ж±тќыншаќќа цитопарикске барып жалѓасады. Ж±тќыншаќты ж±тќыншаќ скелет талшыќтары ±стап т±рады. Ж±тќыншаќ тікелей эсдоплазмаѓа келіп ашылады.

Ќоректенуі ж/е зєр шыѓаруы. Парамеция негізінде бактерияларды ќорек етеді. Бактерияларды сумен бірге ж±тќыншаќќа келеді. Б±л су ќабыѓы жоќ эндоплазмамен кездескенде сол жерде домалаќ асќорыту вакуолі пайда болады.

Ас ќорыту вакуолі ж±тќыншаќтан бµлініп плазманы айналып отырып бояу аѓатын плазмасымен бірге инфузория денесініњ ішіне т‰седі. Ас ќорыту вакуолі парамецияныњ денесінде денені айналып отырып белгілі жолдардан µтеді. (Ас ќорыту циклоза), б±л жолдыњ ±заќтыѓы ќоректік заттыњ т‰ріне ж/е температураѓа байланысты бір саѓаттан ‰ш саѓатќа дейін болады. Парамеция µте кµп бактерия ж±тады. Мысалы шµпті суѓа салып нєтижеде алынѓан т±нбаѓа жіберілген парамеция бір саѓатта алпыс асќорыту Ас ќорыту вакуолін шыѓарады, ал єрбір вакуолда 30 шаќты бактерия болады. Яѓни к‰ніне бір парамеция 4300-ге жуыќ бактерия ж±татындыѓын кµрсетеді. Парамецияныњ амебадан айырмашылыѓы оныњ жиырылѓыш вакуолі мен зєр шыѓаратын тесігі т±раќты структура.

Вакуолдердіњ ж±мысы ортадан шыѓарылып тµгілу алдында вакуолдіњ іші с±йыќќа торлы болады. Б±л кезде б±ѓан келіп жатќан т‰тіктер суѓа онша толы болмайды б±л фазаны диостолла деп атайды. Содан кейін вакуоль ќысќарады, µзініњ ішіндегі заттарын ерекше кішкене тесіктері арќылы сыртќа шыѓарады ж/е солып ќалады. Ал б±л кезде т‰тіктері б±рынѓыдан да к‰шті кернеліп суѓа толады. Б±дан кейін т‰тіктердіњ бєрі б±рынѓыдан к‰шті кернеліп суѓа толады. Б±л фазаны цистостолла деп атаймыз. Басќа ќарапайым жануарлардаѓы сияќты парамецияныњ жиырылѓыш вакуолдерініњ ќызметі артыќ суды денеден туѓызуы. Сонымен ќатар сумен бірге зат алмасуынан денеге сіњбей ќалѓан біраз заттар сыртќа шыѓарылады.

Кµбеюі: Парамецияныњ – макронуклеус пен микронуклеус эндоплазмада жатады. Парамеция барлыќ инфузориялар сияќты кµлденењ бµліну арќылы µніп µседі. Б±л микронуклеустыњ бµлінуінен басталады. Микронуклеус аздап ісінеді. Хроиосомдар ж/е поляр шетінде ќалпаќ тєрізді басы бар ±ршыќ пайда болады, б±л ахроматин денешігінен т‰зіледі. Хромосомдар экватор пластинкасын ќ±райды. Б±л бµлініп жас ядролар пайда болады. Содан кейін макронуклеуста бµліне бастайды. Макронуклеус созылады, ж/е аметиотикалыќ жолмен бунаќталып бµлінеді. Парамецияныњ денесі де бунаќталып бµлінеді. Сонымен ќатар жањадан пайда болѓан жас жєндіктерді органелалар бірдей болып бµлінеді, ал кейбір жоќ арганелалар жањадан пайда болады. Парамецития 15-17 градуста кезінде тєулігінде бір рет бµлінеді температураныњ кµтерілу, бµліну процесін тездетеді.Жыныстыќ жолмен кµбеюі коньугация арќылы ж‰реді.

Бақылау сұрақтары:

1. Кірпікшелілер типінің жалпы сипаттамасы.

2.Кірпікшелі инфузориялар класының систематикасы.

3.Прамеция-кірпікшелі инфузориялар класыныњ µкілі құрылысы..

4.Парамецияныњ ќоректенуі жєне зєр шыѓаруы ерекшілігі.

5.Парамецияныњ дене ќ±рылысы.

6.Парамецияныњ ас ќорытуы құрылысы.

7.Парамецияныњ кµбеюі және дамуы.

Лекция 7.
Таќырыбы: Кµп клеткалы жануарлар. Губкалар типі. Губкалардыњ жіктелуі.

Лекцияның жоспары:

1.Губкаларѓа жалпы сипаттама.

2.Губкалардыњ тіршілік циклі.

3.Губкалардыњ жіктелуі.

6.Бадяганыњ экологиясы

Лекцияның мақсаты:Сдуденттерді кµп клеткалы жануарлар губкалар типінің құрылысы, систематикасы және губкалардыњ жіктелуі мен таныстыру.

Лекция мәтіні:
Губкалар- ќарапайым кµп клеткалылар. Оныњ ќарапайымдылыѓы – денесі наѓыз тканѓа бµлінбейтін эктодерма ж/е энтодерма дейтін екі ќабаттан т±ратындыѓында. Ересек губкалар коллониялы бір нєрсеге жабысып ќозѓалмай тіршілік ететін сыртќы тітіркенішті елењ етпейді деуге тболатын жануарлар. Олар µздерініњ денелерінен су с‰зеді. С‰зу губкалардыњ эндотермасын ќ±райтын кірпік жаѓалы клеткалары арќылы болып отырады. Губканыњ денесіне сумен бірге ќоректік заттар ж/е оттегі келеді. Денесінен шыѓатын сумен бірге зат алмасу ќалдыќтары да шыѓып отырады. Эктодерма мен эндодерманыњ арасында аралыќ ќоймалжыњ зат єр т‰рлі клеткалы мезоглея бар. Осы ќабатта губканыњ скелеті орналасады ж/е жыныс клеткалар пайда болады. Скелеттіњ болуы клетканыњ басты сипаты. Олардыњ басым кµпшілігінде скелет болады. Скелет кµбінесе жеке пішіні єр т‰рлі ±саќ бµлшектерден т±рады, олардыњ известьтен не кременеземнен ќ±ралады.Кейбір губкалардыњ скелеті органикалыќ зат спонгиннан ќ±ралады. Губканыњ мµлшері бірнеше мм-ден 1,5м дейін жетеді. Губканыњ µсіп µнуінде єр т‰рлі процестер болады. ¦рыќтанѓан ж±мыртќадан єдетте еркінше ж‰зетін личинкалар шыѓады. Личинкалар кµбінесе екі ќабатты одан арѓы кµбінесе митиформозында ішкі ќабаттыњ клеткалары сыртќа шыѓады, ж/е теріге айналады. Ал сыртќы ќабаттыњ клеткалары хоаницитке айналады. Осы процеске байланысты губканыњ несін эктодерма, несін эндодерма деп санау мєселесі аныќ емес. Сондыќтан оларды кµбінесе µзге кµп клеткаларѓа ќарсы деп атайды. Губкалар кµбінесе тењізді мекендейді; т±щы суларда олардыњ азѓана т‰рлері болады. Губкалар тењізде кµп тараѓан олар жаѓалаудан бастап терењге дейін кездеседі. Губканыњ ќазіргі кезде 5000 т‰рі белгілі. Губкалар µте ертеден келе жатќан жануарлар, олардыњ ќалдыќтары жердіњ µте ертедегі ќабатынан табылады. ¤здерініњ ±заќ тарихында губкалар онша µзгермегенін айта кету керек. Кµптеп ќазба губкалардыњ т‰рлерініњ осы кездегі губкалардыњ т‰рлерінен аз. Губкалар типі бірнеше отрядќа бµлінеді:

1. 
   Известі губкалар-
   
2. 
   ‡ш ості не алты сєулелі губкалар-
   
3. 
   Тµрт сєулелі губкалар-
   
4. 
   Кремний м‰йізді губкалар-
   

Бадягалар т±щы сулы губкалар. Б±л губкалардыњ бірнеше т‰рі бар. Олар негізінде жаќын екі туысќа жатады.

Сыртќы пішіні: бадягалардыњ т±раќты пішіні болмайды. Олар жастыќ сияќты томпаќ, не к‰рделі б±таќты ќ±рылыс т‰рінде де болады. Бадягалардыњ т‰сі сары ќошќыл не жасыл. Губканыњ т‰сініњ жасыл болуы оныњ тканінде µмір с‰ретін жасыл балодырдыњ болуына байланысты. Бір бадяга дегеніміз кµбінесе бірнеше бадягалардыњ бірігуінен т‰зілген. Олардыњ санын ауыздарына ќарай білуге болады, Бадягалардыњ т±ла бойы недермалыќмембранамен ќапталады. Б±лардыњ тесігі сањылаулы болады.

Ішкі ќ±рылысы: Дермолыќ мембрананыњ астында кењ елдік не дерма дерма астылыќ ќуыс болады. Б±л ќуыстыњ т ‰бінен кірпікшелі камераларѓа баратын т‰тіктердіњ к‰рделі системасы басталады. Осы т‰тіктерден парагастраль ќуысына каналдар барады. Канал системаларыныњ аралыќтары ќоймалжыњ мезоглеяма мен толѓан, онда єр т‰рлі клеткалар мен скелеттік заттар болады. Б±л скелеттік заттар мµлшері єр т‰рлі бір спикулдар микросколиттер. Мегаскелеттер єдетте белгілі ќатармен орналасќан ж/е µзара органикалыќ затпен желімделген.

Кµбеюі: Бадягалар жынысты ж/е жыныссыз жолмен кµбейеді. Жыныстыќ жолмен кµбеюі. Бадяганыњ барплыќ т‰рлері айырым болады. Бµліну нєтижесінде іші клеткаѓа толѓан ж/е кірпікшелі сыртќы ќабыѓы бар личинка пайда болады. М±ндай личинка ±рѓашы бадяганыњ организімінен шыѓады ж/е аз уаќыттан кейін еркімен ж‰зеді. Содан кейін бір нєрсеге бекіпгубкаѓа айналады. Б±л µзгерілуінде сыртќы ќабатыныњ клеткалары денесініњ ішіне батып, онда кірпікшелі жиектіклеткаларѓа айналады.

Жынысыз кµбеюі : Жыныссыз кµбеюді б‰ршіктену єдісімен ж‰реді. М±ныњ µзі жолмен ж‰реді., сыртќы б‰ршіктену ќомаќтыколлопия ќ±рады., ішкі б‰ршіктену гемулля пайда болады.

Бадягалардыњда губкалар сияќты регенирациялыќ ќабілеті к‰шті. Егер бадяганы езіп жиі маталар арќылы с‰зсек ж/е клеткаларданќ±ралѓан эмульсия т‰зіледі. Б±л клеткалар бір бірімен жабысып, клетка жиынтыѓын ќ±рады. Б±л клеткалар жиынтыѓы жаќсы жаѓдайда µсіп бірнеше к‰шпен кейін кішкене губкаѓа айналуы м‰мкін. Губкалардыњ м±ндай регенирациялыќ ќабілеттілігі губкалардыњ ќарапайым екендігін ж/е олардыњ жеке клеткаларыныњ белгілі ќызмет атќаруѓа нашар бейімделгенін кµрсетеді.

Экологиясыж/е географиялыќ таралуы: Бадягалар кµбінесе тропикте ж/е субтропикте таралѓан. Ќоњыр салќын ‰йектерде бола т±рса олардыњ т‰рлері аз. Ќазаќстанда бадяганыњ он т‰рі кездеседі. Б±лар тµрт туысќа бµлінеді. Байкал кµліндегі губкалардыњ орны ерекше. Онда тек ќана Байкал кµлінде кездесетін Lubomirskidae т±ќымдасыныњ бірнеше т‰рлері бар. Олаврдыњ басќа т±щы суыќ губкалардан бірќатар белгілері: гуммуласы болмауы арќылы айрылады. Бадягалар аѓынды сулар да, аќпайтын ќара сулар да кездеседі. Аѓынды сулардыњ аѓыны бєсењ Жаѓалауларын мекендейді. Олар су астындаѓы баѓанаѓа, томарѓа, су астындаѓы µсімдікке, жаѓалаудаѓы тастарѓа т.т. бекінеді. Олар басќа жануарлар , мысалы молдюскаларѓа жабысады. Губкалар судаѓы єр т‰рлі ќ±рылыстарѓа жабысып бірќатар зиян келтіреді. ¤зініњ ќуысты ќ±рылысыныњ арќасында бадягалар толып жатќан єр т‰рлі су жєндіктердіњ , ќ±рттардыњ, кейбір су шаяндардыњ личинкаларына пана болады. Сµйтіп олардыњ арасында ерекше биоценоз пайда болады. Біздіњ халыќ медицинасында кептірілген бадягаѓа ревмотизмді емсдеуге ќолданылатын , сонымен ќатар денені ќызартуѓа ќолданылатын, ќ±рѓаќ губканыњ ‰стіндегі спекулдардыњ ‰йкегенде теріні ќоздыратын єсері болуы керек.

Губканыњ µсіп µнуінде єр т‰рлі процестердің әсері.

1.К.Э. Дєуітбаева Омыртќасыздар зоологиясы Алматы Ќазаќ университеті 1999.

2. Догель В.А Зоология без позвоночных М. 1981

3.Натальи В.В Зоология без позвоночных М. Просвещение 1975

Лекция 8

Таќырыбы : Ішек ќуыстылар типі. Ішек ќуыстылардыњ жіктелуі. Класс гидроидтар.

Лекцияның жоспары:

1. Ішек ќуыстылар типіне жалпы сипаттама.

2 . Ішекќуыстылардыњ жіктелуі.

3 . Гидроидтар класына жалпы сипаттама.

4. Т±щы су гидрасы-гидроидтар класыныњ µкілі.

Лекцияның мақсаты:Сдуденттерді ішек ќуыстылардыњ жіктелуі,көбеюі,таралуы,ситематикасымен таныстыру.

Лекция мәтіні:
Ішек ќуыстылар ќос ќабатты кµбіне сєулелі симетрия ретінде ќ±рылѓан жєндіктер. Олардыњ дене ќабырѓасы- эктодерма ж/е эндодерма болып екі ќабаттан ќ±ралѓан. Эктодерма дененіњ сыртын ќаптап эндодерма дененіњ б‰кіл ішкі ќуысына астарланып т±рады. Б±л ќуыс са ќорытушы органда болыптабылады. Себебі: оныњ ішіне ас жалѓыз тесік арќылы енеді, ол тесік ішкі ќуыспен сыртќы орталыќты жалѓастырып т±рады. Эктодерма мен эндодерманыњ арасында с‰йеніш пластинка немесе ќалыњ ќалыњ ќоймалжыњ тєрізді ќабат- мезоглей болады, эктодерма мен эндодерманыњ клеткаларынан т‰зілген. Ішек ќуыстылардыњ кµбісінде скелет бар. Ол не сыртында н/е мезоглейдіњ ішінде орналасады. Скелет кµбінесе известтен ќ±ралѓан.

Ішек ќуыстылардыњ т‰рі µте кµп. Олардыњ арасында еркін ж‰зетін пішінділері медузалар, сифонофорлар, мен гревниевиктерде ж/е бір нєрсеге бекінген т‰рлері де т‰рлі полиптеріде болады. Медузалар ірі –кµлденењі екі метрге жететіндері болады. Полиптер єдетте µте тамаша пішіндес болып келетін коллонияларды ќ±райды.

Ішек ќуыстылардыњ губкалардан айырмашылыѓы, олардыњ нерв элементтері болады. Б±л нерв элементтері ішек ќуыстылардыњ ішінде µзара б±таќшалармен ќосылѓан, эктодерманыњ ішіндегі бытырањќы нерв клеткаларынан ќ±ралѓан, µте жабайы пішінде болады, оны-диффузиялы нерв ж‰йесі деп атайды, н/е нерв тармаќтарынан ќ±ралып белгілі тєртіппен орналасќан ж/е сезім органдармен байланысты анаѓ±лым нерв системасы пайда болады.

Ішек ќуыстылар жынысты ж/е жыныссыз жолмен кµбейеді. Ішек ќуыстылардыњ орасан кµпшілігі тењіз жєндіктері, т±щы суларда олардыњ азѓана µкілдері кездеседі.

Ќоректенуі: Гидра-суда тіршілік ететін ±саќ шаян тєрізділерінен т.б.ќоректенеді. Оныњ б‰кіл денесінде єсіресе ќармалауыштарында жауынан ќорѓанатын ж/е жемісін аулаѓанда пайдаланатын атпа жасушаларыболады. Атпа клеткасыныњ цитоплазмасы, ядросы ж/е кµбіршік тєрізді дорбашасыболады. Атпалы дорбашаныњ ішінде жіњішке т‰тікше – апта жіпшесі орналасады. Судаѓы кішкене шаян µскіні тиіп кетсе атпалы дорбашасыныњ ішіндегі атпа жіпше лезде жазылады да бірден сыртќа атылып жеміне ќадалады. Сол кезде атпалы дорбашадаѓы улы зат жіпшеніњ µзегі арќылы т±тылѓан ќоректіњ денесіне жайылады. Гидра жемін ќармалауыштары арќылы аузына апарып ж±тады. Ас ішкі ќабатта ќорытылады.

Зєр шыѓару ж/е тыныс алуы: Гидрада арнаулы тыныс алу зєр шыѓару м‰шелері болмайды. Ол б‰кіл денесі арќылы суда еріген оттегін сіњіріп, кµмірќышќыл газын сыртќа шыѓарып отырады. Зєр шыѓаруды б‰кіл денесі арќылы ж‰зеге асады.

Бақылау сұрақтары:

1. Ішек ќуыстылар типінің систематикасы.

2 . Ішекќуыстылар қандай жолмен көбейеді

3 . Гидроидтар класының құрылысы.

4.Гидраның қоректену ерекшілігі.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары

Гидралар жынысты ж/е жыныссыз жолдармен кµбейю ерекшілігі.

Лекция 9

Таќырыбы : Ішек ќуыстылар типінің систематикасы.

Лекцияның жоспары:

1. Ішек ќуыстылар типінінің систематикасы.

2 . Ішекќуыстылардыњ классификациясы.

Қзіргі таңда ішек қуыстылар типінің осы кезде небары 9000-ѓа жуыќ µкілдері белгілі.

Ішек ќуыстылар µте ертедегі топ ж/е скелеттіњ бар болуына байланысты олардыњ кµпшілігі ќазба к‰йінде жаќсы саќталѓан.

Жіктелуі: 1-тип тармаѓы-Шанышќылар-Chidaria

1класс- Гидроиттылар-Hyroza

1 класс тармаѓы гидротєрізділер-Hydroidea

1отряд-Гидралар- Hydrida

2отряд- Гидроиттар – Leptolida

3отряд- Гидромедузалар-Trachyida

2класс тармаѓы – Сифонофорылар –Siphonophora

2класс Сцифойдалар- Sgyiphozoa

3класс Маржандар-Actinozoa

1 класс тармаѓы Сегіз сєулелілер- Octocorallia

2класс тармаѓы Алты сєулелілер- Hexacorallia

2тип тармаѓы Шанышќысыздар-Achidaria

1класс тармаѓы Ќармалаѓыштылар-Tentacullata

2класс тармаѓы Ќармалаѓышсыздар-Atentacullata

1 класс Гидроиттар –Hudrozoa

¤кілі: Т±шы су гидрасы.

Гидра деген атќа єдетте бірнеше т‰рлерді, осы кезде єр т‰рлі туыстарѓа жататын гидроиттарды біріктіреді. Біздіњ жерімізде гидраныњ бірнеше т‰рлері кездеседі, оныњ ішінен Кездесетіні тармаќты гидра. Сыртќы кµрінісі: Гидра созылѓан к‰йінде ±зындыѓы (тармалаѓыш м±рттарын есептемегенде)1-1,5см-ге жететін полиф. Денесініњ алдыњѓы жаѓында ауыз тесігі болады. Оны 5-9 жіњішкежіп тєрізді ‰зын µте ќозѓалѓыш тармаќты шашаќта ќоршап т±рады. Гидраныњ денесініњ сыртында жас гидра (б‰шік) болады, олар бірте-бірте организмнен бµлшектеніп µз бетімен тіршілік ете бастайды. Гидра денесініњ артќы жаѓындаѓы шамалы жалпайѓан пішінде болатын табанымен су астындаѓы затќа жабысып т±рады.Гидралардыњ т‰сі єр т‰рлі болады, єдетте сарѓыш ќоњыр т‰сті мысалы тамаќты гидралар сондай . Біраќ жасыл кейде ашыќ ќызыл т‰с гидралар да кездеседі. Б±л т‰стер пегментке байланысты емес, ол гидра клеткаларыныњ ішіндегі тіршілік ететін бір клеткалы жасыл балдырлардыњ немесе бактерияныњ т‰сіне байланысчты болады.

Ішкі ќ±рылысы: Гидраныњ дене ќабырѓасы экодерма ж/е эндодерма деп аталатын екі ќабаттан ќ±ралѓан. Б±л екі ќабатта эпителий –мусколь клеткасы деп аталдатын клеткалардан ќ±ралѓан. Эктодерма мааен эндодермада эпителий мускаль клеткаларынан басќа сезуші, нерв ж/е безді клеткалары да болады. Сезуші клеткалары бір жаќ ±шы дененіњ сыртына н/е ас ќорытушы ќуысќа ќарай шыѓып т±рса екінші жаѓы с‰йеніш пластинкаѓа жабысып т±рады. Нерв клеткалары эпителий мускаль клеткаларыныњ астында с‰йеніш пластинкаѓа т‰йісіп т±ратын жиырылѓыш тармаќтардыњ мањында жатады. Гидраныњ нерв системасы дифузды.

Эктодерманыњ безді клеткалары єсіресе табанымен ќарлаушы тармаќтарында кµбірек болады. Сол бездерден бµлініп шыѓатын гидраныњ су т‰біндегі затќа жабысып т‰ру ќызтетін атќарады.

2.Жалпаќ ќ±рттар типініњ жіктелуі.

3.Кірпікшелі ќ±рттар класына жалпы сипаттама.

4.Кірпікшелі ќ±рттар класыныњ µкілі-аќ т‰сті планария.

5.Аќ т‰сті планарияны ішкі жєне сыртќы ќ±рылысы.

Лекцияның мақсаты:Сдуденттерді жалпаќ ќ±рттар типаі өкілдерінің кµбеюі ж/е экологиясы мен таныстыру.

Лекция мәтіні:
Жалпаќ ќ±рттар типі. Кірпікшелі ќ±рттар класыныњ кµбеюі ж/е экологиясы. Ќ±рттар деп аталатын кµп т‰рлі жануарлар морфологиялыќ жµнінен барлыѓына тєн мынадай белгілермен сипатталады:

А). Денелері билатеральды ќ±рылысты.

Б). Наѓыз аяќтары жоќ.

В). Денелердіњ сыртын жалањ ќабат эпителий мен єр т‰рлі ќ±рылысты мускулатурадан ќ±ралѓан тері мусколь ќабыќ ќаптап т±рады. Ќ±рттар деген шартты артќа біріктірілген жануарлар д‰ниесін тµменгі типтерге бµлеміз:

Жалпаќ н/е паранхималыќ ќ±рттар типі-Plathelminthes

Ж±мыр ќ±рттартипі-Nemathelminthes

Буылтыќ ќ±рттар типі-Annelides

Немиртендер типі-Nemartini

Жалпаќ ќ±рттар типі.

Жалпаќ ќ±рттардыњ денесі ±ршыќ тєрізді, жапыраќ ќ±рттар н/е таспа тєрізді пішінде болады. Денелерініњ кµлденењ кесіндісі ж±мыр болады. ‡лкендіктері т‰рліше 1-мм-ден де кіші т‰рінен бастап, ±зындыѓы бірнеше метрге жететін таспа ќ±рттар µте зор паразиттікт‰рлері де болады. Денесініњ сыртын тері мусколь ќабыќ ќаптап т±рады. Ішкі органдары парензимаѓа батып жатады. Ас ќорыту системасы м‰лдем жоќ, тек ас ќорыту клеткасынан кейде ас ќорыту т‰тігі т‰рінде ќ±ралѓан. Аналь тесігі болмайды. Тыныс алу тері арќылы. Жыныс системасы гермафродитті ж/е ќосымша бездер болады.

Турбилялар жалпаќ ќ±рттардыњ негізгі класын ќ±райды. Б±лар кµбінесе еркін µмір с‰руші, тењіздерді т±щы су алќаптарын ж/е ылѓалды топыраќтарда мекендейтін жануарлар. ¤кілі ретінде- аќ т‰сті планарияны ќарастырамыз.

Дене пішіні ж/е сыртќы ќ±рылысы . Аќ т‰сті планарияныњ басќа т‰рлерден айырмашылыѓы денесініњ т‰сі аќ. Ќоректі тойѓандарыныњ тармаќты ќоњырќай шегі аќ т‰сті денесініњ сыртынан кµрініп т±рады. Денесініњ ±зындыѓы 15-26 мм-дей, кµлденењ кесіндісі 6-мм шамасындай. Басыныњ алдына таман екі ќара кµзі орналасќан. Оныњ сорып жабысатын сызаты бар. Планарияныњденесін бір келкі кірпікшелі т‰кше тегіс ќаптат т±рады. Б±л кірпікшелері арќылы субстарттыбойлап сырѓып ќозѓалады. Бауыр жаѓында денесініњ ортасынан кейінірек ауыз тесігі орналасќан, денесініњ артќы бµлігініњ аралыѓында жыныс тесігі орналасады. Жотасыныњ б‰йір жаѓында сегіз пар майда зєр шыѓару тесіктері бар.

Нерв системасы: аќ т±сті планарияныњ нерв ж‰йесі алдыњѓы бµлігіндегі нерв клеткаларына жинаќталѓан т‰йіннен басталады. Гидрада ж‰йке ж‰йесі бытырањќы орналасса, ал б±л планарияда нерв клеткалары денені бойлай созылып екі баѓана т‰зеді.

Сезім органдары: Сезім органдарына кµз ж/е оњ сезімді ќызметін атќаратынбастаѓыµсінділержатады. Аќ т‰сті планарияныњ екі кµзі болады.

Тыныс алу органдары: Планариялар б‰кіл денніњ сыртымен тыныс алады.

Олардыњ арнаулы тынысы алу органдары болмаиды.

Ќан айналу органдары: Болмайды.

Зєр шыѓару системасы: Аќ т‰сті планирияныњ зєр шыѓару системасы пронефридия т‰рінде болады. Протононефридляра азды кµпті тармаќталѓан оњ

Жєне сол каналдардан ќ±ралѓан. Олардыњ іші с‰йек зєріне толы болады. Ол сол

С‰йек заттар денедегі зєр шыѓару тесіктеріарќылы сыртќа шыѓарылады. Ал тармаќталѓан протонефридаканалыныњ екінші жаќ ±шында еш уаќытта тесік болмайды жєне олар терменалдыќ оргондегеніміз зєр шыѓару каналы басталатын клетка сол клеткалардан каналдардыыњ ќуысуына ќарай созылып шоѓырланѓан кірпікшелер шоѓыры шыѓады. Паленхиманыњ ішінен бµлініп шыѓатын с±йыќ заттарды бµліп алатын аппарат міне осы клетка.

Ас ќорту систематикасы: Аќ т‰сті планарияныњ ас ќорыту системасы дененіњ бауыр жаѓындаѓы ауыз тесігінен басталады. Ауыз тесігі мускольды ж±тќыншаќќа жалѓасады. Ж±тќыншаќтыњ ќуысы ішек ќуысымен ‰штасып т±рады. Аќ т‰сті планарияныњ ішегі ‰ш б±таќты пішіндес: Бір б‰таѓы алѓа ќарай екеуі артќа ќарай баѓытталѓан. ‡ш б±таќтыњ єрќайысында кµптеген ќосымша тармаќтары болады. Олардыњ µзіде таѓыда бірнеше µте ±саќ тармаќтарѓа бµлінеді. Аналь тесігі болмайды. Тамаќтыњ ќорытылмаѓан ќалдыќтары ішектіњ ішінде жинала береді де содан кейін б‰кіл дененіњ жиырылып ќозѓалуына байланысты ауыз тесігі арќылы сыртќа шыѓып отырады.

Жыныс системасы: Аќ т‰сті планарияныњ жыныс системасы гермафродитін.

Аталыќ жыныс аппараты дененіњ б‰йір жаѓынд орналасќан, кµптеген кµпірішік тєрізді т±ќым бездері – семейниктерден ќ±ралѓан . Аналыќ жыныс аппараты екі ж±мыртќа безінен жєне оларды шыѓаратын т‰тікпен ќосымша бездерден ќ±ралѓан. Ж±мыртќа бездері дененіњ бас жаѓынан жаќын жерде болады.

Сдуденттерді таспа ќ±рттар класының анатомиялық ќ±рылысы,дамуы, қоректенуі мен таныстыру.

Цестодтардыњбєрініњ лента тєрізді арќа бауыр баѓытында жалпайып келген денесі болады. Кµбіне денелері жеке буындардан, не прологиттерден ќ±ралады. Б±л пролотиттердіњ шумаѓы стробита делінеді. Денесініњ алдыњѓы ±шында µзгерген буын, бас, не сколское болады. М±нда иелерініњ таќидарына ќадалатын арнаулы органдары сорѓыштары ж/е ілмешіктері болады. Кµбінесе созылып шыѓатын ±зын, ж±мсаќ т±мсыќќа орналасќан. Б±лардыњ дене ќуыстары болмайды, ас ќорыту системасы да жоќ. Єр буында органдар комплекст метамерлі т‰рде ќайталанып отырады. Атап айтќанда: несеп т‰тіктері, нерв талдары,к‰шті жетілген жыныс системалары болады. Цистодтардыњ бєрі Ас гермофродит. Єдетте цестодтардыњбєрі єр т‰рлі жануарлардыњ ішегінде мекендейді. Кейде ѓана бауырдыњ µз т‰тіктерін ж/е ќуысын мекен етеді. Б±л жануарлардыњ 1500-ден аса т‰рлері сипатталып жазылѓан.

Бақылау сұрақтары:

1.Таспа ќ±рттардыњ ќ±рылысының еркшілігі.

2.Таспа ќ±рттардыњ тіршілік цикілі.

3.Сиыр цепенініњ ќ±рылысы.

4.Сиыр цепенініњ орталыќ нерв системасының құрылысы.

5.Сиыр цепенініњ ас ќорыту системасы

Лекция 11

Тақырыбы: Жалпақ құрттар типінің систематикасы.

Жалпаќ ќ±рттар типі – Plathelminthes

1 класс Кірпікшелі ќ±рттар н/е Турбеллярия- Turbellaria

1 отряд Ішеексіз турбилялар-Acoela

2отряд Кµп тармаќты ішекті турбилялар- Polucladida

3отряд ‡ш тармаќты ішекті турбилялар-Tricladida

4 отряд Т‰зу ішекті турбилялар – Rhabdocoela

2класс Сорѓыштар-Trematides

1 класс тармаѓы Эктопаразитті сорѓыштар-Monogenea

2класс тармаѓы Эндопаразитті сорѓыштар-Digenea

3класс Таспа ќ±рттар-Cestodea

1 класс тармаѓы Бір буынды таспа ќ±рттар –Cestodaria

1. 
   класс тармаѓы Кµп буынды таспа ќ±рттар – Cestoda
   

Таспа ќ±рттар класыныњ µкілі-Сиыр цепені –Tacmarhynchus saginatus.

Сиыр цепені аќ т‰сті болады. Ол µте зор ±зындыѓы 10-12метрге жетеді. Басыныњ н/е сколекстіњ жалпаќтыѓы 2мм-ге жетеді де, б±лшыќеттері бартµрт к‰шті сорѓышпен, ќаурланѓан. Скоестіњ артында бірнеше буындар тіркесіп, созылып жатады, олардыњ саны 2000-ѓа жетеді. Буындардыњ пішіні бастап ќашыќтаѓан сайын µзгере береді. Сколекстіњ жаќын буындарыќысќа келеді. Бастан ќашыќ арт жаѓындаѓы буындары ±зыныраќ, жалпаќтыѓы 4-8мм ±зындыѓы 12-20 мм-ге жетеді. Ороталыќ нерв системасы. Екі б‰йірлік нерв саласынан т‰зілген.Сезім органдары жетілмеген.Ас ќорыту сис

Ас ќорыту системасы: Болмайды. Денесініњ сырт ы арќылы ќоректенеді.

Ќан айналу ж/е тыныс алу системасы:Болмайды.

Зєр шыѓару системасы:Кµптеген кірпікше жалынды клеткалар нєзік т‰тіктерден т‰зілген. Б±лар б‰йірлік ±зына бойы созылѓан зєр шыѓару каналдарына ќ±йады. Б±л каналдар єрбір буында артќы кµлденењ каналымен ќосылѓан. Зєр шыѓару тесігі артќы буында, оныњ бос шетініњ орталыѓында орналасќан. Б±л буыны бµлінген кезде зєр шыѓаратын т‰тік µзініњ тесігімен сыртќа ќарай ашылады да, жањадан жалпы тесік ќ±рылмайды. Б±л айтылѓандардан солитердіњ зєр шыѓару системасы протонефридий сипаты екені кµрініп т±р.

Жыныс системасы: Сиыр цепенініњ жыныс системасы µте к‰шті дамыѓан.

Аталыќ жыныс органдары: Т±ќым бездері кµпіршік пішінді болады. Буынныњ ішіндегіпарензималардыњ арасында бытырап жатады. Олардыњ саны орасан кµп, тіпті мыњнан да асып кетеді.

Аналыќ жыныс органдары: Сиыр цепенініњ ж±мыртќа безі оњ ж/е сол жаќ бµлімнен т‰зілген. Ќосарлы болып келеді. Б±л екі бµлшектіњ арасы белдікпен байланысты, одан ж±мыртќа жолыныњ т‰тігі басталады.

Дамуы: Сиыр цепенніњ дамуы басќа т‰рге айналу ж/е иесін ауыстыру жолдарымен ж‰реді. Ж±мыртќа сыртќа бµлініп шыѓу мерзімге дейін алты ілмешікті ±рыќќа н/е онкосфераѓа айналады. Онкосфераныњ сыртында радиальды баѓытта созылѓан ќоршау ќабыѓы болады. Оныњ сыртында таѓыда ж±мыртќа ќабыѓыменќоршалѓан бастама к‰йдегі эмбриональќабыѓы болады. Ж±мыртќа ќабыѓыныњ ‰стіндегі ерекше жіп тєрізді филаменттер деп аталатын µсінділер болады. Паразиттер ‰шін ќолайлы жаѓдайда, мысаплыф адам µзініњ экскременттерін ірі ќарамал ќорасыныњ ішіне шашќан кезде, ішінде онкосферабар ж±мыртќа цепенініњ ішек ќарнына оњай т‰седі.

Сиыр цепенініњ µсуі:Ішекке ќадалѓанфинканыњ алѓашќыда ќармаќсыз басы мен мойны ѓана болады. Одан сиыр цепені мейлінше µзгеше µседі, жања буындар пайда болады. Буындар єрќашанда бастан µседі. Ол буыннан µспейді. Сондыќтан да стробильдіњ ењ жас буындары басќа жаќын болып, наѓыз кєрісі дененіњ арт жаќ шетінде болатыны табиѓы нєрсе.Демек бастан б‰ршіктене бµлінген єрбір буын артќа ќарай ыѓыса береді. Себебі бастантаѓыда жања буындар бµлініп шыѓады. Бірте бірте артќа ќарай ыѓысќан буын пісіп жетіледі де буын гермофродитке айналады. Аќырында пісіп жетіледі, яѓни ж±мыртќа ќабыныњ ішінде отырѓан онкосфераѓа толѓан жатын пайда болады. Пісіп жетілген буын ‰зіліп бµлінеді. Оныњ орнына келесі соѓан тете буындар жетіледі. Олай болса сторобила дегеніміз - µзгермейтін т±раќты м‰ше емес, ол ‰немі жањадан ќ±рылып т±рады. Б±л бірте бірте артќа ќарай ыѓыса беретін , бастан ќашыќтаѓан сайын ‰лкендігі де, пішіні де , буындардыњ ішкі ќ±рылысы да µзгере беретін м‰ше , µзгеруі конвейр системасы тєрізді.
Лекция 12

Таќырыбы: Сорѓыш ќ±рттар класы Дигенетикалыќ сорѓыш ќ±рттар класыныњ к±рылысы, кµбеюі, ерекшеліктері, тіршілік циклдері.

Сорѓыштар µзініњ ќ±рылысы тегі жµнінен трубияларѓа едєуір жаќын. Олардыњ паразиттік тіршілік етуіне байланысты терілері т‰ссіз болады. Трубиялардан таѓы бір айырмашылыѓы сорѓыштардыњ ересек кезінде кірпікшелі болмайды. Терілерін кутикула ќаптап жатады. Ересектерініњ кµзі болмайды. Ќазіргі кезде сорѓыштардыњ мыњнан аса т‰рлері белгілі. Біраќ жыл сайын жања т‰рлері табылуда .

2класс тармаѓы Дигенетикалыќ сорѓыш ќ±рттар-DIGENEA.

1. 
   Ішкі органдарда паразиттік етеді: Личинкалар єр т‰рлі омыртќасыз
   

2. 
   Ауыз сорѓышы болады. Єдетте одан басќа ќ±рсаѓында бір сорѓышы
   

3. 
   Денесініњ артќы жаќ бµлімінде иесіне бекінуі аппараты болмайды, кейде
   

4. 
   Ересек т‰рлерінде ешќашан кµз болмайды. Тек личинкаларында ѓана
   

5. 
   Эксректор системасы сыртќа бір артќы зєр шыѓарушы тесік арќылы
   

6. 
   Дамуы меторморфозды т‰рде ж/е иелерін ауыстырып отырады.
   

1. 
   Малюскалар болуѓа тиіс.
   
2. 
   Бір сыпыра т±щы су балыќтары: шабаќ, ќарабалыќ, табан балыќтары.
   

Цестодтардыњбєрініњ лента тєрізді арќа бауыр баѓытында жалпайып келген денесі болады. Кµбіне денелері жеке буындардан, не прологиттерден ќ±ралады. Б±л пролотиттердіњ шумаѓы стробита делінеді. Денесініњ алдыњѓы ±шында µзгерген буын, бас, не сколское болады. М±нда иелерініњ таќидарына ќадалатын арнаулы органдары сорѓыштары ж/е ілмешіктері болады. Кµбінесе созылып шыѓатын ±зын, ж±мсаќ т±мсыќќа орналасќан. Б±лардыњ дене ќуыстары болмайды, ас ќорыту системасы да жоќ. Єр буында органдар комплекст метамерлі т‰рде ќайталанып отырады. Атап айтќанда: несеп т‰тіктері, нерв талдары,к‰шті жетілген жыныс системалары болады. Цистодтардыњ бєрі Ас гермофродит. Єдетте цестодтардыњбєрі єр т‰рлі жануарлардыњ ішегінде мекендейді. Кейде ѓана бауырдыњ µз т‰тіктерін ж/е ќуысын мекен етеді. Б±л жануарлардыњ 1500-ден аса т‰рлері сипатталып жазылѓан.

Таспа ќ±рттар класыныњ µкілі-Сиыр цепені –Tacmarhynchus saginatus.

Сиыр цепені аќ т‰сті болады. Ол µте зор ±зындыѓы 10-12метрге жетеді. Басыныњ н/е сколекстіњ жалпаќтыѓы 2мм-ге жетеді де, б±лшыќеттері бартµрт к‰шті сорѓышпен, ќаурланѓан. Скоестіњ артында бірнеше буындар тіркесіп, созылып жатады, олардыњ саны 2000-ѓа жетеді. Буындардыњ пішіні бастап ќашыќтаѓан сайын µзгере береді. Сколекстіњ жаќын буындарыќысќа келеді. Бастан ќашыќ арт жаѓындаѓы буындары ±зыныраќ, жалпаќтыѓы 4-8мм ±зындыѓы 12-20 мм-ге жетеді. Ороталыќ нерв системасы. Екі б‰йірлік нерв саласынан т‰зілген.Сезім органдары жетілмеген.Ас ќорыту сис

Ас ќорыту системасы: Болмайды. Денесініњ сырт ы арќылы ќоректенеді.

Ќан айналу ж/е тыныс алу системасы:Болмайды.

Зєр шыѓару системасы:Кµптеген кірпікше жалынды клеткалар нєзік т‰тіктерден т‰зілген. Б±лар б‰йірлік ±зына бойы созылѓан зєр шыѓару каналдарына ќ±йады. Б±л каналдар єрбір буында артќы кµлденењ каналымен ќосылѓан. Зєр шыѓару тесігі артќы буында, оныњ бос шетініњ орталыѓында орналасќан. Б±л буыны бµлінген кезде зєр шыѓаратын т‰тік µзініњ тесігімен сыртќа ќарай ашылады да, жањадан жалпы тесік ќ±рылмайды. Б±л айтылѓандардан солитердіњ зєр шыѓару системасы протонефридий сипаты екені кµрініп т±р.

Жыныс системасы: Сиыр цепенініњ жыныс системасы µте к‰шті дамыѓан.

Аталыќ жыныс органдары: Т±ќым бездері кµпіршік пішінді болады. Буынныњ ішіндегіпарензималардыњ арасында бытырап жатады. Олардыњ саны орасан кµп, тіпті мыњнан да асып кетеді.

Аналыќ жыныс органдары: Сиыр цепенініњ ж±мыртќа безі оњ ж/е сол жаќ бµлімнен т‰зілген. Ќосарлы болып келеді. Б±л екі бµлшектіњ арасы белдікпен байланысты, одан ж±мыртќа жолыныњ т‰тігі басталады.

Дамуы: Сиыр цепенніњ дамуы басќа т‰рге айналу ж/е иесін ауыстыру жолдарымен ж‰реді. Ж±мыртќа сыртќа бµлініп шыѓу мерзімге дейін алты ілмешікті ±рыќќа н/е онкосфераѓа айналады. Онкосфераныњ сыртында радиальды баѓытта созылѓан ќоршау ќабыѓы болады. Оныњ сыртында таѓыда ж±мыртќа ќабыѓыменќоршалѓан бастама к‰йдегі эмбриональќабыѓы болады. Ж±мыртќа ќабыѓыныњ ‰стіндегі ерекше жіп тєрізді филаменттер деп аталатын µсінділер болады. Паразиттер ‰шін ќолайлы жаѓдайда, мысаплыф адам µзініњ экскременттерін ірі ќарамал ќорасыныњ ішіне шашќан кезде, ішінде онкосферабар ж±мыртќа цепенініњ ішек ќарнына оњай т‰седі.

Сиыр цепенініњ µсуі:Ішекке ќадалѓанфинканыњ алѓашќыда ќармаќсыз басы мен мойны ѓана болады. Одан сиыр цепені мейлінше µзгеше µседі, жања буындар пайда болады. Буындар єрќашанда бастан µседі. Ол буыннан µспейді. Сондыќтан да стробильдіњ ењ жас буындары басќа жаќын болып, наѓыз кєрісі дененіњ арт жаќ шетінде болатыны табиѓы нєрсе.Демек бастан б‰ршіктене бµлінген єрбір буын артќа ќарай ыѓыса береді. Себебі бастантаѓыда жања буындар бµлініп шыѓады. Бірте бірте артќа ќарай ыѓысќан буын пісіп жетіледі де буын гермофродитке айналады. Аќырында пісіп жетіледі, яѓни ж±мыртќа ќабыныњ ішінде отырѓан онкосфераѓа толѓан жатын пайда болады. Пісіп жетілген буын ‰зіліп бµлінеді. Оныњ орнына келесі соѓан тете буындар жетіледі. Олай болса сторобила дегеніміз - µзгермейтін т±раќты м‰ше емес, ол ‰немі жањадан ќ±рылып т±рады. Б±л бірте бірте артќа ќарай ыѓыса беретін , бастан ќашыќтаѓан сайын ‰лкендігі де, пішіні де , буындардыњ ішкі ќ±рылысы да µзгере беретін м‰ше , µзгеруі конвейр системасы тєрізді.

Лекция 14 .Алғашқы қуыстылар немесе жұмыр құрттар типі

Жоспар:

2.Нематодтардың табиғаттағы маңызы.

Нематодтарды тәтпіштей зерттеу, біздің елімізде жуырда ғана басталды себебі жұмыр оларды ауыл шаруашылықтың анау айтқан қомақты дәрежеде зиянын тигізетін паразит ретінде қарамау еді. Өсімдіктерді қорғау барысындағы зерттеулер негізінде бунақ денелердің түрлеріне, әртүрлі бактерия, саңырауқұлақтар мен вирустардың тигізетін зиянына қарсы , олардың дамуын анықтау бағытында жүргізілді, себебі олардан келетін зияе өте үлкен болатын. Ал, нематод тар көлемі жағынан да , тигізетін зиянкестік дәрежесі жағынан да энтомологтар мен фитопотологтардың назарына іліккен еді. Фитогельминттердің зиянкестігін басқа зиянкестердің әрекеті ретінде немесе топырақтың құнарсыздығы нәтижесінде болған деп түсініп келінді. Бүкіл Одақтық гельминталогия институты базасында 1933 жылы Москвада бір інші фитогельминталогиялық лабораторія ұйымдастырылды, ғалымдар жабапйы каучук өсімдігінің нематодтарын зерттеу жұмыстарын алып барды. Зерттеу жұмыстары Бұрынғы Одақ көлеміндегі басқа да республикалардағы мекмелерде де Альп барылды. 1934 жылы ленинградтық ғалым И.Н. Филипьеваның “Нематоды вредные и полезные в сельском хазяйстве” еңбегі жарық көрді. Кейінірек фитогельминттік зерттеулер Украйнада, Балтық бойы республикаларда, Грузияда, Орта Азияда жүргізіле бастады. 1952 жылы К.И.Скрябинин басшылығында КСРО Ғылым Акедемиясының фитогельминтологтардың бір тобі өз жұмысын бастады. Ол жерге фитонематодтар бойынша Ірі мамаедардың бірі А.А. Парамонов та шақырылды.

Фиогельминттердің көкөніс өндірісіне тигізетін экономикалық шығыны өте үлкен. Мысалы, көкөністерді теплицада өндіруде галловый нематод тар өнімді 50% жойп жіберуге қабілетті. Бір ғана осы фитогельминт әсерінен Англияда картоп өндірісі 2 мл. фунт стерлинг, Батыс Германияда 11 млн. Марка шығынға ұшырайды. Бұл көрсеткіш АҚШ-та ауылшаруашылық барлық өнімніңдердің 10% құрайды. Батыс Украйнада жертөлелерге сақтауға қойылған картоптардың 80% өркен нематодтары жойып жіберуге қабілетті екені анықталды. Қызылша нематоданың тәсірінен өнім 2-3 есеге азайып, өнімдердегі қант мөлшері 15%-ға төмендейді. Сұлы нематодасы бидай өнімін 70%, қара бидай өнімін 30% төмендетеді. Нематодтардың же міс-жидектер өніміне тигізетін зияны айтарлықтай дәрежеде.

Қазіргі таңда фитогельминттердің көбею дәрежесі мен зиянкестік әрекетітінің артып бара жатқана айтылып келеді. Өсімдік неметодтарын А.А.Парамонов “ шабуылға шыққан жау” деп. атаған болатын. С ол себепті олрмен күресу үшін күресу үшін олардың марфологиясын, физиологиясын, систематикасы мен экологиясын білу өте қажет.

Өсімдіктермен байланысты нематодтарды фитонематодтар деп. атайды. Фитонематодтарды тек бір түрге немесе бір топқа жатқызу қиын, өйткені олрадың түрленуі әртүрлі өсімдіктермен қарым-қатынасынан көрінеді.
Лекция 15

Жұмыр құрттар типінің систематикасы.

Жоспар.

1. 
   Жұмыр құрттар типінің классификациясы.
   
2. 
   Нағыз жұмыр құрттар систематикасы.
   

Типтің негізгі сипаты: денесі бөлшектенбеген (сегменттелмеген); зәр шығару жүйесі дамымаған, зәрді денеден тері бездері шығарады, немесе протонефридияльды; қан айналу және тыныс алу жүйесі дамымаған; ас қорыту жүйесінде артқы ішегі және аналь тесігі дамыған; нерв жүйесі ортогонды, сезім мүшелері нашар дамыған; дара жыныстылар, жыныс жүйесінің қүрылысы өте қарапайым. і

• 
  НАҒЫЗ ЖҰМЫР ҚҰРТТАР КЛАСЫ - НЕМАТODА
  
• 
  АДЕНОФОРЕА КЛАСС ТАРМАҒЫ
  
• 
  СЕЦЕРНЕНТТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ
  
• 
  Қ¥РСАҚ КІРШКШЕЛІЛЕР КЛАСЫ
  
• 
  КИНОРИНХАЛАР КЛАСЫ
  
• 
  ТҮКТІ ҚҰРТТАР КЛАСЫ
  
• 
  КОЛОВРАТКАЛАР КЛАСЫ
  

Топырақта, тұщы суларда шіріктік ортада кеңінен тараған нематодтар, сонымен қатар көптеген түрлері адамның, жануар-лардың және өсімдіктердің паразитгері (шамамен 3000-ға жуық паразиттік түрлері белгілі).

Тері сезу мүшелері - папиллалар түрінде және тек бас бөлімінде орналасқан. Амфидалары нашар жетілген, кішкене шүңқыр тәрізді. Фазмидалары жақсы дамыған, жұптасып құйрық бөлімінің екі бүйірінде жатады. Жарық сезгіш пигментті дақтары (фоторецептор-лары) болмайды. Гиподермальды бүйір және терминальды құйрық бездері жоқ. Аталықтарында бурсальды қанатшалары жақсы дамыған. Зәр шығару жүйесіндегі мойын безі бұтақталған, екі немесе бір бүйір экскреторлы түтігі бар. Кутикуласы берік, қорғаныш қабілеті жақсы.

Сецерненттер класс тармағы бірнеше отрядтарга бөлінеді, солардың ішінде ең маңызды отрядтары: Аscaridida,Rhaditida және Spirurida..

Аскарида жүмыртқалары сыртқы ортаның оттегісі мол, қолайлы температурада (28-33°С) ғана дамиды. Осы жағдайлар болса олар 10-15 күннің ішінде дамып жетіледі де инвазиялық (жүқтыру) сатысына ауысады, яғни иесінің (адамның) денесінде ары қарай дами беруге қабілетті.

Адамға аскариданың жұмыртқасы лас суды ішкенде немесе көкөністі жумай жегенде жүғады. Адам аузына түскен инвазиялық жұмыртқа ішекке өтеді. Алдымен ішектегі сөлдердің әсерінен жұтылған жұмыртқаның қабығы бұзылады да, одан дамып, қалыптасып түрған личинка шьгғады. Личинка сол жерде қалып, өсіп, дамуының орнына, енді бүкіл организмді шарлауын бастайды. Бұл микроскопиялық майда личинкалар ішек қабырғасын бұрғылап қан тамырларына түседі. Қанның ағысымен олар бауырға, бүйрекке, содан жүрекке, соңынан өкпеге келіп тоқтайды. Бұл кезде олардың ұзындығы 1 мм шамасында болады. Өкпеде личинкалар қан тамырларын тастап, альвеолдарға, бронхыларға, одан тыныс жолына түсіп, ауызға қарай жылжиды. Осы уақытта личинкалар тамақты (тыныс жолын) жыбырлатып, адамның жөтелу кезінде ауызға тез түседі. Ауыздан сілекей мен ас арқылы личинкалар ішекке келіп, өзінің дамуын аяқтайды. Дайын аспен қоректене отырып, тез өседі де, ересек формасына жетеді. Аскарида личинкасының миграциялық даму циклі иесінің денесінде үш айға созылады.

Аскаридозбен ауырған адамның тағамға тәбеті тартпай, іші ауырып, температурасы жиі көтеріледі, жүрек соғу ритмі бұзылып, уланудың белгілері байқалады. Оның себебі құрттардың ішек қуысына ерекше улы заттар токсиндер бөліп шығаруында. Балаларда аскаридалар ішектен өте тез жоғары көтеріліп жүтқыншаққа, одан ауыз немесе мұрын қуысы арқылы сыртқа шығады. Осы уақытта баланың түншығу қауіпі туады. Аскариданың личинкалары миграциялар жасау арқылы бактериялардың ішкі мүшелерге енуіне жол ашады және өкпе қабырғаларын зақымдайды. Ересек түрлері ішектің сілекей қабатына тіркеліп, қадалып немесе ішектің ішінде үнемі қозғалып жүруіне байланысты ішекке үлкен зардап келтіреді.

Аскаридоз ауруына қарсы әр түрлі дәрі-дәрмектермен қатар профилактикалық алдын алу шараларын бүлжытпай орындау, түрғын жайды таза ұстау, ал адамдарға гигиенаны сақтау керек, себебі аскарида жүмыртқалары көп жағдайда киіммен бірге егіндік тыңайтқышына түседі, сол кезде жуылмаған көкөніс арқылы жұмыртқаларын жұтуымыз мүмкін. Сонымен бірге, аскариданың жұмыртқаларын шыбындар, тарақандар тасуы ықтимал Ластанған топырақпен ойнаған балалар қолын ауызына апарып, немесе жуылмаған қолымен тамақтанады да, құрт жұмыртқаларын жұқтырады. Топырақтағы жүмыртқалар су ағысымен өзенге түседі, сол суды қайнатпай ішкен адам ауырады.

Аскаридалар кең тараған паразиттер. Кейбір елдердің түрғындарының тұрмыстық жағдайына тікелей байланысты олар өте жиі кездеседі. Мысалы, Жапония тұрғындарының аскаридозбен 100% зақымданғаны белгілі, себебі сол елде адам нәжісі егіндіктерге тыңайтқьпн ретінде шашылады.

Rhabditida отряды. Қең тараған нематодтар, көп түрлері

топырақта, түщы суларда, өсімдік пен жануарлардың денесінде тіршілік етеді. Rhabditida отрядына көптеген түқымдастары жатады, солардың ішінде адамға, жануарларға және өсімдіктерге аса зиян келтіретін негізгі түқымдастарының өкілдерін қарастырамыз: Охуигіdае түқымдасының өкілі балалар острицасы – Еnterobius vermiculfris; Ankylosmidae-ның өкілі ішек угрицасы – Strongyloides stercoralis түқымдасының өкілі - он екі елі ішектің свайнигі – Ankylostoma. Tylenchidae тұқымдасының өкілдері насекомдардың паразиті (түкті араның) және өсімдіктердің паразит нематодтары, бұзғынша (галла) нематодасы, қызылша , бидай, картоп сабақ нематодасы.

Балалар острицасы – Еnterobius vermisculfris адамның, көбінесе балалардың тоқ және ащы ішегінде тіршілік етеді. Аталығының ұзындығы 2-5 мм, денесінің артқы үшы спираль тәрізді оратылған, аналығының - 9-12мм, артқы ұшы біз тәрізді сүйірленген (80, В -сурет). Ұрықтанған аналық острица иесінің аналь тесігіне өтіп, оның қыртыс аралығына жүмыртқаларын салады. Осы уақытта құрттар белсенді қозғалып, аналь тесігін жыбырлатып қышытады. Балалар оны қолымен қасыса, кейін жүмыртқаларын аузы арқылы қайтадан жұтуы мүмкін. Жұмыртқалар сыртқа шығарылып адамға су арқылы, қолын жумай тамақ ішкенде жұғады. Ішекке түскен инвазиялық жұмыртқадан личинка шығып, осы жерде өсіп, ересек түріне айналады.

Острицадан болған ауру энтеробиоз деп аталады. Острицалар ішектің сілекейлі қабатын, сондай- ақ соқыр ішекті қабындырып, соқыр ішек ауруына себепші болады. Энтеробиозға қарсы профилактикалық шараларды орындау - денені таза үстау, гигиенаны сақтау қажет.

Ішек угрицасы – Strongyloides stercoralis адамның он екі елі ішегінде және ащы ішекте паразиттік тіршілік етеді. Дамуында екі ұрпағы болады: біреуі паразиттік немесе ішектік; екіншісі - еркін тіршілік етуші немесе топырақтық. Ішектің ішінде гермафродитті формасы дамиды. Ұрықтанған жұмыртқалар нәжіс арқылы сыртқа шығарылып, топыраққа түседі. Жұмыртқалардан екі типті личинкалар дамиды: бірқатары топырақ арасында еркін тіршілік етіп, ересек күйге айналмай, бірнеше рет түлейді де су арқылы немесе тері арқылы адамның ішегіне өтіп гермафродитті құртқа айналады; қалғандары
топырақ арасында еркін тіршілік етіп, кейін аталық және аналық ересек формасына айналады да, үрықтанып личинкаларын тірідей туады. Осы личинкалар су немесе тері арқылы адамның ішегіне өтіп гермафродитті құртқа айналады. Осылайша гетерогония процесі байқалады.