Бітібаева Қ. О оқушыларды ғылыми-зерттеу жұмысына баулу жолдары
жүктеу/скачать 2,26 Mb.
|
гылыми жум баулу
- Бұл бет үшін навигация:
- Єбіш – Дєрмен
- Дәлелдеулердің маңызы Зерттеу, іздену ж±мысында дєлелдеулеріњніњ орны ерекше болып келеді. Біріншіден
- Ѓылым єлеміндегі ќызыќты оќиѓалар... (Ѓылымѓа єкелетін жолдар...)
- «Абай» романыныњ жазылу жайынан.
- Оқы, үлгі ал, ұқсап бақ...
- Ғалымдар әлеміне саяхат. Қайда жүрсең де ғалымдарды қастерле, солардан үйрен. Гораций.
Єбіш пен Дєрмен туралы.
Єбіш – Дєрмен
Кестені ары ќарай толтырыњдар. Наќты мысалдар алып, мєтін арќылы пікір ќорытыњдар. Тапсырмаларыњды дєптерге жазып ќойыњдар. Зерттеу көзі болады деген мәселені тапсаңдар, мұғалімдеріңменен келісіп, ары қарай орындауға болады. 
Дәлелдеулердің маңызы Зерттеу, іздену ж±мысында дєлелдеулеріњніњ орны ерекше болып келеді. Біріншіден, дєлелдеулер арќылы жања µнімге ќол жеткізуге, проблема шешуге болады. Екіншіден, осы нєтижелердіњ сапасын да аныќтайтын тєсіл – дєлелдеулер. ¤з беттеріњмен орындаѓан ж±мыстарыњныњ нєтижесін міндетті т‰рде дєлелдеп отырыњдар. Дєлелдеріњ тек µз пайымдауларыњ ѓана емес, наќты мысалдарѓа, ѓалымдар ењбектеріне, ќосымша материалдарѓа, ењ бастысы, мєтінге негізделуі керек. Мына тапсырмаларды орындап, проблемаларды шешіп, нєтижелеріњді дєлелдењдер. 1. Абай жолыныњ µнер жолы, халыќ жолы, єділет, шындыќ ‰шін к‰рес жолы екенін дєлелде (дєйексµзді дєлелдемелі-талдау). «Абай аѓа», «Ќоршауда», «Ќаќтыѓыста» бµлімдерін басшылыќќа ал. 2. Абай жолы – прогресс жолы, ізгі ниеттілермен достыќ жолы екенін дєлелде. (дєйексµзді дєлелдеме-талдау). «Ќоршауда», «Ќаќтыѓыста», «Т‰н-т‰некте» бµлімдерін басшылыќќа ал. 3. Абай жолыныњ жања заман, жања ќауым жолы екенін дєлелде. (дєйексµзді-дєлелдеме талдау) «Абай аѓа», «Ќаќтыѓыста», «Ж±тта» бµлімдеріне назар аудар. Ол ‰шін мына ‰лгіні басшылыќќа алып, Єбіш пен Дєрмен, Ш±барлардыњ ой µрісі, µмір, ќоѓам жайындаѓы, µз орталары туралы кµзќарастарын баѓдарлањдар. Кестені наќты мысалдармен ары ќарай дєлелдењдер.
Оқы, есіңе ұста, үлгі ал... Ѓылым єлеміндегі ќызыќты оќиѓалар... (Ѓылымѓа єкелетін жолдар...) Адам баласыныњ ќолымен жасалѓанныњ бєрі – уаќыт пен тµзімніњ жемісі.
Ѓылым жолы – ауыр да ќызыќты жол. «Ѓылымда дањѓыл жол» жоќ деген наќыл сµз тегін айтылмаѓан. ¦лы жазушы М.Єуезов данышпан Абайдыњ шыѓармашылыѓы мен µмірін зерттеуге б‰кіл ѓ±мырын сарп етті. Б‰кіл єлемге тараѓан «Абай жолы» атты тµрт томдыќ эпопея жазды. Абайтану ѓылымын жан-жаќты дамытты. Ал осы Абай таќырыбына жазушы, ѓалым ќалай келді? Осы таќырып М.Єуезовті алты жасынан ќызыќтырѓан екен. Оѓан дєлелді оныњ «Мен «Абай жолы» эпопеясын ќалай жаздым?» деген ѓылыми маќаласынан табуѓа болады. «Абай» романыныњ жазылу жайынан. ¤зім материал алѓан адамдардыњ ішінен мен Абайдыњ бірінші єйелі – Ділдєні атай аламын. Ол 1924 жылы µлді. Содан соњ, мен Абайдыњ с‰йікті жары – Айгерімді жаќсы білемін. Ол кісі 1918 жылы алпыс жасында ќайтыс болды. Абайды бертінде кµріп, оныњ µмірініњ естелігін µз аузынан тыњдаѓан жасыраќ адамдардыњ да бірќатарымен кездесіп, єњгімелестім. Абай шыѓармаларын мен жастайымнан біліп µстім. Атам Єуез Абайдыњ досы еді; ол кісі біз сияќты немерелеріне аќынныњ µз µлењдерін де, аудармаларын да кµп оќытатын. Єсіресе, Абай аударѓан Татьяна жаныныњ нєзік сырын, оѓан Онегинніњ жауабын жаттататын. Біз болсаќ, Татьяна кім, Онегин кім – онда ж±мысымыз жоќ, атамыздыњ айтќанын істеп, жаттай бердім. Абайѓа ыќыласым ерте т‰суге осы жайлар себеп болды. Әлдеќашан бел асып кеткен кµштіњ айдаладаѓы ж±ртына кешігіп жеткен ж‰ргінші сµніп ќалѓан от орнынан болмашы жылтыраѓан бір ќызѓылт шоќ тауып ап, оны демімен ‰рлеп т±татпаќ болды десек, романѓа материал жинаѓан меніњ халім де дєл сол єрекет сияќты еді. Мен ќарт адамдардыњ кµмескі жадында ±мыт болѓан кµп нєрселерді ќайта ойлатып, айтќызып алдым. Алпыстаѓы Әйгерімніњ єжімді бетіне ќарап, оныњ бір кезде Абайды т±тќындаѓан жас шырайлы ѓажап с±лу ж‰зін «ќалпына келтіруім» дєл єлгіндей еді. Сонымен Абай шыѓармаларын µз алдына ќойѓанда, меніњ романдарымдаѓы наѓыз тарихи нєрселер ќандай? Бірен-сараны болмаса, романдардаѓы кейіпкерлердіњ бєрі т‰гел дерлік µмірде болѓан адамдар; єрине, олардыњ бєрі бірдей белгілі тарихи роль атќарып жатќан жоќ, біраќ Абай айналасында µмір с‰ріп, тіршілік еткендер. Сондыќтан азамат аќынды, оныњ дєуірініњ шындыѓын кµрсетуде б±ларды елеусіз ќалдыруѓа болмайды. Олардыњ шыќќан тегі, істеген істері шындыќќа дєл. Романдардаѓы географиялыќ атаулар, пейзаж – бєрі де шындыќ. Єсіресе, пейзаж – Абай туѓан даланыњ жай, жалањ кµріністері ѓана емес, тірі табиѓаттыњ сырлы суреттері. Т‰рліше оќиѓаларѓа кує жайлау, ќыстау, ќоныс аттары µз к‰йінде алынды. Абайдыњ жеке басына, семьясына тєн, немесе б‰кіл халыќ таѓдырына ќатысы бар кµптеген оќиѓалардыњ негізінде деректі шындыќ бар. Сµз жоќ, тарихи романшыныњ правосы бойынша менде ой, жоба, топшылау, елестету, µзімше ќорыту дегендер болды, біраќ соныњ бєрініњ негізінде наѓыз болѓан шындыќ жатыр. Тіл жµнінде. Сµздік жаѓынан меніњ романдарымныњ Абай µмір с‰рген тарихи дєуірге сєйкес ерекшеліктері мол. Оныњ ‰стіне мен Абайдыњ µз шыѓармаларыныњ сµздік ќорынан да мейлінше пайдаландым.
«Жазушы» баспасы, 12том, А, 1969ж. Ќызыл империяныњ ќаћарлы саясаты жазушы басына жиі-жиі найзаѓай ойнатып отырѓан. Абай туралы зерттеулері де, эпопеясы да єділетсіз шабуылдарѓа тап болѓан. Біраќ ѓалым µзініњ с‰йікті таќырыбынан бас тартпаѓан. Аќыры ол жењіске жетіп, ѓылыми ењбектері де, эпопеясы да єлемге тарады. Семейлік атаќты ѓалым Ќ.М±хамедханов «Абай аќындыѓыныњ айналасы» атты ѓылыми ењбегі ‰шін 25 жылѓа сотталѓан (1954ж). Тарихшы ѓалым Бекмаханов та осындай таѓдырѓа тап болѓан. Біраќ олар алѓан жолынан таймаѓан. Олар µз ењбектерініњ мањызына сенген. Сол сенім оларды ѓылым шыњына шыѓарды. ¤збек халќыныњ біртуар ±лы ¦лыќбек жеті атасынан хан болѓан єулетте µскен. Кейін µзі хан болѓан, біраќ бала кезінен оны аспан єлемі ќызыќтырѓан. Ислам дінініњ фанатиктеріне ќарамай, ол Самарќандта обсерватория салып, ‰лкен жањалыќтар ашќан, айналасына шєкірттер жинап, оларды ѓылым жолына баулыѓан. Ѓылым ‰шін таќтан бас тартќан ¦лыќбекті дін иелері, сарай мањындаѓылар µлтіріп тынѓан (туѓан ±лы басын шапќан). Медицина ѓылымы саласындаѓы ізденістер тарихы тіпті ќызыќ. Жаппай ќырѓынѓа єкелетін оба (чума), холера ауруларына ќарсы вакцина іздеушілер, ењ алдымен, тапќан д‰ниелерін µзіне салѓан, оныњ аяѓы кейде µліммен аяќталѓан. Шын ѓылым жолына т‰сушілер осылай ќауіп-ќатерге барып отырѓан. Ал ќазір СПИД, рак, ќан тасуы т.б ауруларыныњ толыќ емі табылмай отыр. Єлем ѓалымдары осы ауруларѓа ќарсы ем іздеуде. Егеменді елімізде білім, ѓылымѓа кењ жол ашылуда, аталыќ ќамќорлыќтар жасалуда. Дарынды балаларѓа ‰немі назар аударылып, ары ќарай дамуларына жаѓдай туѓызылуда. Ќай ѓылым саласы, ќай пєн сені ќызыќтырады, не ќызыќтырады соны дєл ќазірден, б‰гіннен бастап ќолѓа алсањ, сені де жарќын болашаќ к‰тіп т±р деуге болады. Енді дєптерлеріње µзіњді ќызыќтыратын ѓылым саласын жазып ќой. Неге ќызыќтыњ, соныњ себебін де жаз. Жас дос! Осы ұлы туынды туралы жаһан зиялылары не дейді екен, соны оқыңдар, өздеріңе ерекше ұнаған пікір-бағаларды дәптерлеріңе жазып алыңдар. Егер «Абай жолын» оқыған болсаңдар, өздерің қандай баға берер едіңдер, соны жазып қойыңдар. Баға-пікірлеріңді ұстаздарыңа көрсетіңдер. Сондай-ақ, «Абай жолы» проблемаларға толы, ол – зерттеу, ізденістің көзі. Зиялылар пікірі, бағасы бойынша да ізденіс жүргізуге, тақырып таңдап алуға болады. «Бұл аса зор мәдени құбылыс, мен оны ұлы туынды деуден тайынбаймын. М.Әуезовтің «Абай» романы – қазақ халқы мәдениетінің өскіндігін ғана емес, сонымен бірге жазушының аса тамаша роман тудыру-бірін-біріне ұқсамайтын сан алуан бейнелерден мүсіндеп, халық бұқарасы қозғалысын суреттейтін үлкен полотна жасау, адамгершілікке, адамды қадірлеуге үндейтін роман жазуы оның өзінің де өскендігінің, өнерінің де үдей түскендігінің айғағы». Иванов В. «М.Әуезовтің «Абайы» - бұл нағыз роман. Махаббат пен өшпенділіктің айқын бояулы картиналарын жасаған және ең бастысы, есте қаларлық жарқын образдар арқылы халық тарихының өмірлік процестерін жинақтаған, құлашы кең кітап. Бұл романды мен соншалықты рақаттанып аудардым. Образдарының бедерлілігі мен әсемдігі, тілінің айқындылығы мен бояуы, терең поэтикалық сезім – осының бәрі қажетті сөздерді сарыла, сарғая іздеуге мәжбүр етіп тұрса да, қуанышты болды. Мені тағдыры өзіме көптен жақын да қымбат болып кеткен қазақ әдебиетіне деген мақтаныш сезімі билеп алды». Соболев Л «Мен М.Әуезовтің шығармалырын туған еліме таныстырушы болуды өзіме үлкен абырой санаймын. Эпикалық роман – «Абай», менің ойымша, ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі. Бұл шығарма совет әдебиеті туындыларының қандай легінен орын алады деу аздық қылады, әлемнің басқа елдерінде де онымен тең түсетін шығармаларды табу қиын. «Абай» романы көркем кейіпкерлерге толы, ақындық өнердің шыңына көтерілген ғажайып шығарма». Арогон Л «Сіз, «Абай» романын әлі оқыған жоқсыз ба? Онда сіз ештеңе де оқымағансыз. Бұл – ақыл жетпейтін ғажап дүние. Дала бүкіл өзінің қаймағы бұзылмаған бәз-баяғы табиғатымен, үлгі үрдісімен, тұп-тұтас, айла-шарқы, мінез-құлқының жанды күйде көз алдыңнан анталап өтіп жатады. Сезім күштілігі туп-тура Шекспирше. Сіз заманды ешбір ғылыми зерттеуде дәл мұндай сезінбейсіз. Ол қандай поэзия десеңізші. Қара сөзбен жазылған осынау қалың қос кітапта бірде-бір прозалық жол жоқ.» Курелла А Осы пікірлерді оқып, тағы да ізденіп, өздеріңе ұнағанын дәптерлеріңе жазып қойыңдар. Ұнау себебін түсіндіріңдер. 
Оқы, үлгі ал, ұқсап бақ... Ғылым – жұртқа айтар ойы бар, жеке-дара шыққан дарын. Сонымен бірге айтарын тү- сінікті етіп жеткізуді ойлап, жанын қинай- тын да сол адам. (Дж.Барри, Питер Пэн) Ломоносов Михаил Васильевич (1711-1765) – орыс халќыныњ данышпан ѓалым-шежірешісі, ±лы ойшыл-материалист, ќазіргі заманѓы табиѓаттану ѓылымыныњ негізін жасаушылардыњ бірі, єрі Отанын мєдениеттендіру жолында аянбай ењбек еткен, орыс єдебиетініњ алѓаш ірге тасын ќалаѓан ардагер аќын. Ломоносов ерте хат танып, ќолына т‰скен кітаптіњ бєрін оќып шыќќан; 14 жасында Л.Ф.Магницкийдіњ «Арифметикасы» мен М.Смотрицкийдіњ «Славян грамматикасын» оќып ‰йренеді. 1730 ж декабрьде Москваѓа оќуѓа жаяу кетеді. 1731 жылы январьда славян-грек-латын академиясына оќуѓа т‰сіп, ескі тілдерден, єсіресе, сол кезде ѓылыми ењбектер жазылатын латын тілінен дайындыќ алады. 1736 жылдыњ басында Ломоносов озат студенттердіњ біреуі есебінде Петербург ѓылым академиясыныњ жанындаѓы университетке жіберілді де, сол жылдыњ к‰зінде шетелге жолдама алып, Марбург университетінде неміс ѓалымы Х.Вольфтыњ басшылыѓымен ‰ш жыл оќиды. Россияѓа 1741 ж ќайтып, 1742 ж январда Петербург академиясындаѓы физика кластарын басќарып, 1745 ж августа химия профессоры болып таѓайындалды. Ломоносов µзініњ ѓылыми зерттеу ењбектерін µте-мµте жан-жаќты ж‰ргізген. «Даналыќ туралы єњгіме» кітабы, А, 2000ж. Балалар, Ломоносов кедейдің баласы болған. Қаражаттың жоқтығына, әкесінің қарсы болуына қарамастан табанды түрде білім алуға бар күш-жігерін жұмсаған. Оның өмір жолы да, ғылымдағы жолы да ауыр болған. Ресейді қаптап кеткен шетелдік ғалымдар қайдағы бір кедей баласына жол бергісі келмеген, олар орыстардан ірі ғалымдар шығады дегенге күмәнмен қараған. Ал Ломоносов «менмендерді» өзінің ашқан ғылыми жаңалықтарымен жеңген. Бұдан шығатын қорытынды: ғылымның, білімнің жеңбейтіні де жоқ екендігі. Табанды ізденістің, қайсар мінездің де ғылымға аса қажет екендігі. Енді тек М.В.Ломоносов туралы ғана емес, басқа да ғалымдар туралы мәлімет жинап, тұжырымды түрде дәптерлеріңе жазып қойыңдар. Ғалымдар өмірі, ізденісінен үлгі алуға талаптаныңдар. 
Ғалымдар әлеміне саяхат. Қайда жүрсең де ғалымдарды қастерле, солардан үйрен. Гораций. Аристотель Біздіњ заманымыздан б±рынѓы 384-322 жылдар. Біздіњ заманымыздан б±рын 4ѓ басында грек философы Платон мектеп ашып, оны Академия деп атайды, µйткені ол шєкірттерімен єњгімені саялы баќ ішінде орнатылѓан, аты ањызѓа айналѓан Академ батырдыњ м‰сіні жанында µткізеді екен. Шєкірттері арасында біреуі ±стазынан біліп, т‰йгендерініњ бєрін ой елегінен µткізіп, аныѓына жетпейінше еш нєрсеге иланбапты. Сондыќтан ол «Аќиќат – досым Платоннан да ќымбат» дейді екен. Б±л – Аристотель еді. Адамдар ол кезде айналадаѓы д‰ние жайында тым аз білетін-ді. Аристотель болса неѓ±рлым кµп білуге талаптанып, сол кездегі ѓылым жетістіктерініњ бєрін ќорытып, єлем мен табиѓат туралы т‰сініктерді бір ѓылым етіп, ќ±растырмаќшы болады. Б±л ж±мысты аяќтап шыѓу ‰шін оныњ тарихшы, георграф, биолог, физик, педагог, тіпті дєрігер болуына да тура келді. Аристотель кµптеген жањалыќтар ашып, жања ѓылымдардыњ негізін ќалады. Мысалы, ауа райы – метеорология ѓылымы жµнінде жања ѓылыми бастама енгізді. Ол алѓашќылардыњ бірі болып, Жер мен Айдыњ формасы шар тєріздес деген ±йѓарымѓа келді. Ол жел мен тењіз аѓыстарыныњ туу себептерін т‰сіндіріп, адам мен маймыл арасындаѓы туыстастыќ туралы алѓаш пікір айтты. Кейбір ауруды емдеудіњ жања жолдарын тапты, ќалайынша д±рыс ойлау керектігі жµніндегі ѓылым – логика негіздерін жасап берді. Аристотель мемлекеттіњ шыѓу табиѓаты мен адамзат µмірініњ маќсаты жµніндегі философиялыќ ѓылымныњ негізін салды. Єрине, Аристотельді барлыќ жаѓынан д±рыс болжам айтты деуге болмайды. Б±л сол кездегі ѓылымныњ даму дєрежесіне тєн болатын. Мысалы, ол Жер єлемніњ кіндігі болып табылады деп санады. Адамзат ѓылымыныњ дамуына Аристотель айрыќша кµп ењбек сіњірді. 
жүктеу/скачать 2,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|