Бітібаева Қ. О оқушыларды ғылыми-зерттеу жұмысына баулу жолдары
Єбу-Насыр Єл-Фараби (870-950)
жүктеу/скачать 2,26 Mb.
|
гылыми жум баулу
- Бұл бет үшін навигация:
- Ғылым қалай туындайды Көп білген кісі кемеңгер емес, білгені елге пайда келтірген кісі - кемеңгер. Эсхил
- М±хањ «Манасты» ќалай ќорѓап ќалды
Єбу-Насыр Єл-Фараби (870-950) Фараби есімі д‰ние ж‰зі мєдениеті мен ѓылымыныњ тарихынан берік орын алады. Оны «Шыѓыстыњ Аристотелі» деп атаѓан. Єл-Фарабидіњ туѓан жылы 870 ж, µлген жылы 950 ж деген мєлімет ресми т‰рде халыќтар арасында баспа ж‰зінде тараѓан. ¦лы ѓалымныњ туѓан жері – Отырар (Фараб), µлген жері – Дамаск (Сирия). Осы жµнінде білмейтін адамдардыњ арасында кейде жањсаќ пікірлер болады. Алдымен ескеретін нєрсе – «Фараб» атты мекен, бір ѓана жер емес, бірнеше жерде бар. Соныњ бірі – Амудария бойында, тєжік жерінде. Сол бойынша Єл-Фараби ирандыќ нєсілден деген жалѓан пікір ќалыптасќан. Оны ќазір ешкім ќолдамайды. Ал Єл-Фарабидіњ туѓан жері Сырдария бойындаѓы Фараб (Отырарда) екенін дєлелдеп жазып, картаѓа т‰сірген атаќты ѓалым, географ Ибн-Хаукал. Ол µзініњ «Китаб Масамис да Мамалик» аталатын географиялыќ ењбегінде т‰ркістан аймаѓыныњ сипатын берген, ќалаларын картаѓа т‰сірген. Ѓ±ламаныњ есімі Єл-Фараби, яѓни, «Фарабтан шыќќан» деген аныќтауыштан шыќќан. Алѓашќы білімді осы ќалада 6-12ѓ µзініњ кітапќоры жаѓынан д‰ние ж‰зінде екінші орын алѓан бай кітапханадан алѓан. ¤се келе жас ѓалым Баѓдат ќаласына барып, ондаѓы «Шайхы м±сылман» медресесіне оќуѓа т‰седі. Єбунасыр ењбектерініњ шоќтыѓы биік елеулісі – «Аристотель ењбектеріне т‰сіндірме» деп аталады. Б±л т‰сіндірмеде автор Аристотельдіњ «метофизика, логика» т.б кµптеген ењбектеріне ѓылыми талдау жасайды. Єбунасырдыњ таѓы бір елеулі ењбегі «Музыка негіздері» деп аталатын кітабы, ±лы ѓ±лама б±л шыѓармасында т±њѓыш рет «нота, музыка табиѓаты» туралы сыр шертеді. ¦лы бабамыз Фараби µз заманындаѓы ѓылымныњ барлыќ салалары бойынша ќалам тартып, орасан зор м±ра ќалдырѓаны мєлім. Ол орасан ойшыл, философ, атаќты музыка маманы, аса кµрнекті математик, талантты физик, асќан астроном жєне географ, медицина µнерініњ білгірі ретінде д‰ние ж‰зіне єйгілі болѓан. Фараби ѓылымдарды мењгерудіњ, ‰йренудіњ ќажеттігін дєріптеп ќана ќоймай, б±л маќсатќа жетуге кµмекші болатындай жетекші ќ±ралдар, оќулыќтар жасаумен де кµп ш±ѓылданѓан. Б±л жµнінде «Фарабидіњ энциклопедиясыныњ» айрыќша мєні болды. Бабамыз Фараби б±л т±рѓыда да ќарап ќалмай, µзініњ ењ атаќты шыѓармаларыныњ бірі – «Ѓылымдар энциклопедиясы» деп аталатын трактатын жазѓан. «Даналыќ туралы єњгіме» кітабы, А, 2000ж. 
Ғылым қалай туындайды? Көп білген кісі кемеңгер емес, білгені елге пайда келтірген кісі - кемеңгер. Эсхил Кейде зерттеу таќырыптарын кездейсоќ оќиѓалар да туѓызады екен. Мысалы, µздеріњ физика пєнінен таныс б‰кіл єлемдік тартылыс зањы Ньютонныњ басына алманыњ т‰сіп кетуінен туындаѓан деген ањыз бар. Алма неге жерге т‰сті, ол неге аспанѓа ±шпады деген ойлар атаќты ѓалымды мазалаѓан сияќты. Шығыс Қазақстан облысындағы Рахман ќайнарларын бєріњ білесіњдер. Оныњ ѓаламат емдік ќасиетін ѓылыми т‰рде зерттеуге жаралы ањдардыњ оѓан т‰сіп шыѓуынан кейін жазылып кетулері себеп болѓан кµрінеді. М±ндай мысалдарды кµп келтіруге болады. Шµптердіњ емдік ќасиетін зерттеуді де осындай ќ±былыстар туѓызѓан. Ал енді ѓалымдардыњ µмір жолы, халќына сіњірген ењбектерініњ тарихына ‰њілсек, жан тербетер ерлікке толы ќызыќты оќиѓаларѓа да тап боласыњ. Ѓалым ‰шін ќайсарлыќ, батылдыќ, к‰рескерлік ќасиет те аса керек екен. Наќты бір мысал келтірейік. Ќырѓыз аѓайындардыњ алып жыры «Манас» єлемдегі Гомердіњ «Илиадасы» мен «Одиссеясынан» кейінгі екінші жыр болып есептеледі. Шоќан бабаларыњ ол жырдан ‰зіндіні алѓаш хатќа т‰сіріп, алѓаш ѓылыми баѓа берген. Ал ±лы М±хтар аталарыњ «Манасты» елуінші жылдары ќызыл империяныњ жалањ саясатынан ќорѓап, оныњ ќырѓыз халќыныњ ѓажайып ќазынасы, ±лттыќ маќтанышы екенін дєлелдеген. Тµменде «Адамзаттыњ Айтматовы» атанѓан Шыњѓыс Айтматовтыњ естелігін беріп отырмыз. Оны оќып, дєптерлеріње µзіње ±наѓан пікірлерді жазып ќой. Ғалымдар µмірінен осы оќиѓаѓа ±ќсас мєліметтерді іздеп, жинаќтањдар да «Ѓалымдыќ - ерлік» деген таќырыпта (таќырыпты µзіње де ќоюѓа болады) ой-толѓау жазыњдар. 
М±хањ «Манасты» ќалай ќорѓап ќалды? «Біз келсек, мєжіліс залында ине шаншар орын жоќ, ел лыќ толы. Ентелеп алѓа ±мтылып, жартылай ашыќ ќалѓан есіктен басымды ішке с±ѓып, ќысылып зорѓа т±рмын. Мінбеге кµтеріліп, кезек сµйлеген орыс жєне ќырѓыз ѓалымдарыныњ кµбі «Манас» эпосыныњ ±лылыѓын жоќќа шыѓарып, хан «Манасты» жоѓары таптыњ µкілі деп айыптап, даттап жаты. Жиналѓан ж±рт демдерін ішіне тартып, ‰нсіз к‰рсінетін тєрізді. «Манас» эпосын кезек айыптаѓан ызѓарлы с±рќия сµздер ж‰регімді инемен шабаќтап жатќандай кµзімнен жас парлап жылап т±рдым. Маѓан ќырѓыз халќы µздерініњ рухани жан азыѓы болѓан асыл Манасынан айрылып, ќаралы ќайѓылы зарѓа кіріптар болатындай кµрінді. Сµйтіп мыњ жасаѓан Манастыњ таѓдыры ќыл ‰стінде т±рѓан кезде мањдайы жарќырап, µзгеше кµрінген мањѓаз т±лѓалы ќалыњ б±йра шашты, келбетті адам орнынан ќозѓала кµтеріліп сµз алды. Ол кісініњ атаќты ќазаќ жазушысы, ѓ±лама ѓалым М±хтар Єуезов екенін кµптің к‰бірінен естіп, сонда кµрдім»-дейді Ш.Айтматов. «¦ланѓайыр шыѓарманыњ єдеби бейнелі арќауынан классиктерді, жазба єдебиеттіњ бай шыѓармалары болмаѓан халыќтыњ тілініњ лексикалыќ, синтаксистік жєне поэтикалыќ белгі-бедерлерін µшіріп тастауѓа еш лингвистіњ дєті шыдар ма? Оныњ ‰стіне м±нда халыќтыњ ѓасырлар бойѓы аќындыќ мєдениеті де µз кµрінісін тапќан»-деп, одан єрі µз пікірін ‰степ, еселей т‰скен М.Єуезов б±л рухани ќазына советтік ќырѓыз халќына керек, ол кітап болып басылуѓа, зерттелуге тиіс деген µз байламын айќын айтќан. «Аруаѓыњнан айналайын, ±лы М±хањ болмаѓанда біз «Манас» эпосынан айырылатын едік. Тєњір жар болып, М±хањныњ жан сала ќорѓауымен аман ќалды»-дейді «Манас» эпосын зерттеп ж‰рген ќырѓыз ѓалымы Зайыр Мамытбеков. жүктеу/скачать 2,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|