«Биология» мамандығы үшін Құрастырғандар
Лекция №9 Тақырыбы: Популяция-эволюцияның элементарлы құрылымы
жүктеу/скачать 0,83 Mb.
|
759cd937-3317-11e3-9d7d-f6d299da70eeЭволюционное учение УМКД
- Бұл бет үшін навигация:
- Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны
| Лекция №9
Тақырыбы: Популяция-эволюцияның элементарлы құрылымы Мақсаты: Популяция ұғымы оның критерилары және популяцияның генофонд ұғымы туралы мәлімет беру. Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны: Популяция ұғымы. Популяцияның критерилері. Популяцияның түрлері. Популяцияның генофонд жайлы ұғымы. Поппуляциялар генофонтарының интеграцяилығы. Жаңа биологияның жауапты міндеттерінің бірі- популяциялар мен түрлердің эволюциясын саналы түрде басқарып қажетке қарай бағыттау болып табылады.Түрлермен популяциялардың эвалюциясы табиғаттың заңдылығына байланысты,олжануарлар,өсімдіктер,микроорганизмдер мен вирустарда адам сана – сезіммен басқарылып бағытталуы тиіс. Эвалюция мен селекция өте күрделі фактырлардың жиынтығынан негізделген,олардың ішінде ең бастылары: табиғи және қолдан сұрыптау, ортаның әсеріне немесе адамның мақсатына сәйкес, топтардың генетикалық жүйелігі өзгереді. Бүгінгі күнге дейін анықталып суреттелген жарты миллионға таяу жануарлар түрі бар, ал әлі ашылып суреттелмеген түрлердің саны кем дегенде 1 – 2 миллионнан асады. Ғалымдардың есебі бойынша, бір кезде жер бетінде өмір сүріп кеткен, қазір жоқ өсімдіктер мен жануарлардың түрірлері қазіргіден 5-9 есе көп. Түрлер эвалюциялық жолмен табиғи сурыптау арқылы соңғы 3млрд. жыл бойы пайда болды деген 100жыл бұрын айтылған пікір биологиядағы ашылған елеулі жаңалықтардың бірі болып табылады. Мал тұқымын асылдандыру, одан алынған өнімді арттыру үщін тек жеке өкілдердің ғана емес топтық бүкіл тұқымның генотипінің жүйесін білу керек. Тұқым қуу, өзгергіштіктің заңдылығын, оларды туғызатын, анықтайтын факторларды білудің табиғи жағдайлардағы жануарлардың өсіп өнуін, ондағы генетикалық процестердің зертеудің эвалюцияны толық біліп оны басқаруда маңызы өте зор. Популяция дегеніміз Н.В Тимофеев-Ресовскийдің анықтауы бойынша өмір сүретін ортақ мекені бар, сол жердің беімделген, туыстас жиынтықтардан оқшауланған (аралық кеңістікте, мезгілдік, физилогиялық генетикалық) және өзара шағылыса алатын бір түрге енетін организимдердің жиынтығын айтады. Мысалы, колгуев аралындағы бұғылар Қиыр Солтүстік материктегі бұғылардан теңізбен бөлінген. Осының нәтежесінде колгуев бұғыларының ерекше популяциясы пайда болған, олар осы түрдің қалған бұғылармен салыстырғанда генотипі де, фенотипі де өзгеше ірі және өмір сүргіштігі жоғары. Популяция түрдің бір бөлігі. Ол тағы, мәдени өсімдіктерде және үй жануарларында кездеседі. Популяция ретінде "таза күйінде" өсірілетін ауыл шуашылық малдарының тұқымын келтіруге болады. Егер бір шаруашылықта малдың екі түрлі тұқымын бір – бірімен шағылыстырмай жеке өсірсе, онда екі тұқымдағы малдар екі популяцияға жатады. Әдетте популяция тұйық топ. Оған басқа жерден әкелмейді сондықтан популяцияда жұп таңдау өз ішінде жүреді. Әрбір популяция өзінің белгілі генофондымен, яғни құрамына кіретін ген аллельдерінің жиынтығымен сипатталады. Популяциялар Эвалюцияның қозғаушы үш факторы: тұқым қуушылық, өзгергіштік және сұрыптаудың өзара әрекеттесу негізінде тіршілік жағдайларының әсерімен қалыптасады. Олардың құрылуы түрді мекеннің нақты жағдайларына "лайықтаудың" тәсілі болып табылады. Популяциялардың қалыптасу процестері мен олардың өскелен дамуы микроэвалюция құрайды. Популяцияның құрылымын генетикалық және статистикалық әдістермен зерттеуді алғашқы рет 1903 жылы В. Иоганнсен қолданды. Тұқымның көлеміне қарап үрме бұршаққа сұрыптау жасаған Иоганнсен олардың ұрпақтарының тұқым көлеміне қарай ауытқуларын бақылады. Атап айтқанда егер ірі тұқым себілсе ұрпағы ірі, кішкене тұқым себілсе ұрпақтарының көлемі кішірейтінін байқады. Аналық тұқымның салмағына қарай әр кластағы ұрпақтардың өзгергіштігі (Иоганнсен бойынша)
Ол тұқым белгілері көп гендермен анықталатын және сыртқы ортаның әсерінен қатты ұшырайтын бұршақ тұқымының салмағы мен көлемін зерттеді. Бұл белгілерден модификациялық өзгергіштіктің сипаты айқын көрінеді. Ол үрме бұршақтың тұқымын өлшеп, көрсеткіш бойынша варияциялық қатар жасады. Массасы 150-750 мг-ға дейін болды. Онан әрі массасы 250-350 және 550-650 мг болған тұқымдар бөлек өсіріліп әр өсімдіктің тұқымы қайта өлшенеді. Популяция құрайтын сорттан таңдап алынған ауыр және жеңіл тұқымдар жеке егіліп олардан массасы әр түрілі өсімдіктер алынды. Эвалюцияның негізгі факторларына мутациялар, табиғи және жасанды сұрыптаулар, көшпенділік мигратция гендер дрифі ауытқылар жатады. Мутация тұқым қуатын өзегергіштіктің эволюциядағы бастапқы қайнар бұлағы болып табылады және әрбір геннің спонтанды (өздігінен) мутацияға сирек ұшырайтыныны қарамастан гендер санының орасан көп болуына байланысты әр түрлі мутациялардың жалпы саныкөп болуы мүмкін. Популяциядағы организмдер генотиптерді түрлі мутацияларға қаныққан болады, олар көбінде гетерозиготалы күйде кездеседі. Популяцияда мутациялардың шоғырлануы артқан сайын гетерозиготалы өсімдіктердің бір-бірімен шағылысуы нәтежесінде гомозиготалы қалыпқа түсу мүмкіндігі көбейе береді. Мұндай қаныққандық мәдени өсімдіктер мен үй жануарларына ғана емес, С.С Четвериков алғаш рет көрсеткендей, табиғи популяциялардың бәріне тән. Әрбір ұрпаққа генофонд көптеген жаңа мутациялармен толықтырылып отырады. Бұл процесс мутациялық қысым деп аталады. Демек, популяциядағы әр түрлі гендер аллельдерінің жиілігі мутациялық қысымға, яғни тіке және кері мутациялар жиліктерінің қатынасына қарай өзгеріп отырады. Мутацияның популяцияда таралуы осы локустың мутабильділігіне ғана емес сонымен бірге осы организмдердің өмір сүргіштігі мен өскелегендігіне қандай әсер ететіндігіне де байланысты болады. Жаңадан пайда болған мутацияның қайсысы болсын генотиптің біртұтас жүйесіне өзгеріс енгізеді. Осыған орай мутациялардың басым көпшілігі алғашында зиянды болады, өте сирек жағының өзі түр үшін бірдей пайдалы болып кетуі мүмкін. Организм генотиптің орта жағдайына неғұрылым бейімделгіштігін қамтамасыз етуі арқалы сақталу процесін сұрыптау деп атайды. Сұрыптаудың негізгі үш түрі бар. Тұрақтандырғыш немесе қалыптастырушы сұрыптау ауытқуларды жойып мутация популяцияны бір қалыпта ұстайды. Қозғаушы сұрыптау, керісінше, бұған дейінгі қалыптасқан организдерді жоя отырып популия тепе-теңдігін бұзады. Ақырында дизруптивті сұрыптау популяцияда фонетивтердің шеткі вариантарын сақтап (үзіліс басталғанша) аралық формаларды жойып отырады. Организимнің тірі қалуы және ұрпақ беру мүмкіндігі оның ортаға бейімделу дәрежесіне байланысты боллады. Организмдердің бейімделу қабілеті неғұрлым кең болған сайын, олардың сақталу және популяциядағы мүмкіндігі молая түседі. Генотиптері тіршілік ету жағдайларына бейімделуі неғұрлым жақсы қамтамасыз ететін организмдер бейімделуді шамалаларға қарағанда көбірек ұрпақ береді, ал осыған байланысты белгілі бір геннің популяциядағы шоғырлануы да табиғи сұрыптаумен анықталады. Қолдан қолдан сұрыптағанда басты маңыз өнім беретін белгілерге беріледі. В.И Власовтың айтуынша табиғи сұрыптау онтогенездің барлық кезеңінде гаметадан есейген организмге дейін жүреді. Сонымен қатар ол қолдан сұрыптаудың жылдыамдығында ықпалын тигізеді, оның қарама-қарсылық жұмысы өнімді жоғарылататын сұрыптауда түрдің биологиялық шегіне тән емес қасиетін байқағандай. Осы жағдайда малдары сұрыптағанда, олардың өнімділік белгілерін ғана емес, қоршаған ортаға бейімділігін де ескеру керек. Популяцияның генетикасын білу түрлі генотиртердің селекциялық бағалылғын анықтауға мүмкіндік береді. Әр түрлі популяциялрдан мутацияның таралуы миграция « орын ауыстыру » арқылы мүмкін. Мал шаруашылығында көптеген түрлерін басқа мемлекеттерден акеліп пайдаланумен сипатталады. жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||