Бітібаева Қ. О оқушыларды ғылыми-зерттеу жұмысына баулу жолдары
Тақырыбы: Төкен Ибрагим жєне абайтану мєселесі
жүктеу/скачать 2,26 Mb.
|
гылыми жум баулу
- Бұл бет үшін навигация:
- ЌОРЫТЫНДЫ
- ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Кіріспе
- Зерттеудің нысаны
- Зерттеудің дереккөздері
- Зерттеудің әдістері
1. Тақырыбы: Төкен Ибрагим жєне абайтану мєселесіМАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 1 АБАЙТАНУ ТАРИХЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ Абайды танудың басы, алғашқы адымдары Абайтану ғылымының қалыптасып, даму тарихы ТӨКЕН ИБРАГИМОВ ЖӘНЕ АБАЙТАНУ МӘСЕЛЕСІ Абай мұрасының Төкен Ибрагимовтің ғылыми-шығармашылық қызметіне әсері Төкен Ибрагимовтің абайтану ғылымына қосқан үлесі ҚОРЫТЫНДЫ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ КІРІСПЕ Таќырыптыњ µзектілігі. Бүгінгі қазақ әдебиеті тарихында Абай мұрасына байланысты “Абайтану” деп аталатын пән саласы қалыптасып даму үстінде келе жатыр. “Абайтану” деп тікелей ұлы ақын мұрасын жан-жақты тереңдей зерттеу, оның барлық салалары бойынша ғылыми зерттеу жұмыстары негізінде болған ғылыми еңбектерден құралатын саланы айтамыз. Ол – қазақ әдебиеттану ғылымының, әдебиет тарихының үлкен бір саласы. Абайтану кемеңгер ақынның өмірі мен шығармашылық өнері, философиялық, қоғамдық, эстетикалық көзқарасы, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерді қамтиды. Абай мұрасын ғылыми-шығармашылық тұрғыдан зерттеп танып білу арқылы абайтанудың негізін қалап, дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерген академик Мұхтар Әуезов болды. Сондай-ақ, кемеңгер ақын мұрасын зерттеушілердің қатары жыл өткен сайын толығып, жас буын жаңа толқын лектері де араласа бастады. Абайтанудың басы, алғашқы адымдары баспасөзде ресми түрде 1889 жылдан басталып, биыл 116 жылға толып отыр. Абайтанудың жаңа ғасыры – қазақ елінің тәуелсіз заманы – ақын мұрасын тани түсуге де парасатты ықпалын тигізері күмәнсіз. Абайдыњ 150 жылдық мерейтойына байланысты µткізілген халыќаралыќ ѓылыми конференцияда белгілі абайтанушы М.Мырзахметұлы: “Біз Абайды ±лы дейміз, біраќ, ±лылыѓын дәлелдей алмай ж‰рміз”,- деді. Осындай µте к‰рделі мєселелердіњ бірі – абайтану тарихында жинақталған дерек көздері мен ғылыми жұмыстарын, ғалымдардың зерттеу ењбектерін танып білу, ой қорыту. Бүгінде Абайды республика көлемінде танытуда елеулі еңбек етіп, ақын мұрасын жас ұрпаққа насихаттап, танытып жүрген белгілі абайтанушы Төкен Ибрагимовтің шығармашылық тұғыры зерттеу жұмыстың өзектілігі болып табылады. Төкен Смағұлұлы Ибрагим – Абайдыњ мемлекеттік ќорыќ-м±ражайыныњ директоры, Ќазаќстан Республикасына Еңбегін Сіңірген ќызметкер, «Ќ±рмет» орденініњ иегері, Жазушылар Одаѓыныњ м‰шесі, ќадірлі абайтанушы Абай мұрасын жан-жаќты білетін кµнекµз ќариялардыњ бірі. Абайтану саласында 300-ге жуыќ єдеби-ғылыми еңбектердің авторы Т.С.Ибрагимов туралы алѓашќы сµз, алѓашќы ѓылыми ж±мыс болғандықтан, аталмыш ізденіс зерттеудің көкейкестілігін анықтайды.
Зерттеудіњ алдына ќояр негізгі маќсаты – ќадірлі абайтанушы Т.Ибрагимовтіњ абайтану саласындаѓы елеулі ењбектерін жүйеге түсіріп, зерттеу жүргізу, мектеп оќушыларына таныстыру. Осы орайда ж±мыстыњ алдына мынадай наќты міндеттер ќойылды: Т.Ибрагимовтің шығармашылық мұрасы, еңбек жолымен танысу, өнердегі жетістіктерін айқындау; Т.Ибрагимовтің абайтану саласына қосқан еңбектерінің маңыздылығын анықтау; Абайтану саласына арналған Т.Ибрагимовтің еңбектерінің бағыты мен өзіндік көзқарастарын ашу; Т.Ибрагимовтің жас ұрпаққа ақын мұрасын танытудағы ерен еңбегі мен көрсеткен қызметін саралау. Зерттеу нысаны. Зерттеу ж±мысыныњ негізгі нысаны ретінде Т.Ибрагимовтің абайтану саласындаѓы ењбектері, зерттеу маќалалары, қарияның әңгіме-сұхбаты алынды. Абай єлемі жайлы сыр шертетін ѓалымдардыњ тыњ ењбектері зерттеу нысаны болды. Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абай мұрасының зерттелу тарихына көз жіберсек, баспасөзде ресми түрде 1889 жылдан басталып, бүгінде қазақ ғылымының дәстүрлі, тамырын тереңге жайған үлкен саласына айналды. Ұлы ақын мұрасын танып білуге арналған ғылыми мақалалар, монографиялық зерттеулер, текстологиялық талдаулар, әр түрлі деректер саны жыл сайын молығып келеді. Абайтану ғылымының қалыптасып дамуына К.Ысқақұлы, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Н.Рамазанов, Т.Ибраһимов, М.Әуезов, Қ.Жұбанов, Ә.Жиреншин, С.Мұқанов, М.Сильченко, М.Қаратаев, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, А.Нұрқатов, З.Ахметов, М.Базарбаев, Қ.Мұхаметқанов, Х.Сүйіншәлиев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Нұрғали, Н.Ғабдуллин, М.Мырзахметұлы, Р.Сыздықова, С.Қасқабасов, Р.Бердібаев, Т.Әлімқұлов, Т.Қожакеев, Ә.Нарымбетов, Ш.Елеукенов, А.Егеубай, Ж.Ысмағұлов, Т.Жұртбай, Қ.М.Жүсіпов, Ө.Күмісбаев, Д.Ысқақұлы, Б.Әбдіғазиев, М.Бейсенбаев, Б.Байғалиев, Ж.Шойынбет т.б. ғалым-зерттеушілер қомақты үлес қосты. Профессор М.Мырзахметұлы 1994 жылғы “Абайтану тарихы” атты еңбегінде абайтануға қатысты деректердің төрт мыңға таяп қалғандығы туралы мәлімет береді [1]. Ж±мыстыњ ѓылыми жањалыѓы. Семей қаласындағы Абайдыњ мемлекеттік ќорыќ-м±ражайыныњ директоры, белгілі абайтанушы Т.Ибрагимов жайлы алғаш жазылған еңбек болғандықтан, бұл зерттеудің жаңалығы болып табылады. Сондықтан зерттеу ж±мысы абайтану саласына µзіндік ой-пікір ќосады. Абайды танудаѓы Т.Ибрагимніњ ењбектерініњ мањыздылыѓы дєлелденді. Зерттеудің болжамы. - Ѓылыми ењбектер мен маќалалар негізінде абайтану саласыныњ ќол жеткен жетістіктерін саралау; - Тµкен Ибрагимовтыњ абайтану саласындаѓы ењбектерін ѓылыми т±рѓыда пайымдау; - Абайтану саласында Тµкен Ибрагимовтің алатын орнын белгілеу; - Абайтану мен Тµкен Ибрагимовтыњ ѓылыми негіздегі байланысын болжау;
¦сынылып отырѓан ж±мыстыњ нєтижелерін оќу орындарында, мектепте Абайды оќыѓанда, єдебиетке деген ќызыѓушылыѓы бар талапкер жастарѓа пайдалануѓа болады. Оқушылардың реферат жұмыстары мен ғылыми жоба жазу барысына көмекші құрал бола алады. Зерттеудің әдістемесі. Зерттеу жұмысында мәліметтерді жинақтау, саралау, баяндау, әдеби теориялық талдау әдістері қолданылды. Жұмыстың құрылымы. Ғылыми жоба кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі соңынан беріледі. 1 АБАЙТАНУ ТАРИХЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ 1.1 Абайды танудың басы, алғашқы адымдары Абай мұрасының бірегей білгірі академик М.Әуезов: “Абайды танудың басы, алғашқы адымдары революциядан бұрын басталған”, - дейді [2]. Ақынның көзі тірісінде 1887 жылы екі өлеңі “Жаз” және “Болыс болдым, мінеки” өлеңдері “Дала уалаяты” газетінде жарияланды. Бұл өлеңдер Көкбай ақынның атынан шығады. Абай қайтыс болғаннан кейін оның әдеби мұрасын халықтық мұрасын халықтық тұрғыдан бағалап, қолдан келгенше аянбай әрекет еткен қалам қайраткерлері де болды. Бірақ бұлар ақын мұрасын әр түрлі дәрежеде таныса да, ол дәуірдегі әдеби сынның толыспаған жағдайына байланыста үлкен талап қоярлық дәрежеге көтере алмады. Олар ақын мұрасын қазақ тілінде шығатын баспасөз арқылы насихаттауды Абай қайтыс болғаннан кейін-ақ көп ұзамай қолға алды. Абай қайтыс болғаннан кейін Әлихан Бөкейханов “Абай (Ибраһим) Құнанбаев” деген тақырыппен “Семипалатинский листок” газетінде азанама жариялады. Революцияға дейінгі дәуірде Абайдың өмірі мен әдеби мұрасын танытуда елеулі еңбек еткендердің ішінде Кәкітай Ысқақұлының орны бөлек. Абайдың немере інісі Кәкітай Ысқақұлы мен өз ұлы Тұрағұл Абайұлы Абайдың өлеңдерін жинап, 1909 жылы Петербургтен жариялады. Кәкітай Абай өлеңдерін түгел қамти алмады. Ақын өлеңдерін түрлі тақырыптарға бөліп, жіктейді. Біраќ б±л сµздерге ќарап, революциядан б±рын Абай жµнінде еш нєрсе жазылмады, айтылмады деуге болмайды. Абайтанудыњ басы, алѓашќы адымдары революциядан б±рын насихатталып, тарала бастаѓан еді. Абайдыњ аќындыќ ењбектері ‰ш т‰рлі жолмен жайылып тараѓанын ескеру керек. Бірінші жолы – баспа арќылы тарауы; екіншісі – халыќ арасына ауызша жатталып, єнмен аралас тарауы; ‰шіншісі- ќолжазба арќылы тарауы. Жєне осылайша аќын шыѓармаларыныњ оќушы, тыњдаушы ж±ртшылыќќа мєлім болуымен бірге, Абайдыњ µмірі мен ортасын, ењбектерініњ єр алуан сипатын, µз шамасынша, кµпшілікке мєлімдеп отырѓан ‰лкенді – кішілі танытќыш сµздері, деректерді де еске алуымыз керек. Б±л соњѓы айтылѓан жайлар, жоѓарыдаѓы ескертуіміз бойынша, Абайдыњ революциядан б±рын ќаншалыќ танылѓанын ањѓартатын деректер болады. Ќай аќынды болса да ењ мол танытатын баспаѓа шыѓу болѓандыќтан, алдымен революциядан б±рын Абайды баспа ж‰зінде танытќан ењбекке тоќалайыќ. Б±л жµнде ќазаќтыњ мєдениет тарихына, Абай м±расына ерекше ењбек сіњірген, Абай µзі тєрбиелеп, баулыѓан ж±ртшылыќтыњ кµрнекті µкілі – Кєкітай Ысќаќ±лы ењбегін айрыќша айту керек. Кєкітай Абай шыѓармаларыныњ ењ алѓашќы тањдамалы жинаѓын тұңғыш рет Петербургтегі «Бороганский» баспаханасында 1909 жылы шыѓарды. Сол жинаќтыњ аяѓында Кєкітай жазѓан ақынның бірінші µмірбаяны беріледі. Шыѓармалар жинаѓына Кєкітай µзінше талдау жасап, «Ой туралы», «¤зі туралы», «Ел туралы», «Ѓашыќтыќ туралы» деген сияќты таќырыптарды бµліп шыѓарып, єр µлењніњ мазм±нына ќарай мµлшермен жіктейді. Анығында, Абай µзі тірісінде шыѓармаларын б±лай топтаѓан жоќ еді. Аќынныњ тілегінен тыс т‰рде редактордыњ µзінше бµлшектеуі редакторлыќ- ѓылымдыќ д±рыс деуге болмайды. Б±л, шартты т‰рдегі, біраз зорлыќпен жасалѓан жіктеулер. Себебі, кµбінше Абай µлењдерініњ ішкі мазм±ндарына ќарасаќ, «Ой туралы» деген бµлімде µзі турасынаѓы сµздер ж‰реді. “Аќындыќ турасында» деген бөлімде кµњіл-к‰йініњ лирикасы да араласып ж‰реді. Сонымен, Кєкітай жасаѓан жіктеулер дєлді емес. Біраќ, соѓан ќарамай, революцияныњ алѓашќы жылдарында Кєкітай Абайды ќайта басып шыѓарѓан кейінгі редакторлар да, сол ќалпында ќайталап берген. Єрине, б±л т±ста Абайдыњ «Жаз» сияќты бірер µлењі 1887 жылдарда «Дала уалаяты» газетінде басылѓанын ескерту керек. Жєне сол жылдарда Абайдыњ кµзі тірісінде, оныњ «Жігіттер, ойын арзан, к‰лкі ќымбат» деген бір µлењін Ж‰сіпбек деген адамныњ көпе-кµрнеу ±рлыќ жасап, «Қазан» баспасы арќылы, µзі шыѓарѓан бір жинаќтыњ басына, сол баспаханаѓа жазѓан µз хаты есебінде бастырып жіберген еді. Баспахана иесі байѓа сєлем хат жазѓанда: Бізлєргє ойын арзан, к‰лкі ќымбат, Нєрсе ѓой екі т‰рлі сыр мен сымбат, - деп т±рып, Абайдыњ ±заќ кµркем µлењін т‰гелімен кµпе- көрнеу, єдебиет ±рысы есебінде жазып жіберген. ¤з сµзі етіп бастырып та шыѓарѓан. Ќысќасы, революциядан б±рын Абайдыњ баспаѓа шыѓуы, єсіресе, жинаќ боп шыѓуы, зор ќадірлі тарихтыќ іс болѓанымен, ойдаѓыдай шыѓа алмаѓан. Єрине, Кєкітайдыњ бастыруы Абайдыњ кµп µлењін б‰кіл Ќазаќстан µлкесіне таратуѓа себеп болѓаны рас.Т‰гел шыќпаса да, тањдалып, топталѓан µлењдердіњ µзімен-аќ Абай Батыс Ќазаќстан, Сыр бойы, Алатау µлкесі, б‰кіл Орталыќ Арќа ќазаќтарына т‰гел данќты, ќадірлі аќын боп таныла бастады. Абайдыњ сол алѓашќы жинаѓына кірмей қалған µлењдері мен шыѓармалары жайына тоќталайыќ. Кєкітай Абай шыѓармаларынан ќара сµздерді т‰гелімен алып ќалѓан. Онан соњ аќынныњ бас тіршілігі, аталыќ, достыќ, ќайѓы-шері сияќты жеке адамдарѓа арнап айтќан кµп кµркем жырлары басылмаѓан. Мысалы, Абайдыњ аса с‰йікті баласы Єбдірахман ауырып жатќанда, кейін сол ќаза болѓанда шерленіп шыѓарѓан жырлары баспаѓа берілмей ќалѓан. Кєкітай ол µлењдерді Абайдыњ µзіндік, ‰й ішілік, сыры ѓана деп оѓат т‰сініп, кµпке танытудан іркіліп ќалѓан. Онан соњ Абайдыњ ел жуандарыныњ, атќамінерлерін талай б±зар, б±зыќ мінездеріне єдейі наќтылап, арнап айтќан сатиралыќ сµздерін баспаѓа бермеген. Сол ќатарда: «Абыралыѓа», «Д‰тбайѓа», «К‰лембайѓа», «Ќыздарѓа» таѓы талай сын µлењдері баспаѓа берілмей ќалѓан. Кейбір, «Қараша, желтоќсан мен сол бір екі ай» сияќты кµпке мєлім атаќты µлењніњ екі шумаќ- сегіз жол µлењі Кєкітай бастырѓан жинаќта жєне шыѓарылып тасталѓан. Жалпы, б±л алуандас µлењдер Кєкітайдыњ баспаѓа бермеу себебі белгілі. Сол Абай сынаѓан адамдардыњ µзі немесе бала, бауырлары баспаѓа шыѓарушы адамдарѓа µкпелейді, «арыздыќ ±станады» деп жасќанып ќалѓан. Осындай себептердіњ салдарынан Абай шыѓармаларыныњ жарымына жуыѓы Кєкітайдыњ бастыруында жарыќќа шыќпай ќалды. Революцияныњ алѓашќы жылдарында сол Кєкітай шыѓарѓан жинаќты енді жања емлемен Ќазанда бір, Ташкенте бір бастыѓан редакторлар болды. Б±лар Кєкітайѓа ешбір жањалыќ ќоспаудыњ ‰стіне, мысалы, Ташкентте бастырушы редактор Абай ењбектеріне кей-кезде надандыќ, топастыќпен µрескел зорлыќтар да жасаѓан. Абайдыњ тіл байлыѓын т‰гел т‰сінбей, аќын сµзініњ кейбіреуіне µзінше т‰зеу береді. Мысалы, Абай: ... Ер жігіт тањдап тауып еппен ж‰рсін, Тµбетке µлікшініњ бєрі бір бас, - деген µлењде «µлекші» сµзін т‰сінбей: ... Тµретке ±лы- кішініњ бєрі бір бас, - деп µзгертеді. Революциядан б±рын жєне революцияныњ алѓашќы жылдарында Абайдыњ халыќќа тарауы, тек баспа ж‰зінде ѓана болѓан жоќ дедік. Оныњ кµп µлењдері єнші-аќындардыњ, жас-кєрініњ жаттауымен жєне оќушы жастардыњ жадына алып, айта ж‰руінен ауызша тарауы да кµпке мєлім. Абайѓа оныњ тірісінде алыс болыстардан болмаса да барлыќ Семей облысыныњ уездерінен кµршілес Аќмола, Жетісу облыстарынан єдейілеп келіп, кµп µлењдерін жаттап алып, єнге салып, µз елдеріне жањалыќ, ‰лгі-тєлім есебінде таратып ж‰рген кµп µнерпаздар болѓан. Солардыњ бастылары – Кµкшетаудан келген атаќты Біржан немесе Єсет, Жаяу М±са, Ѓазиз, Естай, Шашубай сияќты талай талантты єнші- аќындар болды. Б±лардан басќа Абайдыњ µз ауылымен кµршілес ауылдарда бала оќытушы кейбір молдалар ењбек етеді. Сол ќатарда Ќазаннан, єскерлік татар молдалары: Ѓабитхан, Кішкене мола (М±хамед-Кєрім), ќазаќтан шыќќан М‰рсейіт, Самарбай, Ыбырай, Хасен, Дайырбай бала оќытушылар Абайдыњ µлењдерін кµп кµшіріп, таратып отырады. Абай µзі барлыќ шыѓарѓан ењбектерін, жинастырып ±ќыптылыќ етпеген. Тек 1896 жылы Маѓауия, Кєкітай, Кµкбайлардыњ айтуы бойынша, осы жылдан бастап, барлыќ шыѓармаларын жинастырып, кµшіріп алуѓа ±йѓарады. Жањаѓы молдалардыњ: Ѓабитхан, Кішкене молда сияќты жасы ‰лкендері Абай µлењдерін ертерек жинастырып, кµшіріп ж‰рсе, кейінгі М‰рсейіт бастаѓан кµпшілік Абай шыѓармаларыныњ жинаќтарын сол жањаѓы 1896 жылдан бері ќарай кµшіретін болды. Жалпы Абай м±раларын кµшіріп, таратушылар арасында М‰рсейіт Бікей±лыныњ ењбегін айрыќша атап кµрсету керек. Б±л адам Абай тєрбиесін, ‰лгісін д±рыс ±ѓынуы бойынша, ескі діншіл молдалыќќа берілмей, Абайдыњ µзге достары сияќты, µздігімен ізденіп, орысша да оќыѓан. Жазуы аса аныќ, шебер болѓандыќтан жєне µзі Абай сµздерін оныњ халќына ±ќыптылыќпен кµшіріп таратуды µмірлік маќсат- міндет етіп алады. Ќазір Абайдыњ басылып ж‰рген тањдамалы µлењдер жинаѓы немесе толыќ жинаќтары болса, барлыѓында да біздіњ с‰йенетініміз – сол М‰рсейіттіњ кµшірмелері. Абай мұрасын зерттеуші, насихаттаушыларға профессор М.Мырзахметұлы: Ә.Бөкейханов, Зейнелғабиден, Кәкітай Ысқақұлы, Сұлтанмахмұт, Самат Әбішұлы сияқты революцияға дейінгі қазақ қауымының қоғамдық ой-санасының демократиялық-ағартушылық бағытындағы интеллигенттер тобын жатқызады [1; 23]. Абайдың қайтыс болуына он жыл толуы қарсаңында “Қазақ” газеті үн көтерді. Мәселен, осы газетте 1913 жылы Ахмет Байтұрсынов “Қазақтың бас ақыны” атты мақаласын жариялады. 1914 жылы Семейде қазақ әдебиеті тарихыда бірінші рет әдеби кеш өткізіліп, ол Абай рухына арналды. Сол жыл 1914 жылы М.Дулатов “Абай” атты мақала жазды. Міне, осылай Абай таныла бастады. Абайтану ғылымының қалыптасуы мен даму тарихы Революциядан кейінгі жылдарда Абайды тану, єсіресе, соњѓы кездерінде ‰дей бастады. 1920 жылдан бергі отыз жыл бойында Абайды тану ісі неше салада жыл санап ‰деп, µркендеумен келеді. Ењ алдымен, баспасµз ж‰зінде Абайдыњ шыѓармалары шыѓып жєне Абайдыњ µмірі мен шыѓармалары туралы жазылѓан маќалалар, жеке кітаптар, ‰лкенді- кішілі зерттеулер аса кµп боп молайѓанын айту керек. Абайды тану, таныту тек ќазаќ тілінде ѓана болмай, орыс тілінде де едєуір молайды. Жєне басќа туысќан елдердіњ кµбініњ тіліне де Абай шыѓармалары аударылып басылып, єр алуан зерттеулер шыќты. Абай аќындыѓын д±рыс баѓалаумен ќатар 20- жылдары оны басќаша т‰сінуге тырысушылыќ та бой кµрсетпей ќойѓан жоќ. Алаш ќозѓалысын ќазаќ халќына ќарсы ќою саясаты кезінде Абайды ±лтшылдардыњ ќатарына ќосу сияќты ќателіктер де орын алды. Ал, мєдеи м±раны таптыќ – социологиялыќ т±рѓыда сыњѓа алѓан т±ста ол байшыл, феодал аќыны ретінде баѓаланды. Алѓашќы кµзќарас С.М±ќановтыњ «Ќара таќтаѓа жазылып ќалмандар, шешендер!» атты маќаласында кµрінсе, кейін ќазаќ жерінде таптыќ тартыстыњ ±лѓаюы, партиялыќ, пролетарлыќ єдебиет жасау саясатты ±стануы б±л жіктеушілікті тіпті ±лѓайтып жіберді. ¦лы аќын шыѓармаларын ќаралау Абайды ±ќыпты зерттеушілердіњ ењбегінен тоќтала алѓан жоќ. Олар µз поэзиясын ќорѓай ж‰ріп, аќын шыѓармаларын жинау, толыќтыру, табылѓаныњ біртіндеп жариялау ж±мыстарымен ш±ѓылданды. 1933 жылы басылѓан толыќ жинаќ осылай туды. Жинаќты дайындаѓан М.Єуезов еді. Ол жинаќќа «Абайдыњ туысы мен µмірі» атты т±њѓыш зерттеу ењбегін ќосты. М±нда ол Абайдыњ шыќќан ортасы, тегі, айналасы, µз µміріне ќатысты кµптеген деректердіњ бетін ашты. Абай шыѓармаларыныњ толыќ жинаѓыныњ шыѓуы аќын творчествосымен ќазаќ халќын кењірек танысуына, ол жµніндегі ќайшылыќты пікірлерді д±рыс пайымдауѓа жол ашты.... Абайдыњ µмірін, дєуірін зерттеп ж‰ріп, кейде кемшілікті ќате пікір айтып ќалса да, негізінде абайтануѓа елеулі ‰лес ќосќан мыналар: С.М±ќанов, М.Єуезов, Ќ.Ж±малиев, Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев, Б.Шалабаев сияќты таѓы бірталай єдебиет тарихшылары мен жазушылары. Абайдыњ µмірі мен м±раларын толыќ ѓылыми жолмен тануѓа себепші- оныњ толыќ жинаѓыныњ баспаѓа шыѓуы. Жєне аќынныњ µмірбаяныныњ толыќ жазылуы. Абайдыњ толыќ жинаѓы бірінші рет 1933 жылы М.Єуезовтіњ ќ±растыруымен, латын єрпімен басылып шыќќан. Қазақ әдебиеттану ғылымының бастау негізіне айналған абайтану ғылымының қалыптасуына, абайтанудың дербес ғылым саласына көтерілуіне академик М.Әуезовтің сіңірген еңбегі өлшеусіз. Ол осы ғылыми зерттеу саласының кең мағынасында негізін салды, зерттеудің бағыт-бағдарларын, принциптерін анықтады, абайтанудың жүйелі, біртұтас ғылыми концепциясын жасады. «Бұл тұста атап айтатын нәрсе – дейді академик З.Ахметов: Мұхтар Әуезовті ойша жасанды концепция, қағида туғыза салуға бейім тұратын, кейбір жоқ жерден жаңалық ашуға ұмтылатын зерттеушілердің қатарына қоюға еш болмайды. Оның мәселені ұзақ жылдар бойы егжей-тегжейлі, жан-жақты да терең тексеріп алып, соның негізінде ғана үлкен қорытынды-байламдар айтуды дұрыс деп санайтынын осы абайтану саласындағы зерттеулерінен анық аңғарамыз», - дейді [3; 65]. Абай мұрасының жиналуы мен зерттелуі туралы мәселеге М.Әуезов Қазан төңкерісінен кейінгі жылдардан бастап-ақ қызу араласа бастаған еді. Әрі М.Әуезовтің Абай өмір сүрген ортада туып, жастайынан ақын шығармаларымен таныс болып өсуінің де белгілі дәрежеде мәні бар. Өйткені, ол сол дәуірдің ірілі-ұсақты оқиғаларын, ұлы ақын туралы ел арасындағы сан қилы әңгімелерді ой дүниесіне тоқи жүргендіктен, Абай өмірінде кездескен көп оқиғалардың сырын Абай мұрасын зерттеушілердің көбінен әлдеқайда жетік білді. Бұл жағдай Абай мұрасын жинап зерттеудегі М.Әуезовтің орасан зор еңбегінің жемісті болып аяқталуына айтарлықтай септігін тигізді. Алғаш рет «Абай» журналында ақын мұрасы жайлы жазылған мақала, деректерімен көрінді. «Абай» журналы М.Әуезовтің қаламының ысылып, адымын ашқан басылым болып табылады. 1922 жылы «Шолпан» журналында жарияланған «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» деген нағыз зерттеушілік тұрғыдан жазылған мақаласында Абай мұрасы жайлы алғаш рет теориялық негізде батыл барлау жасады. «Осы дәуірдің өзінде-ақ шығармаларын жақсы түсінуші, ол мұра туралы мағлұматы молы да Мұхтар Әуезов деген қоғамдық пікір қалыптасқан да еді. Абайдың әдеби мұрасының сырын терең ғылыми тұрғыдан білу керек деген тұжырымды ойға да ол осы тұста келген сияқты. Өйткені 1922 жылы «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» деген елеулі пікір таласын тудырған көлемді мақаласын жазумен қатар, Абайдың өмірі туралы естеліктерді Абайға байланысты әр түрлі дерек көздерін жинастырып жүрген жас талап Мұхтарды көреміз», - дейді белгілі абайтанушы ғалым М.Мырзахметұлы [4; 76-77]. Қоңыр деген бүркеншік атпен жарияланған бұл мақалада М.Әуезов Абайдың қазақ әдебиетіндегі орнын, негізгі бағытын көрсетеді. Бұл кезеңде Абайдың әдеби мұрасы туралы талас-тартыстың етек алуына байланысты Абай қай таптың ақыны, оны мұра ретінде қабылдау керек пе, әлде жоқ па деген сұрақтар туа бастады. Қоғамды тапқа бөлу, таза пролетариат мәдениетін жасауға ұмтылу – тұрпайы социологиялық танымды тудырды. 30-жылдардағы ұлы ақынның әдеби мұрасы маңында болып өткен пікір таласында орын алған әралуан көзқарас тұрғысынан пікір айтқандардың ішінде Мұхтар Әуезов пен профессор Құдайберген Жұбановтың еңбектері айрықша орын алады. Өйткені дәл осы жылдары Абайдың әдеби мұрасын бағалауда тұрпайы социологиялық, формалистік, компаративистік көзқарастар өріс алып отырғанда, осы қым-қуыт қайшы пікірлерден тыс ғылыми негізде жазылған еңбек М.Әуезовтің «Абай ақындығының айналасы» мен Қ.Жұбановтың «Абай қазақ әдебиетінің классигі» деп аталатын зерттеу мақалаларының жазылуы – абайтану саласындағы ой-пікірде соны құбылыс ретінде қабылданды. Абайды 1909 жылғы тұңғыш өлеңдер жинағынан кейінгі осы күнге дейін жарияланып келген ақынның толық жинақтары мен академиялық басылымдары М.Әуезовтің жинап бастыруымен, тікелей араласуымен, басшылығымен шығарылып келеді. Әсіресе, осы толық жинақтардың бәріне негіз болған әрі қазақ халқы өзінің ұлы ақыны Абай шығармаларымен тұңғыш рет жете танысып білуіне мүмкіндік алған 1933 жылғы тұңғыш жарияланған толық жинақ ақын мұрасын танып-білуде орасан маңызы бар мәдени құбылыс. «Мұхтар Әуезов 1924 жылы Ленинград университетінде оқып жүрген кезінде Семейдегі жаңа ұйымдастырылған қазақ педагогикалық техникумына қазақ әдебиетінен дәріс оқу үшін арнайы шақырумен келеді. Ол туған елге оралысымен-ақ ұстаздық, ғылыми-творчестволық, әлеуметтік жұмыстарға қызу араласып, бар ынта-жігерімен беріледі. Мұхтар Әуезов қазақ педагогикалық техникумында қазақ әдебиетінен дәріс бере жүріп, Абайдың тұңғыш толық жинағын құрастыруға бар күшін жұмсады. Абайдың Мүрсейіт қолжазбаларында қамтылмаған, бірақ ел аузында сақталып қалған өлеңдерін хатқа түсіріп, қайта тірілтті. Дәл осы жылдары ұлы ақынның тұңғыш ғылыми өмірбаяны да жазыла бастады», - дейді М.Әуезов мұрасын зерттеуші ғалым-жазушы Т.Жұртбай [5; 240]. М.Әуезовтің ұзақ жылдар бойы жүргізген ізденіс үстінде туған ой-пікірлері түгелге жуық «Әр жылдар ойлары» деген атпен басылым көрген монографиялық еңбегінің желісіне сіңісіп отырған. Бұл еңбек автордың ұлы ақын мұрасына арналған жоғары оқу орындарында абайтанудың арнаулы курсынан оқылған дәрістері арқылы жинақталған ой-пікірлері мен танымдары болатын. Абай жайлы ұзақ жылдарға созылған ғылыми зерттеулерін тұтас қорытындылай отырып жазған ғылыми монографиясы мен атақты «Абай жолы» роман-эпопеясын жазу ұлы қаламгердің ғылыми-творчестволық ізденіс үстінде тер төккен 30 жылдан астам уақытын алды. Жазушының өз мәлімдеуіне сүйенер болсақ, Абай жөнінде жазу ойы 19 жасында-ақ асқарлы арманға айналған. Ұлы ақын мұрасын 17 жылдай толассыз іздену, зерттеумен шұғылданып, 12 жыл бойында тікелей жазумен айналысқан. Абай мұрасы М.Әуезовтің бүкіл ғылыми-творчестволық ғұмырында шарқ ұрып іздену үстіндегі рухани дем берушісі таусылмас қуаттың қайнар бұлағына айналған. ХХ ғасырдың ұлы туындысы «Абай жолы» эпопеясын жазуға қадам басқан күннен-ақ Мұхтар Әуезовтің алдына Абайдың ғылыми өмірбаянын жазу, оған қажетті әдеби, тарихи деректер көзін іздестіріп, жаңадан табылған ауызша немесе архивтік мағлұматтарды талдап қорыту, бір ізге түсіру міндеті қойылды. Екінші жағынан, осы салада өзі танып-білген, ойда қорытқан өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдырып, эпопея желісіне сіңдіру сияқты аса күрделі шығармашылық мақсат та тұрады. Жазушының осы екі саладағы ғылыми-шығармашылық ізденістері бірін-бірі жақсы толықтырып отырды. ¦лы аќынныњ м±ралары, ѓылымдыќ д±рыс жол бойынша жазылѓан жылдармен, хронологиялыќ тєртіппен тізілді. Аќын шыѓармалары б±лайша топтау, Абайдыњ ењ алѓаш бала шаѓында айта бастаѓан µлењдерінен басталып, ењ соњѓы µлер жылдарындаѓы µлењдерінен келіп аяќтайды. Б±лайша тізілгенде Абайдыњ аќындыќ ењбек жолы ќалайша µсіп, дамыѓанын ањѓаруѓа болады... Аќынныњ толыќ жинаѓы, кейін 1939-1940 жылдары екі том болып, таѓы басылып шыќты. Онан соњ, єсіресе, толыѓыраќ болып топталып, ¦лы аќынныњ ж‰з жылдыќ мерекесіне арналѓан толыќ жинаќ т‰рінде 1945 жылы басылды. Б±л жинаќтыњ кіріспе сµзін жазѓан С.М±ќанов болды. Ендігі атап µтетін таѓы бір алуан, ѓылым ‰шін баѓалы ењбектер, таза ѓылымдыќ зерттеулер. Абайдыњ аќындыѓы мен дєуіріне арналѓан наѓыз ѓылымдыќ, ойдаѓыдай толыќ мол монография жазылмады десек те, жалпы тексеру- зерттеулердіњ ±зын саны мол екенін айту керек. Б±л ретте Абайдыњ шыѓармаларын єр таќырыптарѓа бµліп, тексерулер жасаѓан диссертациялыќ ж±мыстардыњ бірталай екенін еске алу керек. 1948 жылы басылып шыќќан профессор Ќажым Ж±малиевтыњ «Абайѓа дейінгі ќазаќ поэзиясы» жєне «Абай поэзиясыныњ тілі» деген ењбектерін айрыќша атап µтуге болады. Абайдың ақындық мектебі туралы нақты ғылыми зерттеу нысанына алып, арнаулы зерттеулер жүргізіп, молырақ пікір айтқан ғалымдар Қ.Мұқаметханов пен Ә.Жиреншин болатын. Қ.Мұқаметхановтың 1951 жылы 7 сәуірде үлкен тартыспен қорғалған «Абайдың ақындық мектебі туралы» кандидаттық диссертациясы абайтану тарихында айтарлықтай мәні бар ғылыми еңбек ретінде бағаланды. Қазақ поэзиясының өлең құрылысын жан-жақты зерттеген академик З.Ахметов орыс тілінде жазылған іргелі ғылыми еңбегінің тұтас бір тарауын қазақ өлеңінің құрылысын дамытудағы Абайдың рөліне арнады. 1954 жылы шыққан «Абай и Лермонтов» деген еңбегінде орыстың аса көрнекті ақыны мен қаза классигінің арасындағы шығармашылық байланысты, рухани жақындықты, Абайды Лермонтов алып барған жолдың заңдылығын көз жеткізе ашып береген болатын. Алпысыншы жылдардың орта кезінде талантты әдебиетші-сыншы Айқын Нұрқатовтың «Абайдың ақындық дәстүрі» атты көлемді монографиясы дүниеге келді. Ал ақынның қарасөздерін сонау елуінші жылдардың бас кезінде қолға алып, зерттеген әдебиетші ғалым Х.Сүйіншәлиев болды. Қазақ әдебиетінде абайтану ғылымына соңғы жарты жылда қосқан әдебиетшілердің үлесі әлдеқайда зор және әр алуан болды. Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, Т.Нұртазин, Б.Шалабаев, Ы.Дүйсенбаев, Б.Кенжебаев, М.Базарбаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, З.Ахметов, Р.Бердібаев, М.Мырзахметұлы, Қ.Мұқаметханов, Т.Кәкішев, Р.Нұрғали, Т.Әлімқұлов, Х.Әдібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қасқабасов, Ә.Нарымбетов, Ш.Елеукенов, А.Егеубай, Т.Қожакеев, т.б. ғалымдардың еңбектерін ерекше айтамыз. Бертін келе Ќ.М±хаметхан±лы, З.Ахметов, М.Мырзахмет±лы, Ж.Ысмаѓ±лов, Б.Байѓалиев, Ќ.Салѓарин жєне Тµкен Ибрагимов сияќты абайтану саласында ж±мыс істеп ж‰рген ѓалымдар ќосылды. Абай µміріне, оныњ µмір с‰рген ортасына, айналасына байланысты деректерді толыќтыра беру, шыѓармаларыныњ текстологиясын зерттеуді жалѓастыру, єсіресе, прозалыќ шыѓармаларын єрт‰рлі жолдармен ќарау, Абай ќолжасбаларын іздестіру, оны мазм±ны, д‰ние танымы т±рѓысынан толыѓыраќ зерттеу, Абай мектебі мен оныњ аќындыќ дєст‰рі жайлы жања ењбектер жасау, Абай реализмі мен оныњ творчествосы нєр алѓан бастаулар жайында жања сµз айту, Абайдыњ саяси – ќоѓамдыќ, тарихи, философиялыќ кµзќарасы, ќазаќ єдеби тілін ±стартудаѓы рµлін кењ ашу – алдаѓы к‰нніњ жалѓаса беретін міндеттері ќатарына жатады. Абай жайлы жања ±рпаќтыњ жањаша сµзі керек. Абайтану ѓылыми ±заќ жолдан µтті. Ќазаќ єдебиеттану ѓылымыныњ ‰лкен бір саласы болып ќалыптасты. Оныњ ќол жеткен табыстарын бекіте отырып, дєуірдіњ жања міндеттеріне сєйкес дамыта беру, Абайды б‰гінгі заманныњ игілігіне айналдыру – бєріміздіњ де абыройлы борышымыз.
Тµкен Абайды жан – жаќты білетін кµнекµз ќариялардыњ бірегейі, ќадірлі абайтанушы.
Ќазаќ єдебиетініњ ќатпарланѓан, зобалаң таѓдырдыњ тауќыметі, адамныњ м±њ шаѓыныс сєттері, шексіз іњкєрліктіњ ж‰регіне айшыѓын т‰сіріп, халыќтыњ µткені мен µз заманындаѓы б‰гінгісі, µмір с‰ру амалы - кемел адамныњ (Абай тілімен «толыќ адам») игі келешегіне ќол соза алудыњ амалы – ілім, білім, пенделік м‰дделер тарапына тосќауыл ќояр – имандылыќ, адамгершілік ќырлары кµрініс тапќан беттерінде Абай - дара шын. Жарасын «аќ кµздер» ±ќпаѓан, санасын жыр емген, кµзініњ ќарасын ќайѓы ќаптап, т‰ндердіњ тылсымын т±л еткен ќасиетті абыз бейнесі мєњгілік. Мєњгілік... Зобалаң заманныњ с‰мдыѓы мен с±рќиясына тап болып, ел таѓдырыныњ тауќыметі сол заманныњ б‰гінгісінде, елдіњ к±мєн мен к‰дік астасќан, алайда асќаќ арман алѓал аѓайынныњ келешегіне сенген алањ сана Абайдыњ Шер езген шеменді кµкірегіне кеп т‰њды. Кµлденењ жазмыш ќат – ќабат к‰йкіліктіњ кірбініњ баса да, ес емін ол µлењнен тапты. Содан болар «Мыњмен жалѓыз алыстым, кінє ќойма » - деп, амалсыз ар – жаны мµлшерсіз м±њѓа малынып, ќаймана ќазаќтыњ оспадарсыз µтпелі µмірдіњ опасыз «бес к‰ніњ» мал мен мансапќа байлаѓан б‰гінгілік байлыќтыњ баќыт емес бодандыќ екенін саналарына сіњдіріп, жадыларына жањѓыртып, ќарањ кµкіректеріне шамшыраќ ете алудыњ амалын іздеп, ќынжыла ќаяулануын т‰йсіндіреді. Абайдыњ осы кейіптегі кµрінісі - ±лылыѓы, б‰гінде базынасын т‰сінген µнертанушылардыњ, єдебиеттанушылардыњ ±лыныњ ±лаѓатына ерекше кµзќарасќа соќтырады. Осыны М±ќаѓали аѓамыздыњ тілімен жеткізсек «Ќалам тартар ќазаќта аќын туса, Аруаѓына Абайдыњ ќарайлаѓан» - дейді. Аќын т‰гіл, жалпы ќаламгер атаулыныњ бірде- бірі Абайды аттап µтпейді. ¤те алмайды... Тиісті де емес. Неге? Осы с±раќты ѓалымдардыњ пікірімен сабаќтастырсаќ. Мєселен, профессор М.Мырзахметұлы: «Абайтану деп, тікелей ±лы аќынныњ м±расын жан – жаќты терењдей зерттеу, оныњ барлыќ салалары бойынша ѓылыми зерттеу ж±мыстары негізінде болѓан ѓылыми ењбектерден ќ±ралатын саланы айтамыз»- деп абайтану ѓылымыныњ мазм±ныњ, мєн – маќсатын терењнен т‰сіндіріп береді. Мен Абайды ондаѓан томдарѓа теңей алмаймын. Ол шексіз дара тыныстыњ ірі ќ±былысы, жаратылыс сиќырырыњ тыњ к‰шініњ ерекше к‰йін иемденген µрен аќын. Сондыќтан да Абай туралы сµз жазудыњ µзі киелі іс. Осындай µрелі істі µрге с‰йреген абайтанушы ѓалымдардыњ бірі єрі бірегейі – Тµкен Смайыл±лы Ибрагимов. Тµкен Ибрагимов – ќаламыныњ ќ±діреті ерекше, µзгеге ±ќсамайтын µзгеше даралыѓы бар жазушы. Оныњ ќаламынан – «Ќал ќалай?» повестер жинаѓы, «Саѓыныш», «Ќара б±зау», «Сары ќ±с» кітаптарыныњ авторы. «¤лењ µрісі», «Толќын толѓау» монографияларымен абайтану саласында үш жүздей дей маќаланыњ авторы. 1996 жылы Ќазаќстан Республикасына ењбегі сіњген ќызметкер, 1998 жылы Ќ±рмет орденініњ иегері, Семей ќаласыныњ ќ±рметті азаматы, 1979 жылдан Ќазаќстан Жазушылар одаѓыныњ м‰шесі
Төкен Ибрагимовтің абайтану ғылымына қосқан үлесі Төкен Ибрагимовтің абайтану ғылымындағы еңбегін ‰лкен екі топќа бµліп ќарастырған жөн.
Осы екі топ бір – бірімен тікелей байланысты болып келеді. Ал, меніњ осылай топтап беріп оны µз таќырыбыммен байланыстыруымныњ мањызын төмендегідей болмақ. Б±л бөлімдерді алып ќарастырғанда, барлыѓына дерлік Тµкен Ибрагимов ќалам сілтеп, зерттеу маќалаларын жариялаѓан екен. Мысалы, Абайдыњ сазгерлік ќырын толыѓымен аша т‰сетін «Алты µлењмен білдірдім єнныњ жайын» маќаласы т.с.с. Ал, екінші топ, яѓни «¤мірі ћєм ќызметі» тікелей Тµкен аѓамызѓа байланысты. Себебі, осы саладан сыр шертетін Абайдыњ ±лттыќ- ќорыќ м±ражайын 30 жылѓа жуыќ басќару, оны тыњ деректермен толтыру µте ‰лкен, зор іс. Ал Абай м±ражайы абайтанудыњ алтын діңгегі, ќайнар кµзі, тынысы. Ќазаќ µнерініњ ќай тегі, ќай т‰рі туралы айтылар ой, білдірілер пікірдіњ бірде – бірі Абайѓа соќпай, Абай айтќан ой – пікірден айналып µтпейді, µте алмайды. Неге? Абай м±расы – адам танудыњ, адам таѓдырыныњ б‰гіні мен болашаѓын µнердіњ кµзімен кµріп, µлењніњ кµкірегінен танудыњ, санадаѓа жарыќ пен кµлењкеніњ бар бояуы н±рына бµленген (б‰кіл µлењі мен ќара сµзін ќоса алѓанда), Абай поэзиясы аталатын сиќырлы єлем, ойлы єлем, ќ±пия єлем. Ол – адам баласына Кеше де, б‰гін де тєн, тєн бола беретін барша сезімніњ н±ры мен єрінен, ‰ні мен ќ±былысынан, кµрік бітімінен т‰зілген, «µткірдіњ ж‰зімен» ќашап, суреткерліктіњ єр «кесте бізімен» шегіліп, м‰сінделген, т‰зілген сырлы єлем; ол – єлгі, алуан сезімніњ шексіз ќ±былыстарыныњ єрекет болмысынан адам санасына сарќар, адамдыќ пен з±лымдыќтыњ туып - туандар, µсіп - µнер бар негізін µз µњменінен ќозѓап оятар – кµзге кµрсетер, ќолѓа ±статар ой єлемі – аќыл – парасат єлемі; Абай ойы, абайлыќ парасат бірдіњ єр мінезі сырын бір – бірлеп ашып, кµптін кµкейіндегі ќылыѓынан ќы±лыѓын танынып, сол кµптіњ уаќыт – мезгіл ырќы, орта бесігі ырѓаѓындаѓы мақсат – м±ратын ќоѓам атты айнадан кµрсетер єлем; ол жеке мен жалпы, бір мен кµп, жалќы мен дара ќорытындысында: адам мен ќоѓам атты к‰рделі де ќиын ±ѓымдардыњ сезім иірімді терењіне бойлатар, толќынына тербетер, шалќарына тербетер т‰псіз терењ, шексіз шалќар – ќ±пия єлем. Ол ќ±пия «ж±мбаќ» - єр сµз жолѓа жасталѓан, арќауына ардаларѓан б‰кіл поэзия µрнегіне µрілген, сезіміне сіњірілген, бояуына с±ѓарылып, µзегіне тоќырѓан аќын - ойшылдыњ поэтикалыќ жан д‰ниесі – «ж‰регі». Баршаѓа мєлім Абай µлењініњ тµрт жолындаѓы: «ж‰регімніњ т‰біне терењ бойла, Мен бір ж±мбаќ адаммын оны да ойла» дейтінініњ мєні келесі екі жолдаѓы м±њ шаѓыныс кµрсетуінен бµлек, єлгі ж±мбаќ сырлар. Ол «ж‰рек»: єлем адамныњ бар ±рпаѓымен бірге жасасатын, ќуаныш, реніш шаќтарыныњ ќай сєтінде де жанынан, жан т‰кнірінен оянып – ойлантып, тыншытар; жарыќ боп жанып – алдын ашар; кµзеп – алдын ашар, арѓысын елестетіп жаќындатар, µткенніњ µлшемініњ ендігі µресін байќатар µмір тану ќ±ралы – адамтану амалы, ілім.
«Иє, тыњнан т±њѓыш жол салѓан таѓдырдан ќиын, одан дањќты еш нєрсе жоќ. Абай µтіп кеткен кісі емес, ол ќазір г‰лденіп µркендеген ќуатты ќазаќ поэзиясыныњ кµш басында т±р», - дейді жазушы Давид Кугультинов. (1971 ж. Элиста.) Расында да, мансаптарын б±лдаѓан манаптар мен пендешіліктен ±нжырѓасын ‰збеген «ѓараќтар» заманында, µзегіњді жусан уытындай µксіктер тілгілеген тірліктіњ т‰тіндемес м±ржасын ањдап, ќу т±рмыстыњ есігін ќ±р к‰зеткен ќалыњ елдіњ азуын аза ќылѓан Абай келешекте кемелден киер кебін мен елдіктіњ ебін, ж‰ректіњ емін білім, ілімнен іздеді. Ќарањ кµњіл мен теріс пейілден к‰дігіњ к‰рке етіп, к‰ретамырыњ к‰рсінісіње білте етіп амал іздеуі «Мыњмен жалѓыз алыстым, кінє ќойма» деген шумаќтардан сазарулы сабырыњды басќандай шоѓырлана т‰седі. «... ¤лді деуге сыя ма, ойландаршы, ¤лмейт±ѓын артынан сµз ќалдырѓан», - деп, тірлігініњ т‰йініњ т‰йсігіне ањдатар µткір µлењніњ µрелі шумаќтары ±лылыќтыњ шеен – шекпеніњ ќайтара жапќандай ±лаѓатыныњ уысына ‰њілдіре дєуір игілігіне айналар баѓытты ќолына ±статќандай. Шексіз дара тынысын, адуын к‰шін ањѓарѓан абайтанушылар Абайды зерттеу баѓытында єбігер болуы да орынды шыѓар. Ќасиетті абыздыњ ќ±діретті есімін арќалаѓан абайтанушы ѓалымдар да саусаќпен санаулы. Ќ.М±хаметханов, М.Мырзахметов, С.Ќирабаев т.б. ѓалымдардыњ ќатарында б‰гінде ел аѓасы болѓан – Тµкен Ибрагимов. Абайтану туралы сµз сµйлегенде ѓалымдардыњ ењбектері мен єр пікірі µте ќ±нды. Ал ќалыњ ќауымѓа Тµкен Ибрагимніњ есімі жаќсы таныс болѓанмен, ол туралы б±рын – сонды сµз ќозѓалмаѓан еді. Б±л алѓашќы ѓылыми жоба болғандықтан, зерттеу ж±мысымныњ өзектілігі де осында. Тану ‰шін Абайды асу етіп, Аѓаларѓа салтымыз бас иетін. Тµкендей ќариялар ќашаннан да, Ќашаннан да ќазаќта – ќасиетті. ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІМырзахметов М. Абайтанудыњ тарихы. Алматы: Ана тілі, 1994. – 192 б. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т. 20. – Алматы: Жазушы, 496 б. Ахметов З. Даналық тағылымы. // Абай. – 1997. - № 2-3. – Б. 63-68. Мырзахметұлы М. Әуезов және Абай. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 272 б. Жұртбай Т. Бесігіңді түзе: Роман-эссе. – Алматы: Жазушы, 1997. – 560 б. Єуезов М. Абай Ќ±нанбаев. Алматы: Санат, 1995 ж. Мырзахметов М. Абайтанудыњ б‰гінгі міндеттері. //Абай: Мектеп, 204 бет. Ибрагимов Т. Толќын толѓау. /Алматы: Атам±ра, 161-205 бет. Ќирабаев С. Абайтану ѓылымыныњ бел – белестері. //Абай: Мектеп. Єуезов М. 12 томдыќ шыѓармалар жинаѓы. Алматы: Жібек жолы. Медетбеков Т. Абайды оќы, тањырќа. // Абай: Дєуір 93-98 бет . Кугультинов Д. Тыњнан т±њѓыш жол салѓан. (1971 ж. Элиста). Ќирабаев С. Революция жєне єдебиет.- Алматы: Анна тілі, 1971.-159б. Мырзахметов М. Абайды білмек парыз ойлы жасќа.- Алматы: Санат, 1997. – 83 б. Ысмаѓ±лов Ж. Абай: аќындыќ таѓылымы.- Алматы: Ѓылым,1994-180б. Єуезов М. Абайтану дєрістерініњ дерек кµздері.- Алматы: Санат, 1997.-448 б. Жолдасбеков М. Асыл арналар: Зерттеулер, маќалалар.- Алматы: Жазушы, 1986.-328 б. Бітібаева Ќ. Єдебиетті терењдетіп оќыту. – Алматы: Мектеп, 2003. - 161 б. Єуезов М. Таѓылымы. Єдеби- сын маќалалар.- Алматы: Жазушы, 1987. - 432 б. ҒЫЛЫМИ ЖОБАҒА ПІКІР. Абайтану – қазақ әдебиеттану ғылымының ең көп зерттелген өнімді саласының бірі. Абайтану жүз жылдың ішінде қазақ әдебиеттану ғылымын ерекше дамытты. Жыл өткен сайын ақынға арналған еңбектер молыға түсетіні анық. Соның ішінде бүгіндері республикамызға Абай мұрасын насихаттап, жас ұрпаққа кеңінен таратып, қажырлы еңбек етіп жүрген қадірлі ақсақал ағамыз Тµкен Ибрагимовтің еңбегі өлшеусіз. Абайтану ғылымына салмақты үлес қосып жүрген Төкен Ибрагимовтің еңбегі жайлы арнайы қарастырылып жазылған жоқ. Сондықтан осынау ізгі қадамға алғаш аяқ басып отырған жас ізденуші Алшынбаев Азаматтыњ зерттеу ж±мысы өзінің сонылығымен ерекшеленеді. Абайтану ғылымының тарихына көз жібере отырып, оның зерттелу деңгейіне, алдағы тұрған міндеттеріне тоқталады. Көптеген ғалымдардың ғылыми еңбектеріне шолу жасай отырып, Алшынбаев Азамат өзінің бұл ғылым саласынан хабардар екенін растайды. Осындай дайындықпен бұл жұмысқа келген ізденуші µз зерттеуінде Тµкен Ибрагимовтіњ абайтануѓа ќосќан µзіндік ќолтањбасын саралап ашуѓа тырысќан. Тµкен Ибрагимовтіњ ењбектеріне ѓылыми т‰рде пайымдау жасай отырып, µзіндік т±жырым жасауѓа тырысќан. Ж±мыс ѓылыми ењбектерге жєне зерттеу маќалаларына, оларѓа ж‰ргізілген талдаулармен ќызѓылыќты. Картаева А. филология ғылымдарының кандидаты, доцент. КЕЛЕСІ ЖОБАҒА НАЗАР АУДАРЫҢДАР: 2. Тақырыбы: "Кәмен Оразалин шығармашылығындағы Абай және М. Әуезов". Жұмысты орындаған: Бердіғожаева М. 11 "а"сынып оқушысы
Ғылыми жетекшісі: Мұқашева М.Қ ғылым магистрі, жоѓары санаттаѓы жањашыл ±стаз. МАЗМҰНЫ. Кіріспе1. Кәмен Оразалиннің өмірі мен шығармашылығы . 1.1 Қаламгердің жазушы ретінде қалыптасуы. 1.2 Жазушы шығармашылығына Абай мен Мұхтар мұрасының әсері. 2. Кәмен Оразалин туындыларындағы Абай және М. Әуезов тақырыбы 2.1 "Абай аулына саяхат" атты очерктер жинағындағы Абай жайлы мәліметтер 2.2 " Абайдан соң " атты төрт томды романдар сериясындағы Әуезовтің өмірі мен шығармашылық жолы 2.3 "Абайдан соңғы арыстар" атты романындағы Әуезовтің жазушылық тұлғасы
Қазіргі қазақ әдебиетінде өзіндік өрнегімен танылған К.Оразалин шығармашылығы әлі зерттелінбеген. Жазушының "Абайдан соң ", "Абай аулына саяхат", "Абайдан соңғы арыстар" атты туындылары бүгін де көпшілік оқырманға танымал. Жазушы туралы баспасөз беттерінде жарияланған мерейтойлық мақалалар мен сұхбаттар, очерктер болмаса, арнайы ғылыми зерттеу еңбектері жоқ деуге болады. Мәңгілік тақырыпқа қалам сермеген жазушы К.Оразалин шығармашылығы, жазушы романдарындағы Абай мен Әуезов тұлғасы зерттеуін күтіп тұрған мәселе. Сондықтан осы мәселе жұмыстың өзектілігін айқындайды.Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты - К.Оразалиннің өмірі мен шығармашылығын зерттеу. К.Оразалин туындыларының Абай мұрасына және Әуезов шығармашылығына арналуының сырларын ашу. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін жұмыстың алдына мынадай міндеттер қойылды: Қаламгердің "Абай аулына саяхат", "Абайдан соң", "Абайдан соңғы арыстар "романдарын әдеби -ғылыми тұрғыдан талдау; Аталмыш романдардағы ұлылардың тұлғасын анықтап, жіті саралау; - Қос ғұламаның өмірі мен шығармашылығынан қажетті деректер алу; - Ұлылар мұрасын суреттеудегі К.Оразалиннің өзіндік өрнегін айқындау; Зерттеудің нысаны:Зерттеудің нысанына Кәмен Оразалиннің "Абай аулына саяхат", "Абайдан соң", "Абайдан соңғы арыстар" атты романдары негіз болып отыр. Зерттеудің жаңашылдығыРеспубликамызға танымал белгілі жазушы Кәмен Оразалиннің өмірі мен шығармашылығы ғылыми тұрғыдан зерттеліп, қажетті мәліметтер жиналып түзілді. Қаламгердің туындыларындағы басты образдар Абай мен Әуезов бейнелері екені анықталып, оларға сипаттама берілді. К. Оразалиннің Абай және Әуезов тұлғаларын сомдаудағы жазушы шеберлігі анықталды. Зерттеудің дереккөздеріЗерттеу жұмысының материалдары ретінде қазақ әдебиетінің энциклопедиясы, ондағы К.Оразалин туралы мәліметтер, жазушы Ә.Нұршайықовтың "Солдат. Ұстаз. Жазушы." атты естелігі, сондай-ақ журналисттердің мақалалары негіз болды. Зерттеудің әдістеріЗерттеуде баяндау, жинақтау, саралау, әдеби-ғылыми талдау әдістері басшылыққа алынды. Зерттеудің құрылымы Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. 1. КӘМЕН ОРАЗАЛИННІҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Қаламгердің жазушы ретінде қалыптасуы Жазушы Кәмен Оразалин - қазақ әдебиетінің асқар таудай бір тұлғасы. Ол кісінің туындыларындағы асқақ адамгершілік, шыншылдық, парасаттылық Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің шәкірті екенін дәлелдейді. Оразалин Кәмен 1920 жылы 16 маусым айында Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Құндызды ауылында дүниеге келді. Кәмен Оразалин Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген мұғалімі (1965), Отан соғысына қатысқан, Октябрь революциясы, екінші дәрежелі "Даңқ" орденімен және медальдармен марапатталған.[1;532]. 1947 жылы Семей педагогикалық институтын бітірген, 1948 жылдан бері Семей облысының Қарауыл селосындағы Абай атындағы орта мектепте мұғалім қызметін атқарып келді. К.Оразалиннің әдеби қызметі 50-жылдардан басталады. Алғашқы туындысы "Жексен" 1950 жылы жарық көрді. Бұл шығарма тың игерушілердің еңбектегі ерлігін, достық күш-қуатын, рухани тұтастығын баяндады. "Ақ жазық" 1959 жылы өңделіп, толықтырылған нұсқасымен "Аттаныс" деген атпен 1985 жылы жарық көрді. Ұйымдастыру кезеңіндегі қазақ ауылы, ұлы өзгерістер, ескі сана мен жаңа қоғамдық пікірлердің күресі қамтылған. "Көктем салқыны" 1964 жылы өңделіп, толықтырылған нұсқасы "Кең байтақ" деген атпен 1980 жылы жарияланды. М.Әуезовтің өскен ортасы, балалық шағы, жазушылық көзқарасы мен дүниетанымын суреттеген "Абайдан соң" атты романының 1 кітабы 1972 жылы, 2 кітабы 1987 жылы 3 кітабы 1987 жылы, 4 кітабы 1995 жылы жарық көрді. Ол романдарында Абай ауылының қазіргі бейнесі, өзгеріс, келбеті, шаттық тұрмысы баяндалды. "Абай аулына саяхат" атты очерктер жинағы 1976 жылы басылды. "Мені жазушы ретінде танытқан Абай мен Әуезов. Жазушылар З.Қабдолов, Ә.Нұршайықов мені " Мұқаңның шәкірті " деп таниды,"- дейді Кәмен Оразалин. Бірде Кәмен аға Алматыға барып Мұхтар Омарханұлының қабылдауында болады. Шығармасының қолжазбасын ұсына отырып, Астана - Алматыға келгенім жөн бе деген ой да айтып қалады. Сонда Мұқаң: -Кәмен, сен елден неге кетесің, мұнда не іздейсің, неменеге келесің? Данышпан іздесең, қасыңда Абай жатқан жоқ па ?! Елден қол үзбе, бауырым. Мен елден қайбір кеткім келіп кетіп едім. Заман солай болған еді. - Соңғы сөздерді Мұхтар Кәменнің бетінен жүзін тайдыра беріп, төмен қарап, тұқыра айтқан еді. Сосын әлдекімдерге телефон шалып, Кәменді тапсыра бастайды. [2;7] Кәмен Оразалиннің жазушы ретінде қалыптасуына отбасында ерекше қамқорлық жасаған әкесі Оразалы екен. Ол кісі "Жүрек Адырда" қарт колхозшы болып жүрген кезінде Мұхтармен көп әңгімелесіп, Абайдың өнегесін үлгі етіп, айналасындағыларға айтып отырады. Оразалы қартқа деген Мұқаңнын да құрметі ерекше. 1950 жылы "Қасиет" ("Жексен") повесі жарыққа шығады. Алғашқы еңбегі жарық көрген Кәменге ұстазы М.Әуезов елде отырып, еңбек етуге ақыл-кеңес береді де, Абай атындағы мектепке орналасуын жөн деп біледі. Соны құп алған жазушы 40 жылдай мектеп жанынан шығатын "Абай ұрпақтары" қолжазба журналына редактор болып, жастарды тәрбиелеуге күш салады. Соның нәтижесі болар, алты адам Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесіне өтеді. Қолжазба журнал демекші, Кәмен ағаның ұлы Елдар айтады: " Жамбылдың 150 жылдық тойы өтіп жатқан кез, мен Алматыға "Абай ұрпақтары" қолжазба журналын апарып, дастархан үстінде З Қабдоловтан пікір айтуын сұрадым. Қолжазба журналдың сол жолғы нөмірін Жамбыл атаға арнағанбыз. Зейнолла ағамыз пікірін айта келе кенет әкемді айтқаны:
К.Оразалиннің ұзақ жылдардағы педагогикалық еңбектері ескеріліп, оған "Қазақстан мектебіне еңбегі сіңген мұғалім " деген қүрметті атақ берілген еді. Ол оқытушылық қызметпен бірге ауданның саяси өміріне де ат салысты. "Абай жолы " эпопеясымен жұмыс істеген Мұқаң кейбір қажетті деректерді Кәмен арқылы елдегі адамдардан сұратып алдырып отырған. Солайша, Мұхтар Әуезов Кәменді ешқашан да назардан тыс қалдырып көрмеген. Кәмен Оразалиннің алпыс жасқа толу тойына аға буынның белді жазушылары Ғ. Мұстафин мен Ә. Сәрсенбаев келеді. Ғабиден Мұстафин асқа отырар алдында қолын шайып жатып, Кәменге қарайды да: " Сені Мұқаң, жақсы көрген еді. Тірі болса тойыңа өзі-ақ келер еді . Амал қанша?! Тойыңа мен келдім. Мұқаңнын аруағын күңірентпек үшін, бір септігім тиер ме екен деп ", -дейді. Көңілі босап, толқыған Кәменнің ойына сол бір оқиға түседі. Бұл Алматыға ауысам деген тілегін айтқанда Мұқаңның қарсы болғаны, сосын әлдекімдерге телефон шалып," Мен тірі болармын, болмаспын. Бірақ Кәменге көз қырыңды сала жүр, қамқорлығыңды жасай жүр",-деген сөздері еді. Сол тапсырған адамы Ғабең, яғни Ғабиден Мұстафин еді. 1.2 Жазушы шығармашылығына Абай мен Мұхтар мұрасының әсері Кәменнің өз көзімен көргендерінің бір ғана саласы тағдырдың тек Кәменнің ғана қолына ұстатқан төтенше сыйлығындай өзгеше қазына болатын. Ол шыр етіп Абай ауданында дүниеге келді. Абай өлеңімен әлдиленді. Өсе келе ауыл қарттарының Абай туралы асыл әңгімелеріне қанығып, оның өлмес өсиеттерін көкірегіне түйді. Соғыстан жаралы боп қайтқаннан кейін ұлы жазушы Әуезов Абай туралы дерек жинап ауылға барғанда үнемі қасында болды. Оған ілесіп жүріп, бүкіл Шыңыстың іші - тысын тегіс аралады. Данышпан ағаның дәріс сөздерін тыңдады. Әуезов елден өз көзінше жинап әкеткен деректердің кейін "Абай " эпопеясына қалай қиюласқанын көрді. Әуезов оны елдегі ең сенімді серік санап, эпопеяның әр кітабының жазылуы тұсында оған керек қосымша материалдарды Кәменге жинаттырып алып отырды. Алматыдағы Әуезовтің Абай ауданындағы үлкенді – кішілі адамдарға арнаған сәлемін де Кәмен жеткізіп тұрды. Кәменнің жазушылығын айтпағанда, оның Әуезовке жасаған творчестволық қолғабыс қызметінің өзі естіген жұрттың ерекше разылық сезімін тудырған болар еді. Міне, осының бәрі Кәменнің Әуезов туралы кең құлашты роман бастауына әкеп тіреді. Бұл романның бірінші кітабы "Абайдан соң" деген атпен 1972 жылы жарияланды. Онда Кәмен ұлы суреткер Әуезовтің өскен ортасы мен балалық шағын суреттеді. Әуезовтей алып туралы кесек шығарма жазу екінің бірінің қолынан келмес, жүрегі дауаламас ауыр іс болса, осы ауырға арқасын өзге емес, Оразалин тосып, бірінші кітабындағы аяқ алысының өзімен-ақ оқырман қауымды разы етті. Ал 1987 жылы "Жазушы" баспасынан автордың "Абайдан соң" деп аталатын М.Әуезов туралы романының екінші кітабы жарық көрді. Бұл роман Абай аулында тұратын педагог-жазушының , суреткердің 90- жылдық торқалы тойына тартуы еді. Соған орай, Абай аудандық партия комитеті ұлы тойдың жалғасы ретінде "Абайдан соң" романы туралы оқырмандар конференциясын өткізді. Жиналысты Семей облысы Абай аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы, Қазақ ССР Жоғары Кеңесінің депутаты Хафез Матаев ашты. Ол бүкіл еліміз бойынша салтанатты түрде аталып өтілген М.Әуезовтің 90-жылдық торқалы тойының мән-мағынасына қысқаша тоқтала келіп, былай дейді: - Біз Абай десек, Мұхтар дейміз, Мұхтар десек, Абай дейміз. Бұл екеуі бөлінбейтін даналық, ұлттық рухани қазына. Қазақты білгісі, танығысы келетін басқа халық өкілдері Абай мен Мұхтарды танудан бастайды. Олай болса, жазушы К.Оразалиннің "Абайдан соң" романы көркем әдебиеттегі Мұхтартану мұхитына бірінші болып бойлаған желкенді қайық іспеттес. Әдебиетке сұр шинелін сүйретіп, керзі етігін сартылдатып, соғыстың соңғы жылдарында " Жексен " повесін қолтықтап кірген К. Оразалин сол кездегі шығармашылық қауымның назарына бірден ілікті. Астанадан алыста, ауылдан жатқан мұғалім қаламын төселтіп , біраз сыннан өтіп алғаннан кейін барып М.Әуезов туралы тұңғыш рет роман жазды. Бұл кезде " Мұхтар – Кәмен көтеретін жүк емес еді", - деп күлтөбенің басында күңкілдегендер де аз болған жоқ. Алайда, мұндай сынға жазушы қаламы жасымады, қайта ширай түсті. Сөйтіп, дәл Мұқаңның 90- жылдық мерейтойы қарсаңында "Абайдан соң" романының екінші кітабы қалың жұртқа табыс етілді. 2.КӘМЕН ОРАЗАЛИН ТУЫНДЫЛАРЫНДАҒЫ АБАЙ ЖӘНЕ М.ӘУЕЗОВ ТАҚЫРЫБЫ " Абайдан соң" атты романға Семейде оқып жүрген 17-18 жасар Мұхтардың жазғы каникулда елде болған кезін негізгі арқау етіп алған. Рас, бұл кез жас шәкірт Мұхтардың ел, қоғам өміріне әлі де еркін араласа қоймаған шағы. Әйткенмен, бұл болашақ қоғам қайраткерінің, ұлы жазушының өзі өскен ортаға, қараңғылық пен екіжақты қанаушылықтың тепкісіне, зорлығына түскен туған халқының тұрмыс-тарихына, ру-ру болып тартысқан, айтысқан берекесіздігіне алғаш рет ойлы көзбен қарап, зерде жүгірте бастаған шағы. Шығарманың бүкіл көркемдік, идеялық әрі композициялық шешімі осы фонда, осы ракурста қарастырылған. Мұхтар мұнда ел өмірін жай ғана бақылаушы емес, өз шама шарқынша сол ортаның тіршілігіне араласушы да. Жас Мұхтардың әр сөзінен-ақ ауылдастары да, былайғы қанаттас отырған қауымдастары да жас та болса күні ертең бас болуға жарайтын азаматтың өсіп келе жатқанын аңғарып қуанса, Шөпіш, Ағзам сияқты бақастарының іші қызғаныштан жарыла жаздайды. Автор осылай жұрт назарын аудара бастаған шәкірт Мұхтардың жүріс-тұрысын, төңірегіндегі адамдармен қарым-қатынасын жарасымды бере білген. Оның әрбір сәтінен білімге құштарлығы, ойлылықтың, ақылдылықтың нышаны айқын аңғарылып тұрады. Мұхтар Әуезов секілді ұлы тұлғаның қоғам өміріндегі қызметі, іс-әрекеті сан- сала бола тұрғанымен, оның есімін ауызға алғанда ең алдымен жазушылығы, суреткерлігі ойға оралады. Ал сол ғажайып суреткерлік қайдан бастау алды деген сұрауға К. Оразалиннің " Абайдан соң" романы толық жауап бере алады. Кітаптың құнды қасиеттерінің бірі сол, Әуезов творчествосының негізін, оның нәр алған қайнар бастауын жазушы тап басып таба білген. -Біріншіден, жазушы Абай ортасын, жазып отырған материалын жақсы біледі. Халықтық сипаты басым. Бұл, әсіресе, әйелдер образынан көрінеді. Олардың бойында халқымыздың жақсы қасиеті - ибалылық, әдептілік сақталған. Мұхтар өмір сүрген ортаны, табиғатты жетік біледі,-деді Сапарова Байжан [3;4]. Жазушы Нұрқасым Қазыбеков: "Абайдан соң " романының басты ерекшелігі - оның өз топырағында туғандығы екеніне назар аударды. Бұл романда ұшан-теңіз өмір матеиралы бар. Абайдан соңғы Абай ауылының шежіресі бар. Жазушы шығармасына керек материалды соның ортасын кешіп жүріп, ойып алған. Егер романда тізгін тежемей ұзап кететін тұстары бар десек, ол әлгі айтылған өмір материалының шашпа-төк көптігінен. Алайда роман оқырманды бос сөзбен алдамайды. Шығармаға арқау болған тартысты асықпай, кең талғап жазады. Жазушы қаламы көркемдік тәсілдерді де жақсы меңгерген. Біз бұл романның екінші кітабынан сомдалып, өсіп келе жатқан Мұхтар бейнесін көреміз", -деді. [4;4] . Кәмен Оразалин - табиғатында эпик жазушы. Қазақ халқының төл әдебиетіне тән дәстүрдің мұрагері. Қаймағы бұзылмаған қазақ тілінің небір сөз шұрайлысына тұнып тұрған романдағы сөз қоры ерекше мол. Оның шығармашылығымен таныс болған оқырманды, ең алдымен, жазушының туған жерге деген махаббаты таң қалдырары сөзсіз. Өйткені, уақыттың өзі қаламгерді жершіл, елшіл, қазақшыл, көне көз шежіре етіп тудырып тұр. Кейінгі ұрпағына географиялық, биологиялық, флора мен фоуна туралы өлшеусіз мол мәлімет беретін бұл кітаптың бағасын қазақ баласы өзі кейін пайымдай жатар... Ата-бабамыздың жер-суға қойған аттары неткен әсем, неткен сырлы деген ойға тірелесіз:"Оңтүстіктегі Балашақпақ пен Тай өзенінің адыр-бұйраттары да әлденеден асығыс аңызақ шақырып ебелектейді. Алға жылжыған сайын жауһаз бен бүлдіргеннің, жусан мен алқидың, жоңышқа мен бетегенің иісіне мейірлене сусындаған Мұхтар аралар зуылдап, көкке асылған бозторғайлардың қанат қатыстарына қызыға қарады. Кейде ақ, көк көбелектер де гүл бастарына жарқ-жарқ етеді". Бұл - романдағы бір ғана сөйлем. Неткен көркем, жанды образ! Сөзбен сурет салудың сиқыры осында болса керек. Роман М. Әуезовке арналғанымен, Абай бейнесі подтекстке болсын, Мұхтардың жүрегінде болсын жаңғырып отыратыны да автордың кемеңгерлігі. Жазушы Абайды орыстың демократияшыл ақын-жазушыларымен ұдайы бір деңгейінде көріп отырады. Островский мен Добролюбовты Абайдың өлеңдеріне байланыстыра беріп отыруы да, Мұхтардың танымы да, сол замандағы ұлттар достастығы деген биік идеяға қызмет атқарғаны да рас. Абайдың "Жасымда ғылым бар деп ескермедім, пайдасын көре тұра тексермедім" атты шер көкірек өлеңін жас Мұхтардың төре, шонжарға оқып беріп "Абайдың ұсақ өлеңдерінен нендейлік үлкен дүниені көріп тұрсың сен?" дегеніне берген жауабы асыл текті, аспантекті, алаш азаматының жүрек сөзі болатын:"Мінекей, естіп отырсыз, мырза,. Дәл осы кішкене өлеңге бір халық өзі сыйып тұр емес пе? Мұнда қозғалған арман біздің еліміздікі емей кімдікі?" "Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, ұстарасыз аузыңа түсті мұртың,"–деп, осындай күйзелушілікті көріп айтқан Абай ұсақ па?" Жас Мұхтар осылай дейді . " Осыны елжіреп жазып отырған Кәмен осы тұста әдебиет теоретигі ретінде жарқырап көрініп отырғаны бізге белгілі. " Әр өлеңі – бір әлем" Абай ұлағатын кейінгі ұрпағының миына сіңіре беру, құя беру қажеттігін Кәмен ұстаздық болмысымен сезініп отыр десек артық емес" [5;3] Әр жазушының өзінің бас кітабы болады. Менің "бас кітабым"- Әуезов туралы романдар, - дейді К. Оразалин. 2000 жылы қаламгер К. Оразалиннің 80-жылдық мерекесі Қарауылда салтанат құрды. Бір шеті Алтай, бір шеті Арқа төсінен, тіпті республиканың түкпір- түкпірінен "Армысыз, асыл аға!" деп ат басын тіреп келіп жатқан меймандарды аудан азаматтары тік көтеріп, күтіп алды. - Қадірлі, ақсақал! Сіз халқыңыз үшін жанқиярлық пен жаумен айқастыңыз. Барлық сапалы ғұмырыңызды жас ұрпақ тәрбиесіне арнадыңыз. Сіздің тұлғаңызды бүгінгі және келер ұрпақ алдында да ерекше асқақтатып тұрған биік белесіңіз, үлкен еңбегіңіз - ұлы жазушы М.О.Әуезов жайлы жазған 4 томдық кітабыңыз, Абайдай алып ойшыл дананың басқан ізін жалғастырған облыс әкімі В.Л. Метте мырзаның сәлемін Қазақстан жазушылар Одағының мүшесі М.Құмарбекұлы мен облыстық мәдениет, спорт және туризм басқармасы бастығының міндетін атқарушы Реев жеткізді.
... Қаламгеріміздің соңғы кезде ел өмірінің өткені мен бүгінгісіне қатысты деректі шығармаларға ден қоюы молырақ байқалады. ... Жазушы Кәмен Оразалиннің "Абайдан соң " романы әдебиетіміздің деңгейіне сай өреден көрінген шығармалар, - делінген Жазушылар Одағының ХІ сьезінде. "...Кеше өзінің алғашқы повесін жаңа ғана жариялаған жас жазушыға ел ішінде қалуға кеңес берген Әуезов болашақтағы өзі туралы тұңғыш романды Кәмен аға жазарын ойламаған да, болжамаған да болар. Сол сәтте ұлы ұстаздың жас шәкіртке творчестволық тез таусылар соқпағын емес, мәңгілік күре жолын нұсқағаны аян. Сол жолға бұтақсыз барып түскен Кәмен ағаның үмітін ақтады да, болашақтың сенімін артар белді творчество қайраткерлерінің қатарында танылғанын айтты Ә. Нұршайықов"[7;11] Ал қазақ әдебиетінің классигі Ғабиден Мұстафин мен жазушы Кәмен Оразалинді қолына алғаш қалам ұстаған "Жексен" повесі жарық көрген күннен бастап білетіндігін айтты. Мұхтардың бала шәкірті болған Кәмен біздің көз алдымызда толысып, творчестволық биіктерге құлаш ұрып келеді. Содан бері талай-талай тың туындылар берді . Ұстаз сенімінен шығып Әуезов туралы күрделі шығарма жазды. Бұл көркем шығармалар қазір жұртшылықтың сүйсіне оқитын шығармасына айналды,"- дейді. "Абай аулына саяхат" 1976 жылы очерктер жинағы жарық көрді. Бұл ұлы ақынның 150 жылдығына арналған еңбек. Бұл кітапта Абай аулының өткені мен бүгінгісі жайында, Абай, Шәкәрім, Мұхтар есіміне байланысты тарихи орындар жөнінде әңгімеленеді. Бір топырақта дүниеге келген осы үш ұлы адамның өмірі мен шығармашылығына қатысты тың деректер беріледі. "Абай аулына саяхат" атты деректі әңгімелер жинағы "Алатау аясында", "Тоғыз жолдың торабы", "Шежірелі Шыңғыс" атты үш тараудан тұрады. Кәмен Оразалиннің бұл деректі әңгімелерінде Абайдың сөздері мен М.Әуезовтің шығармаларынан үзінділер ұшырасып отырады. Жазушы Абай, Шәкәрім, Мұхтардың рухына арнап, олардың есімдерін ұмытпай жалғастыру жолындағы атқарылып жатқан істеріне тоқталады. Алатаудың төсіндегі әсем астананың ең көрікті жері- Абай ескерткіші екенін қаламгер дәлелдейді. Алматы қаласының қақ ортасында тұрған Абай ескерткішіне сипаттама береді. Абайдың сөздерін жазушы әңгімелерінде пәлсапалық тұжырым ретінде басты назарда ұстайды. Мысалы: "Қалың елім, қазағым, қайран жұртым" деп жырлаған Абайдың жүрегі туған халқымен бірге соқты. Халқының қайғы – қасіретіне күйініп,оның келешегінің бақытты болуын армандады" [8;4]. "Тоғыз жолдың торабында" атты тарауда жазушы Абай, Шәкәрім, Мұхтардың атына байланысты Семей қаласындағы басты-басты тарихи жерлерді таныстырады. Соның ішінде жазушының Абай мұражайы туралы айтқандарынан көп мәлімет алуға болады. Мәселен, "Сіз мұражайды аралай жүріп, Абайдың халық үшін күрескен ұлы тұлғасын танисыз. Соқтықпалы, соқпақсыз жерде мыңмен жалғыз алысқан ұлы бейне келеді көз алдыңызға",- дейді К.Оразалин [8:101]. "Шежірелі Шыңғыс" атты тарауда Абай, Шәкәрім, Мұхтардай үш алыпты дүниеге әкелген халықтың тері мен қаны сіңген, қаһары мен арманы жаз боп жадырап, қыс боп қақаған өңірін суреттейді. "Абай жолы" эпопеясында кездесетін қыстау, жайлау сияқты жерлердің аттары көп сөз болады. Себебі осы жерлерге байланысты Абайдың өміріне қатысты кейбір деректер берілген. Ел аузында айтылып жүрген Абайдың өмірі мен отбасына қатысты әңгімелер жазылады. Ақынның кейбір өлеңдерінің шығу тарихы да баяндалады. "Абай жолы" роман- эпопеясы кеңестік әкімшіл - әміршіл цензура бой көтертпей тұрған уақытта жазылғандықтан, М. Әуезовтің көп нәрселерді ашық жаза алмағаны белгілі. К.Оразалин "Шежірелі Шыңғыс" атты әңгімесінде Абай өміріне қатысты кейбір "Абай жолы" эпопеясында жоқ деректерді келтіреді. Жазушы ел аузындағы әңгімелер , тарихи деректер және ақынның өз өлеңдері арқылы Абайдың тұлғасын сомдап береді. Жалпы К.Оразалиннің "Шежірелі Шыңғыс" атты әңгімесін оқып отырғанда, М.Әуезовтің "Абай жолы" роман- эпопеясын жалғастырып оқып отырғандай боласың. Себебі К.Оразалиннің тілі, сөз саптаулары М.Әуезовтің тіліне, жазушылық шеберлігіне жақын болып келеді деген түйінге келдік. "Абайдан соңғы арыстар" қазақ халқының даңқты перзенттерінің елінің тәуелсіздігі үшін күрескен кезеңін суреттеуге арналған роман. Мұхтар жас, студент, "Еңлік - Кебек" , "Бәйбіше - тоқал" шығармаларымен атағы шығып жүрген тұс, міне, осы Алаш қозғалысы жайлы "Абайдан соңғы арыстар" трилогиясында қызықты баяндалады. Алаш" өкіметі 1918 жылдың жазында Орынбор қаласынан Семейге қоныс аударды."Алаш" өкіметін қазіргі Абай ауданының Шаған өзенінің бойында қарсы алу салтанаты болады. Оған Қызылжар, Қараөткел, Қарқаралы, Көкшетау, Кереку, Сергиополь, Зайсан мен Өскеменнің ел басшылары қатынасады. Бұл кезде Семей қызыл әскерлерден жеңіліс тауып, Қытай шекарасына қарай қозғаған ақ әскерлерінің қауырт төгіліп жатқан кезі болатын. Атаман Анненковтің солдаттары қыр сахарасын қан жоса етіп, шабындыға ұшыратып, Сергиополь, Зайсан, Өскемен қалаларына қарай бет алғаны мәлім. Ақ әскерлеріне жергілікті халықтың да қарсылығы болмай қойған жоқ. Бірақ көк болатқа құрсанған әскерлер өз дегендерін істейді. Төменде "Алаштың" басшылары Әлихан мен Ахмет, Жүсіпбек, Халел, Әлхандардың сол кезеңдері, іс-әрекеттері жан-жақты суреттеледі. Кітапта Шәкәрім, Абай баласы Мекайіл, Мұхтарлар да барлық оқиғаларға тікелей араласып отырады. Автор бұл еңбегінде халқымыздың ардагер ұлдарының асқақ бейнесін әр қырынан сомдап, жұртшылық санасында қайта жаңғыртуды мақсат тұтқан. "Абайдан соңғы арыстар" атты К.Оразалиннің романы "Күйзелісте" және "Күңгірт" деген екі бөлімнен тұрады. Бұл роман Мұхтар Әуезовтің Семейдегі семинарияда оқып жүрген кезінен басталады. М.Әуезовтің семинарияда білім берген ұстаздары туралы айтып, оның жан-жақты білім алғаны баяндалады. Мұхтардың Семейдегі саяси- қоғамдық істерге аралысып, әдеби шараларды ұйымдастыруға ұйытқы болғандығы кеңінен мәлімделеді. Мұхтардың жас семенарист кезінен бастап, оның жазушылық ғалымдық жолының өсу эволюциясы мен қоғамдық қызметі сараланады. Әуезов шығармаларының дүниеге келу тарихы мен жариялану жайы, драмаларының қойылымдары жөнінде жазушы ой толғайды. Мысалы:"Қалаға келген Мұхтардың бітіре қайтуға тиісті шаруаларының бірі "Абай" журналына арнайы жазып ала келген мақаласы- "Ғылым тілі" болатын. Қазақ халқын надан атайтынына жаны күйінетін Мұхтар өнер мен ғылымға жетілудің ең негізгі жолы білім тілін жатырқамай көкірегінің көзін ашуға пайдалана білуді өсиеттеу еді. Журналдың соңғы шыққан санында Жүсіпбекпен бірігіп жазған "Абайдан соңғы ақындар" деген мақаласына оқушы қауымдардан келіп түскен пікірлерді білуге де ынталы еді. "Еңлік- Кебек" пьесасының қаншама айтыс- тартысқа түскенімен жалпы жұртшылықтың жылы назарына ілігуі өзінің бұл саладағы ойымның дұрыстығын аңдатты да "Бәйбіше – тоқал" деп аталатын екінші еңбегімен жұмыс істеуді жалғастырып келе жатқан еді. Жалпы, бұл романда К.Оразалин М.Әуезовтің жазушылық, ғалымдық, қайраткерлік тұлғасын сомдап берді[9;286]. Кәмен Оразалин жөнінде Ә. Нұршайықовтың: Абайды Мұхтар арқалап әлемге танытса, әлем білген Әуезовті арқалауға иығын Кәмен тосты. "Алыпты алып арқалайды" деген сөздің шындығы осыдан шығады дегенінен артық үлкен баға жоқ. Сөз соңын академик З.Қабдоловтың пікірімен түйіндесек: "Әрине, Әуезов - үлкен тақырып. Бұл тақырыпқа кім-кімде қалам тербер, бірақ қалай болғанда да осы тақырып тың тұрғанда Кәмен Оразалиннің тұңғыш соқа салуы батылдығы ғана емес, қаламгердің батырлығы да дер едік,"- деп жазған екен. ҚОРЫТЫНДЫ. "Абай Абай еткен Мұхтар ғана, Мұхтарды Мұхтар еткен Абай дана. Қазақтың қос арысы, қос данасы, Қалайша бас имессің оған, сірә", деп жырлағандай, Ұлы Абай мен Мұхтар Әуезов қазақ әдебиетінің ғана емес, әлем әдебиетінің ұлы тұлғалары. " Мұхтар Әуезов қазақтың өзіне дейінгі көркем сөз жетістіктерін , батыс пен шығыс әлемінің рухани көздерін жетік біле, меңгере отырып, қазіргі замандағы қазақ прозасы мен драматургиясының үздік үлгілерін жасады. Оның шығармалары, тұтастай алғанда, халқымыздың көркемдік мәдениетінің 20 - ғасырдағы биік жетістігі болды. Оның суреткерлік жаңашылдағы мен қалыптастырған дәстүрі барлық қазақ қаламгерлеріне белгілі дәрежеде игі ықпал жасағандығын атамай өтуге болмайды",- дейді жазушы Ғ. Мүсірепов. Қазақ елі, қазақ әдебиеті үшін Әуезов шығармаларындағы жалғастық - бұл ұлы дәстүр. М.Әуезов өзінің шеберлігі, таланты арқасында туған әдебиетімізге жаңа дәстүр, соны із әкелді. Әуезовтің қай туындысын алсақ та, одан кейінгі әдебиет майданына әсер етпей қойған жоқ. Арғы тегі халық твотчествосынан бастау алып, қалыптасып, бертін келе ұлттық әдебиетіміздің құнарлы арнасынан берік орын алған проза саласында М.Әуезовтің орны ерекше. Ол өз жаңалығымен жаңа дәстүрін әкеліп, кейінгі жазушыларға үлкен бір бастау болды. Соның ішінде Кәмен Оразалиннің сөз саптаулары мен сөз өрнектері М.Әуезовтің тіліне ұқсас болып келеді. Мұхтардың өзі де кейінгі жылдары көркем проза кейіпкеріне айналды, ол туралы шығармалар дүниеге келді. Кәмен Оразалиннің "Абайдан соң" романдар сериясы көркем әдебиеттегі мұхтартану мұхитына бірінші болып бойлаған желкенді қайық іспеттес. "Абайды Мұхтар арқалап әлемге танытса, Мұхтар Әуезовті арқалауға иығын Кәмен тосты",- деп жазушы Ә.Нұршайықов орынды баға берген. Мұхтар Әуезов секілді ұлы тұлғаның қоғам өміріндегі қызметі, іс-әрекеті сан-сала болғанымен оның есімін ауызға алғанда , ең алдымен жазушылығы, суреткерлігі ойға оралды. Ал сол ғажайып суреткерлік қайдан бастау алды деген сұрауға Кәмен Оразалиннің "Абайдан соң" романдар сериясы толық жауап бере алады. Кітаптың құнды қасиеттерінің бірі сол, Әуезов творчествосының негізін, оның нәр алған қайнар бастауын жазушы тап басып таба білген. Әдебиетіміздің "Абай жолы" сияқты Мұхтар Әуезов жайында жазылған, "Абайдан соң" атты көп томды романдар да туды. К.Оразалин Әуезовтің балалық шағынан бастап, өмірінің соңына дейінгі кезеңді көркемдік шеберлікпен суреттеп берді. Мұхтар шыңы- зәулім шың. Ол туралы жазу қаламгер үшін бақыт қана емес, қиынның қиыны. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. 1.Қазақ әдебиеті. Энциклопедия.- Алматы:Білім,1999.-2002б. 2. Раушан. Н. Алыпты алып арқалайды. // Дидар.- Өскемен.-2003, 29 наурыз. 3. Сапар Байжан.- Ата Кенен сыр // Қазақ әдебиеті.-Алматы.-1998, 29 мамыр.-№ 21. 4. Жаңа кітап талқыланды. // Қазақ әдебиеті.- Алматы, 1987, 30 қазан. Кемелбаева А. Мұхтардың мұрагері // Үш анық. – Алматы, 2000.- №13 Ахметбеков А. Қаламгер тойы- ел тойы. // Семей таңы.- Семей, 2000.- № 29. Нұршайықов Ә. Солдат. Ұстаз. Жазушы. // Социалистік Қазақстан.- Алматы, 1980. – 15 шілде. Оразалин К. Абай аулына саяхат.- Алматы: Жалын; 1994. – Б285. Оразалин К. Абайдан соңғы арыстар І кітап Астана: Ел Орда; 2002 жыл, - Б463. 10. Оразалин К. Абайдан соң. – Алматы: Жазушы, 1972-1995 І, ІІ, ІІІ, IV том. Сәрсенбайқызы Ғ. Қарауылдан шыққан қаламгер. // Дидар, 2001.- 1қаңтар-Б5. Жамбыл атындағы облыстық гимназия- интернатының 11 "А" сынып оқушысы Бердіғожаева Мадинаның " Кәмен Оразалин шығармашылығындағы Абай және Әуезов" атты ғылыми жұмысына Пікір. Абай мен Мұхтар дүниеге келген атыраптан шыққан қазіргі прозада өзіндік орны бөлек, Әуезовтің шәкірті Кәмен Оразалин шығармашылығы әлі қолға алынып ғылыми ізденіске айналып зерттеліне қоймаған тың тақырып. Баспасөз беттерінде жазушы туралы мерейтойлық мақалалар мен жүргізілген сұхбаттар, очерктер болмаса, ғалымдар, сыншылар тарапынан арнайы жазылмаған. Сондықтан осынау тың тақырып айналасында Бердіғожаева Мадина жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы мол мәліметтер жинап, көркем туындыларын жаппай оқып, баспасөз беттерінен деректер іздеді. Қаламгердің " Абай аулына саяхат", " Абайдан соң" атты төрт томдық романдары мен " Абайдан соңғы арыстар" атты туындыларына әдеби талдаулар жасап, идеялық мазмұны мен сюжеттік желісіне барлау жасап, жазушының баяндау тәсілі мен сөз саптаудағы шеберлігіне үңілді. Ғылыми жұмыста аталмыш шығармалардағы басты кейіпкер Абайдың және Әуезовтін ақындық, жазушылық, адамдық келбеті мен олардың өмірі мен шығармашылығындағы өсу эвалюциясын оқушы зерттеуге талаптанды. Зерттеуші ақын мен жазушы өмір сүрген тарихи жағдай мен сол ортаның сырын ашуға тырысты. К.Оразалин шығармашылығындағы Абай мен Әуезовтің бейнесін анықтауда оқушы күрделі де ауқымды мәселе төңірегінде еңбектенді. Жұмыста оқушы өзіндік пайымдаулары мен талдаулары нақты ашылып дәлелденді. Жұмыстың ғылыми сипаты бар. Мақсаты мен міндеті өз мәресіне жеткен. : Картаева А.М. филология ғылымының кандидаты, С. Аманжолов атындағы ШҚМУ-дың аға оқытушысы, Абстракт. Зерттеу жұмысының мақсаты:Ғылыми жұмыстың мақсаты – К.Оразалиннің өмірі мен шығармашылығын зерттеу. К.Оразалин туындыларының Абай мұрасына және Әуезов шығармашылығына арналу сырын ашу. Гипотеза: К.Оразалин шығармашылығындағы Абай мен Әуезов сырын түсінсем дейтін оқушыларға толық мағұлмат бере алады. Олар Кәмен Оразалин шығармашылығы арқылы Абай мен Әуезов сияқты , халқымыздың алыптарының сырын жетік білетін болса, өзінің туған халқына, тарихына, әдебиеті және тіліне деген сезімі оянары сөзсіз. Зерттеу кезеңдері: Зерттеу жұмыстары 2 жылға арналған. Жұмыстың тақырыбы, мақсаты, міндеті айқындалып, мәтінмен жұмыс жүргізілді. Картотекалар жинау, ғылыми материалдармен жұмыс. Модельдер, конструкциялық жобалар құру. Кітапханадағы құнды материалдарды жинақтау, саралау. Зерттеу жұмысы жинақталып, қорытынды жұмыс жүргізілді. Гимназияішілік ғылыми- тәжірибиелік конференцияда баяндама жасалынды. Зерттеу әдістемелері: Зерттеуде баяндау, жинақтау, саралау, әдеби-ғылыми талдау әдістері басшылыққа алынды. Зерттеудің жаңашылдығы мен нәтижелері: Республикамызға танымал жазушы Кәмен Оразалиннің өмірі мен шығармашылығы ғылыми тұрғыдан зерттеліп, мәліметтер түзілді. Қаламгердің туындыларындағы басты образдар Абай мен Әуезов бейнелері екені анықталып, оларға сипаттама берілді. К. Оразалиннің Абай және Әуезов тұлғаларын сомдаудағы жазушы шеберлігі ашылды. Енді қазір Алматыдаѓы Єл-Фараби атындаѓы ұлттық университеті, филология факультетінің үздік студенті Мұқашева Жұлдыздың 11-сыныпта жазған ғылыми еңбегімен танысыңдар. 3. Таќырыбы: Тас жазуларындаѓы жыраулыќ дєст‰р ‰лгісі. Кіріспе Таќырыптыњ µзектілігі: Кµне т‰ркі дєуірініњ тасќа ќашалѓан мєтіндерініњ жанрлыќ ерекшелігі, сипаты туралы даулы мєселелер к‰ні б‰гінге дейін жалѓасуда. Атап айтќанда, М.Єуезов, И.Стеблева, А.Плитченко т.б ѓалымдар эпостыќ сарында жазылѓан поэма, яѓни, кµркем єдебиет ‰лгісі деп таниды. Ал, А.Щербак, Л.Гумилев сынды ѓалымдар т‰ркі ќаѓанаттарыныњ тарихы жазылѓан шежіре, жылнама дейді. Аќындыќ шыѓармаѓа ќатысы жоќ екенін айтады. Ѓылыми ж±мыста осы екі пікірді саралай келіп, екі жанрдыњ да ‰лгісі кездесетін тарихи жыр деп тануѓа талпыныс жасалды. Орхон жырлары мен Б±ќар жырау шыѓармаларындаѓы ортаќ сабаќтастыќты дєлелдеуге талпыну мақсат етілді. Зерттеудіњ маќсаты мен міндеттері: Зерттеудіњ негізгі маќсаты - кµне т‰ркі дєст‰рініњ µшпес м±расы «Тоныкµк» жыры мен ХYІІІѓасырда µмір с‰рген Б±ќар жырау шыѓармаларындаѓы ‰ндестікті, таќырып ортаќтыѓын, тіпті сµз ќолданыстаѓы ±ќсастыќты аныќтау. Осы маќсатќа сєйкес мынадай міндеттер ќойылды: -екі т±лѓаныњ µмір с‰рген дєуірлеріне сипаттама беру; -екі т±лѓаныњ да бірнеше хандарѓа кењесші болѓан себебін ашу; -екі т±лѓаныњ шыѓармаларындаѓы ел ќорѓау, бірлікті саќтау т.б мєселелердіњ ±ќсастыѓын анықтау; -екеуініњ де ауыз єдебиетіне тєн шешендік µнерді шебер пайдалана білгенін дєлелдеу. Ќорѓауѓа ±сынылатын т±жырымдар: -Ќазаќ єдебиетінде дєст‰р жалѓастыѓы болѓан, бар жєне болады; -Ќазаќтыњ хандыќ дєуірі, ќоѓамдыќ ќ±рылысы кµптеген ѓасырлар бойы (YІІ-YІІІ) µзгермей келген; - Тоныкµк, Аяз би, Майќы би, Асан ќайѓы, Б±ќар жырау т.б кµптеген данышпан кењесшілердіњ алѓашќы образы, тарихта белгілі т±њѓыш кµреген саясаткер. Зерттеу ж±мысыныњ материалдары: Мектеп оќулыќтарына енген, «Кµне т‰ркі ескерткіштері» мен «Б±ќар жырау» шыѓармалары таќырыбындаѓы деректер. М.Жолдасбековтің «К‰лтегін» жинаѓына енген «Тоныкµк» жырыныњ толыќ н±сќасы, «Б±ќар жырау Ќалќаман±лы» атты шыѓармалар жинаѓы (Алматы, 1992), газет-журналдарѓа шыќќан ањыз-єњгімелер, ѓылыми маќалалар пайдаланылды. Зерттеудіњ ѓылыми жањалыѓы: -Б±л таќырыптыњ т±њѓыш рет арнайы зерттеу нысанасына айналып отырѓандыѓы; -Тоныкµк пен Б±ќар мєтіндерініњ ±ќсастыѓыныњ, µзектес мєселелерді кµтеретінін дєлелдеу; -Соѓан орай ќазаќ халќыныњ кµне т‰ркі мемлекетініњ тікелей м±рагері екенініњ ашылуы; -Єдебиетте дєст‰р жалѓастыѓы болатындыѓы жєне оныњ ќоѓам мен заманѓа тєуелді екендігі.
Ж±мыс єдебиет тарихына, оныњ ішінде дєст‰р жалѓастыѓы, сабаќтастыќ мєселелеріне теориялыќ ой-пікір ќосады. Ел басќару ісіндегі аќылшы, кењесшілердіњ мањызы туралы ой тастайды. Б±л ж±мысты ќазаќ єдебиеті сабаѓында, риторикалыќ пєндерге басшы боламын деген єрбір оќушыѓа ќолдануѓа болады. Зерттеу нысаны: Ѓылыми зерттеудіњ нысанасы ретінде Тоныкµк ескерткішіндегі мєтін мен Б±ќар жырау шыѓармалары алынды. Зерттеудіњ єдістері: Зерттеуде єдеби, тілдік талдаулардыњ салыстырмалы-тарихи єдісі ќолданылды, лингвистикалыќ талдаудыњ дєст‰рлі тєсілдері, сипаттама єдістері ќолданылды. Зерттеудіњ ќ±рылымы: Ж±мыс кіріспеден, екі тараудан, ќорытындыдан т±рады. Соњында пайдаланылѓан єдебиеттер тізімі берілген. І Тастар сөйлейді... Әрбір дәуірдің елеулі, кезеңді оқиғаларын заманының белгілі ақын-жазушылары дастан-жырларға, шеберлер сурет өнеріне бейнелеп қалдырған ғой. Тек түркі халықтарының мәдениетінің ғана емес, сонымен бірге бүкіл дүние жүзі мәдениетінің тарихында елеулі орын алатын ондай ескерткіштердің бірі – бүкіл әлемге әйгілі болған Орхон ескерткіштері (YІІІ ғасыр) Күтегінге, Тоныкөкке арналған құлпытастағы жазулар. Бұл ескерткіштер Селенга, Орхон өзендерінің бойынан табылған. Тасқа қашалып жазылған мұндай жазуларды ғылымда «руналық жазулар» деп атайды. Мұндай жазбалар, таңбалы тастар Қазақстан жерінде де көп. Солардың ең көлемдісі – «Талас ескерткіші» . Көздің жасымен, жүректің қанымен құлпы тастарға қашалып тұрып жазылып, қаймағы бұзылмай бізге жеткен осы бір ғажайып руналық жазулардан кейде жоқтау, кейде мадақтау ыңғайында айтылған шешендік сөздердің, өлеңдік ұйқастардың, мақалды тіркестердің небір көне үлгілерін көре аламыз. Орхон жазбаларын кейбір зерттеушілер тарихи деректер жиынтығына жатқызса, енді біразы оларды тарихи ерлік жыры деп атауда. Қалай дегенде де өте ерте жасалған ескерткіштердің түркі халықтары тарихынан, мәдениеті мен әдебиетінен, ой санасынан, әдет-ғұрпынан, дәстүрінен құнды деректер беретін бағалы рухани мұра екені даусыз.
Бұқар жырау өмірінің ел тарихында «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» аталған қатерлі заманында халық көсемі Абылайдың қасында өткен. Оның қиын сәттерде ақыл-кеңес беретін қабырғалы биі аталған. Осындай ел тағдыры шешілер ауыр күндерде жырау ханға дұрыс бағыт беріп, азаттық пен тәуелсіздіктің биік қорғаны болып отырған. Ол кісінің ақылдылығы мен көріпкел, сәуегейлігі туралы сан алуан аңыз-әңгімелер бар. Бұл жөнінде Мәшһүр Жүсіп Көпеев: «Заманындағы сыншылар ол кісіні (Бұқарды айтады) «көмекей әулие» дейді екен. Қара сөз жоқ, аузынан шыққан сөзінің бәрі жырлауменен шығады екен»-деп жазды. Бұған қарағанда, жыраудың бізге жеткен толғаулары есепсіз көп жырлаудың шет жағасы ғана болса керек. Бұқар жырау шындықты бетке айтатын батылдығымен де дараланады. Кейбір тығырыққа тығылған саяси мәселелерге орай хан алдында ешкім батып сөйлей алмағанда, жырау ғана қиядан қисын, қиыннан жол тауып беретін болған. Бірде Абылай хан көршілес орыс еліне қарсы жорық ашпақ болғанда, жырау мұның немен тынатынын болжап, халық үшін қатерлі жаулық жолынан сақтап қалады. Мұндай жағдай тек ханмен ғана емес, басқыншы жауды жеңу жолындағы әр қилы талас-тартыс кезінде де болып отырған. Сондай сәттерде де жырау қара қылды қақ жарып, тек қана шындықты бетке басып айтатын болған. Осы талаптарға сәйкес оның көптеген жырлары Абылай ханға арнау түрінде айтылып, үлкен саяси-әлеуметтік мәселелерді қозғайды. Жырау бұл толғауларында азыттық күрестің жалынды басшысы Абылай ханның асқақ тұлғасын жасауға да мол үлес қосқан. Ел тағдыры таразыға түскен ауыр кездерде ханның әділдігі мен ақыл-парасатына, көрегендігіне ден қойып, оның ерлігі мен еңбегін жоғары бағалаған. Отыз жасқа келгенде, Дүнеиедей кең едің. Қырық жасқа келгенде, Алтынды тонның жеңі едің... – деп жырлайды. Жыраудың жұртты татулық-бірлікке, адамгершілікке үндеген үгіт, насихат жырлары да сан алуан. Бұларда ол халқымыздың ертеден келе жатқан жол-жоралғысы мен салт-дәстүрін негізге ала отырып, мұсылман дінінің қағида-шарттарын да үлгі ете білді. Бұл мәселелер бізде жүйелі сөз болып келгендіктен, жыраудың әдейі бүркеменеленіп келген кейбір қырларына ғана тоқталуды жөн көрдік. Бұқар жыраудың айтуға тиым салынып келген бір қыры орыс отаршылдығына қарсы қажырлы күресі дер едік. Ол шұрайлы қоныс, шүйгінді жерлерді біртіндеп басып алып, сол мекендерге бекіністер сала бастаған отаршылдардың бұзық пиғылдарын бұрын сезіп, сондан сақтануға шақырады, тіпті, сол күндік кесіп, кір жуған ата қонысты аудару қажет деп тапты. Жырау туған халқының сол тұтастығы ауыр халін бұлайша сипаттайды: Шүршітпенен құлақтас, Қырғызбенен жұбаптас, Ортасында ұйлығып, Кетпейін десе жері тар, Кетейін десе алды-артын, Қоршап алған кәпір бар. Ұйлыққан қойдай қамалып, Бүйірінен шаншу қадалып, Сорлы қазақ қалды, ойда. Бұқардың көрегендігі мен кемеңгерлігі, алдын болжағыш білгірлігі оның әйгілі «Ханға жауап айтпасам» деген толғауынан анық аңғарылады. Мұнда ол Асан қайғының: «Қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар» деген жұмбақ сөзінің мәнін ашуға байланысты болашақ орыс бодандығы жұрттың, әсіресе, жастардың жай-күйі қандай болады деген күрделі мәселені жан-жақты қамтып суреттейді. Жырау алдағы сол заманды бейнелегенде, адамның рухани күйреп азып-тозатыны, аяусыз қырылып зобалаңға ұшырайтынын тап басып сипаттайды. Бұқар жараудың өзіндік өрнек, мәнерін айтқанда, оның аз сөзге көп мағына сиғызатын шеберлігін бөліп атаған жөн. Мұндай жолдардың мақал іспеттес болып құралатынын көреміз. Бұлар осы сипаттарымен үлкен қорытып жинақтау дәрежесіне көтеріледі. Өмір көріністерін кеңіне қамтып бейнелеу жағынан ол жазбьа әдебиетке бір табан жақын тұрды. Өзінен кейінгі ұлы Абайға да игі әсерін тигізді. Қазақ өлеңдерінің мазмұны жағынан байып көркеюіне елеулі үлес қосқан жырау туған халқының болашақ тағдырының қалыптасуына да өз жырларымен еңбек етті. Данышпан Тоныкөк пен бертінде өмір сүрген Бұқар жырау арасында дәстүрлі сабақтастық барын зерттеушілер байқаған. Тоныкөк түркі елінің қиын-қыстау кезеңінде үш қағанға (Елтеріс, Қапаған, Білге) кеңесші болса, Бұқар жырау Тәукеден бастап Абылай тұсына дейінгі хандардың кеңесшісі болған данышпан жырау. Қазақ поэзиясының тарихындағы ең сом тұлғалардың бірі Бұқар жырау шамамен 1668 жылдары туады. Жыраудың әкесі Қалқаман батыр, сәрі, ел билеуші шонжар емес, жеке басының ерлігімен ғана аты шыққан адам болса керек. Жыраудың қайда оқығаны, қандай өмір мектебінен өткені туралы нақты деректер жоқ. Біз тек оның тым ерте көтеріліп, Тәуке тұсында-ақ хан төңірігіндегі ықпалды билердің бірі болғанын білеміз. Алайда, Бұқардың Тәукеден соңғы әміршілермен тіл табыса алмағаны аңғарылады. Жырау кедейшілікке ұрынады. Тұңғыш биографы Мәшһүр Жүсіптің айтуына қарағанда және өз шығармаларынан да көрінетіндей, Бұқардың тіпті сауып іщеш малы, мініп-түсер аты да болмайды. Жырау алпыстан асқанша осы жарлы, кембағал халде күн кешеді. Алайда, өмірінің соңғы кезеңінде Бұқар жай ғана арқалы жырау, ақылшы аға емес, мемлекет істеріне елеулі ықпал етіп отырған қабырғалы биге, өз заманының ұраншысына айналған. Жырау бір ғасырдан астам жасап, 1781 жыл шамасында қайтыс болады. Сүйегі Баянауылда, далба тауының етегінде. 2.2 Тоныкөк пен Бұқар жырау шығармаларындағы үндестік. «Тоныкөк» жырында мәнерлеп ғибрат айту, көтеріңкі сарынмен үндеу тастап, асқақтап сөйлеу сияқты дауыс ырғағы басты болады. Мәселен, қарт данышпан Төныкөктің бүкіл түркі еліне қарата айтқан мына бір монологы бұған бір дәлел болса керек. Мен былай дедім: Мен білге Тоныкөкпін. Алтын қойнауынан асып келдік. Ертіс өзенінен қашып келдік. (Кім) келсе де «батыр» дедім. (Олар бізді) білмейді Тәңірі ұмай, қасиетті жер-су Жеңіс берген екен (Көп) екен деп неге қашамыз? Абыз деп неге қорқамыз? Неге (оларды) басындырамыз? Шабамыз-дедім. Шаптық, қудық. Міне осылайша көпшілік қауым алдында көтеріңкі екпінімен үндеу тастап ақыл-өсиет айту, асқақтата өктем сөйлеу дәстүрі араға сан ғасырлар салып барып Бұқар жырау поэзиясынан қайталанады. Мәселен, Бұқардың мына толғауы: Садыр қайда барасың, Сарысуды көбелеп? Сен қашсаң да мен қойман, Арғымағын жебелеп... ...мен арғын деген арыспын, Азуы кере қарыспын. Сен-бұзау терісі шөншіксің, Мен - өгіз терісі талыспын... –дейді Бұқар жырау. Ел данасы Тоныкөктің де, Бұқар жыраудың да діттегені ел қамы, халық бірлігі. Немесе: Тоныкөк: Елтеріс қаған үшін, Түрк Бөгі қаған үшін, Түрт Білге қаған үшін, Қапаған қоған үшін Түнде ұйықтамадым, Күндіз отырмадым,-дейді.
Ханға жауап айтпасам, Ханның көңілі қайтады. Қандыра жауап айтпасам, Халқым не деп айтады?-деп толғайды. Ел бірлігі болмаған кездерде халықтың азып-тозғанын Тоныкөк былай көрсетеді: «Түрк халқы ханы болмай тұрып, қайтадан бөлінді, ханым сайланды. Кейін ханын босатып, қытайға қайта бағынды. Тәңірі былай деген еді: «Хан бердім, ханыңды босатып, бағындың. Бағынғандықтан жоқ болды». Арада он ғасыр өткенде Бұқар былай дейді: Өз ағасын сыйламай, Өзгенің соңынан ерген жұрт. Ханына тізгін бермеген, Орысқа ырғын болған жұрт. Ақ табан болып шұбырған, Ата қонысынан ауған жұрт. Бір ауызды болмаған. Тозуды тосқан біздің жұрт. Бұқарды мұнша жылатқан, Сойғақтай соясыз біздің жұрт. Сендер үшін толғатқан, Өзіңнен өзің безбе, жұрт. Хандардың қателігін көрсетіп, тайсалмай бетке айту арқылы райынан қайтарып, түзу жолға салу – бұл кеңесшілердің міндеті. Ханның қателігін түзу арқылы, халықты қайғыдан құтқарып қалады. Кейде тіпті ақылды, білікті хандарды сайлауға да ықпал етіп отырған. Мәселен, «Тоныкөкте»: «Қаған сайласам ба дедім. Ойландым. «Арық бұқалы, семіз бұқалы екенін жырақтан білсе де, семіз бұқа, арық бұқа болғанын білмейді» деп ойладым. Сонан кейін тәңірі ақыл білім бергені үшін, өзім-ақ қаған етіп сайладым»-деген жолдар бар. Ал Бұқар Абылайға да былай деп тікесінен айтады: Ай, Абылай, Абылай, Сені мен алғаш көргенде, Тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр едің, Әбілмәмбет төренің, Қызметінде тұр едің. Қалтылдап жүріп күнелткен, Үйсіндегі Төле бидің, Түйесін баққан ұл едің. Сен жиырма беске келгенде, Бас қонды да басыңа, Алтын тақтың үйінде, Ақ сұңқардай түледің. Бұқардың бұл қазақ хандығының сыртқы саясаты туралы айтылған ақылдары. Мұның өзі – жыраудың кезінде ел арасында саясатқа тікелей араласып отырғанының куәсі. Ел шетіне жау келгенде Тоныкөк те түркі халқы үшін түн төсегінен түңіліп, ұйқысын төрт бөледі. Түнде ұйықтамадым, Күндіз отырмадым. Қызыл қанымды ағыздым, Қара терімді төктім,- деп жазады. Тоныкөк те Бұқар сияқты саясаттың адамы. Осы қасиетіне байланысты академик Бартольд оны француз тарихындағы Талейранмен салыстырған. Оғыздар, табғаштар, құтандар түрк халқына қарсы аттану үшін күш қосқалы жатыр дегенді естіген Тоныкөк күні-түні алдағы тұрған апаттан құтылар жолдарды, тәсілдерді іздейді. Ақыры күллі ел болып, оның дегеніне көнеді. Көпті көрген өмірден түйгені мол Тоныкөктің ақыл-айласы, сүйтіп, түркі халқына жеңіс әпереді. Тоныкөктің монологында пернелеп, астарлап айтылған нақыл қасиет сөздер жиі-жиі қайталанып отырады. Тоныкөк «біріксек қана мықты боламыз» деген идеяны мынадай сөз орамдарымен берген: Жұқаны бүктеу – оңай, Жіңішкені үзу – оңай. Жұқа қалыңдаса, Оны тек алып бүктейді. Жіңішке жуандаса, Оны тек алып үзеді. Немесе, Арық бұқаның, Семіз бұқаның Артта (барын) білсе де, Семіз бұқаны, Арық бұқаны – дедім, Айыра білмес дедім. Тоныкөк жырында айтар ойды нақты, қысқа түрде әрі бейнелі етіп жеткізу үшін қолданылған кейбір ұтымды сөз тіркестері мақал-мәтел сияқты естіледі: Өлімнен ұят күшті т.б Ал енді Білге қаған мен Күлтегін батырдың кеңесшісі болған Тоныкөктің уағыз-өсиет сөздерінің сарыны одан мың жылдан кейінгі Бұқардың жырларынан айқын сезіледі: Ай не болар күннен соң, Күн не болар айдан соң, Құлпырып тұрған бәйшешек, Қурай болар солған соң... Немесе, Қара арғымақ арыса, Қарға адым жер мұң болар. Есіл көзден нұр тайса, Бір көруге зар болар. Бірлік, халық бүтіндігін Бұқар толғауларына да арқау еткен. Елдік, бірлікке сақтау ниетінде жырау: Айнала алмай ат өлсін, Айыра алмай жат өлсін. Жат бойынан түңілсін, Бәріңіз де бір енеден туғандай болыңыз,-деп өсиет айтқан. Халық әрқашан да соғыс қаупіне өртеніп, елі мен жерінің жау қолында қалу қаупіне кездесіп отырған. Сол кезде Тоныкөк, Бұқар сияқты данагөйлер ел қорғау, халық қамын ойлау мақсатында ерлерді жорыққа шақырған. Тоныкөк: Әскерді жылжыттым, Аттаныңдар,-дедім. Ақтермелден өте аялдаттым,-деген екен. Бұқар жырау: Ордалы байтақ елім бар, Соны қорғап бағыңдар, Жауға қарсы барыңдар. Кеткен жерді қайырып, Ежен ханнан алыңдар, Тас үгіткен қайратпен, Жау әскерін қырыңдар,-деген жалынды ұран сөздер тастайды. Бұқар жырау өзі де туған жерге, елге қауіп төнген кезде атқа мінді. Ол жиылған қалың қол алдында тұрып, өзінің аталық сөздерін айтады. Ол ханның Россия шекара бекіністеріне қарсы шабуыл жасамақ болып, өзінің қантөгіс жорығын жабдықтаған кезде, «Орыспенен соғыспа» деген әмірлі өктем сөзін айтады. Халық атынан сөйлеп, жөнсіз жорықты бөгейді. Қорытынды Халықтың тағдырын шешер қиын тұстарда жол тапқан хан, батырлардың аты тарихта қалады да олардың ақылшы-кеңесшілері, билері ескерусіз қалып қояды. Өйткені әр ханның іс-әрекетіне кім қандай ақыл қосқанын анықтау қиын. Соныу Тоныкөк, хандарға арнап «Құтты білік» дастанын жазған Жүсіп Баласағұн, Майқы, Кетбұғы, Шалкиіз, Асан қайғы, Бұқар жырау – барлығы да қиын-қыстау замандарда хандарға ақыл айтып, тура жолға салып отырған сәуегей, көңіл көзі ашық адамдар болған. Бұл көшпенді халықтың жер үшін, ел үшін болған үздіксіз соғыстары, соған сай құралған қоғамдық құрылыс жемісі десе де болады. Бүкіл өнер, әдебиет, көбінесе ауызша тараған себепті айтылар ой шешендік үлгіде, ықшам құрылған. Мұндай жалғастың Тоныкөктен Бұқарға дейін келіп, тоқтап қалған жоқ. Одан кейінгі дәуірлерге де ұласты. Мәселен, махамбеттің отты жырларын оқып көріңіз: Ат туады байталдан, Айт десең лебіз қайтарман, Халық қайғысын айтуға, Хан ұлынан тайсалман. Бертінгі Сүйінбай толғауын сол дәстүр жалғастығы емес деп кім айтады? Бөрілі менің байрағым, Бөрісі байрақ астында, Бөгеліп көрген жан емес, Бөрідей жортып кеткенде, Бөлініп қалған жан екен, Бөрілі найза ұстаса, Түйремей кеткен жан екен, Бөрілі байрақ құласа, Күйремей кеткен жан екен, Бөрі басы – ұраным, Бөрілі менің байрағым. Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қойдағым.
Берекесі кеткен ел – Суы ашыған байтақ көл. Құс қаңқылдап, жағалап, Сулай алмас жазғы төл. Күні кешегі Мағжанға дейін бұл жыраулық дәстүр үзілген емес. Ел мұңы, болашағы, тарихы тұтас өріліп жатады: Түркістан екі дүние есігі ғой, Түркістан ер түрктің бесігі ғой, Тамаша Түркістандай жерде туған, Түріктің тәңір берген несібі ғой. Тұранда түрк ойнаған ұқсап отқа, Түрктен басқа от боп жан туып па? Көп түрк енші алысып тарасқанда, Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па? Ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қол жетіп, жыл асқан сайын бұл дәстүр үзілмеген тәрізді. Қорыты келгенде, біздің алғашқы ғылыми еңбегіміз қазақ халқында сақталған аталы сөзге тоқтай білу, ханның қатесін тайсалмай айта білу, тура айтуға жағдай көтермесе, өнермен, шешен тілмен жеткізу дәстүрін жалғастырған екі кемеңгер тұлға – Тоныкөк пен Бұқар жырауға арналған еді. Бұл дәстүр мынау саясаты қиын, аумалы-төкпелі заманда да қажет болып тұр. Қырық кісінің ақылы бар хан да қателесуі мүмкін. Хан қателессе, халық сорлайды. Сондықтан данышпан, кемеңгер, тұңғиық Тоныкөк пен Бұқарлар керек «біздің бүйткен бұл іске». Қолданылған әдебиеттер: Бес ғасыр жырлайды. Жинақ. Әдебиеттану терминдер сөздігі. А,-1998ж. Жармұхамедұлы М. «Бұқар жырау Қалқаманұлы шығармалары» Жолдасбеков М. «Асыл арналар» Алматы,-Жазушы, 1990ж. Жолдасбеков М. «Тастар сөйлейді» Астана, 2002ж. Қазақ әдебиеті энциклопедиясы. А, 2000ж. 4. Абайдың «Жүрек философиясы» туралы Жүнісова Меруерт 2-3 жылдай ақынның жүздеген өлеңдерін қарастырып, зерттеу жұмысын жүргізді. Жұмысының нәтижесін республикалық Абай оқуларында оқушылардың назарына ұсынған болатын. Бұдан шығатын қорытынды: зерттеу, іздену жұмысы уақытты, салмақты еңбекті қажет етеді. Сондықтан өзің ізденіп жүрген тақырыбың бойынша асығыстық жасамай, тер төге еңбек ете біл. Жұмыстың негізгі бөлімінен үзінді берейік:
Осы нақты мысалдар Абайдың «Жүрек» сөзіне ерекше мән бергенін көрсетеді. Тіпті, бір өлеңінде «жүрек» бірнеше қайталанып келіп отырады. «Жүрек» сөзін ұлы ақын екі мәселеде жиі қолданған. Бірі – ел, халық жайын, өзі туралы сөз ететін өлеңдерінде. Онда жүрек сипаты да екі түрлі мағынада беріледі. «Жүрегім менің қырық жамау», «қан жүрек», «у жүрек», «ауру жүрек», «асау жүрек» болып берілсе, «Ғаділетті жүрек», «ыстық жүрек», «теңіз жүрек», «қызық жүрек» болып сипатталады. Ал екініші мәселе, махаббат, достық тақырыптағы өлеңдерінде «ыстық жүрек», «кескіленген жүрек», «сорлы жүрек», «лүпілдеген жүректермен» кезігеміз. Бір тақырыпты жырлайтын өлеңдерінің өзінде біз бірнеше сипаттағы, мәндегі жүректерге кезігеміз. Оның себібін Абайдың он төртінші сөзіндегі «тірі адамның жүректен аяулы жері бар ма» деген пікірі арқылы дәлелдеуге болатын сияқты. Расында да, біз әлі арнаулы зерттеу жүргізбесек те, ұлы орыс ақыны Пушкиннің «Пустое-вы, сердечное-ты» деген мақалға айналып кеткен сөзінің өзі жүрек мәселесіне Абай айтқандай тірлік кешіп жүргендердің бәрі ортақ, жүрек сөзін пайдаланбаған бірде-бір ақын жоқ шығар әлемде. Ал Абайға келсек ұлы ақын жоғарыда дәлелдеп жазғанындай қай тақырыпты көтермесін «жүрекке» жиі-жиі айналып соғып отырған. «Енді ақынның жүрекке иек арту себебі не?» деген өзінен-өзі туындайтын сұраққа жауап іздестірейік. Осы жерде Абайдың «жүрек» философиясына арнайы қалам тартқан Өмірбек Бекжановтың мына бір ойларына сын айтқымыз келеді. Мақала иесі Абайды софылықпен бірде жақындастырып, бірде оның жүрегінің суфизмге ешқандай қатысы жоқ екенін тілге тиек етеді. Біздің пікірімізше, Абайды ешкіммен, ешқандай философиялық ілімдермен салыстырмай дара алып қараған жөн сияқты. Абайды ұлы дана деп аламыз да анамен де, мынамен де салыстырып отырамыз. Дара Абайды дара қарастыра отырып, оған дара баға берген жөн сияқты. Осы мәселеде мынандай екі сұрақ өзінен-өзі туындайтын сияқты. Абай лирикасында «жүрек» философиясы бар ма? Егер бар болса «жүрек» философиясының ақын шығармашылығындағы маңызы, орны қандай? Міне, осы екі сұрақ біздің зерттеуіміздің өзекті мәселелері болып отыр. Абайды – философ дегенде оның қара сөздерін ғана қарастыру таршылық ететін сияқты. Ақынның бүкіл шығармашылық әлемінде философия, даналық ой жатыр. Қоғам, оның адамы, адам бойындағы жиренішті қасиеттерді тудыратын себептер ұлы ақын шығармаларында айқын жатыр. «Бас басына би болған қиқымдар», екі жүзді болыстарды, «сабырсыз, арсыздарды» тудырып отырған қоғам. Ал қоғамның солай болуына кім кінәлі? Абайша – ол қараңғылық, өнер-білімге ұмтылмаушылық. Бұл мәселе, әрине, арнайы зерттеуді қажет етеді. Тіпті, махаббат лирикасында да Абай ғашықтық пен құмарлықтың ара жігін аша көрсетеді, екеуіне екі түрлі көзқарас білдіреді. Ал Абай гуманизмін, яғни, мораль, адамгершілік мәселесін көрсетеді. Елінің, халқының тағдыры үшін «соқтықпалы, соқпақсыз жерде өскен, мыңмен жалғыз алысқан » Абай «жүрек» сөзі арқылы өз қайғысы, мұңын халық қайғысы, мұңымен ұштастырады. «Жүрек» сөзін Абай ең алдымен айтар ойының көркемдік құралы ретінде пайдаланған. Мысалы, қан жүрек, у жүрек т.б. «Жүрек» сөзі ақынның ұрпағына айтар ақыл-нақылы, өсиетінде жиі пайдаланылған. Мысалы, «Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті», «жылы жүрек, нұрлы ақыл, ыстық қайрат» дейді ақын. Өзі жырлайтындай «Алла махаббатпен жаратқан Адам атаулының басты қасиеті – Абайға «жылы жүректе» жатыр». Абай ақындығының қайнар көзі туралы қазір жаңаша бір пікірлер айтылып келеді. Егер Мұхтар Әуезов орыс, әлем әдебиеті Абай ақындығының негізгі қайнар көзі деп дәлелдесе, енді сол пікірлер Абай поэзиясының сәулелі шуағы, гуманизмі мұсылмандықта, құран-кәрімде жатыр емес пе деп болжам айтады. Болашақ зерттеуімізде осы мәселені арнайы қарастырамыз. Құран-кәрімде жүрек туралы не айтады екен? Сондай-ақ ауыз әдебиетіміздегі, әлем, шығыс әдебиетіндегі жүрек философиясымен Абай арасы да зерттеуіміздің негізі болмақ. Пайдаланылған әдебиеттер: Байтұрсынов А. «Қазақтың бас ақыны» Әуезов М. «Абай Құнанбаев» монографиясы. Мұқанов С. «Жарық жұлдыздар» Өмірәлиев Қ. «Абай афоризмі» Нұрқатов А. «Абайдың ақындық дәстүрі» «Жазушы» 1996ж. Мұхамедханов Қ. «Абайдың ақын шәкірттері» А, 1993 «Дәуір». Сүйіншәлиев Х. «Абайдың қарасөздері» 1956ж. Жиреншин Ә. «Абай Құнанбаев» А, «Жазушы» 1950ж. Мырзахметов М. «Абайтану» «Ғылым» 1988ж. Жиреншин Ә «Абай және оның орыс достары» «Ғылым» баспасы, 1949ж. Ғабдуллин Б. «Абайдың этикалық көзқарастары» «Қазақстан», 1970ж. Мазмұны І Кіріспе..........................................................................................................1-5б І Бөлім. Ғылыми-зерттеу неден туындайды, оның тақырыбын қалай таңдап алуға болады............................................................................................6-42бет ІІ Бөлім. Ғылыми жобаны қалай жазуға болады, оған қойылатын талаптар, негізгі кезеңдері.....................................................................................43-69бет ІІІ Бөлім. Ғылыми жобаның үлгілері.................................................70-112бет жүктеу/скачать 2,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
байтану