Бұл басылым «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының құрлғанына 10 жыл толуына арналады

КӨНЕ ТҮРКІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИ МҰРАЛАРЫ

(б.д.д. Х ғ. бастап – ХХ ғ. дейін)

10 томдық басылым

********************************************************************************

ЕЖЕЛГІ ГРЕК, КӨНЕ ҚЫТАЙ, ЖАЗБАЛАРЫНДАҒЫ ТҮРКІЛІК ӘДЕБИ ҮЛГІЛЕР

(Түпнұсқа, жолма жол аударма, әдеби аударма)

Ел-Шежіре

Алматы

2011

Көне қытай тілінен жолма-жол аударма жасаған – Е.Сіләмханұлы (Ішінара А.Әбділхамитқызының қатысуымен).

Көркем аударманы жасаған – Т.Жұртбай ( Ішінара И.Нұрахмет, Б.Жылқыбекұлы, О.Тұржан қатысты).

Жинақты құрастыруға қатысқандар: И.Нұрахмет, Қ.Қамзина, І.Құрманғалиев.

КӨНЕДЕГІ КӨРКЕМ ОЙДЫҢ ҰЙЫТҚЫСЫ

І.
Қазақстанның ұлттық тәуелсіздігін тарихи тұрғыдан баянды етуде жазба мұралардың маңызы ерекше. Ол мұраларда елдік идеямыздың қалыптасуының тарихи даму жолы көрініс береді. Көне түркіден бастап бүгінгі күнге дейінгі өзінің рухани әлемінде 16 жазу үлгісінде жазба мұра қалдырған қазақ ұлтының тарихи, әдеби-мәдени жәдігерлері осы уақытқа дейін ғылыми тұрғыдан жинастырылып, жүйеленіп, сипаттама берілген жоқ, қазақ тіліне де тұтастай аударылмай келді.

Осы реттен алғанда «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығы іргелі зерттеулер бағдарламасына жүзеге асырылып отырған «Қазақ қолжазбалары» деген шартты атаумен нысанаға алып отырған тақырыбы ғылым мен мұрағаттану тұрғысынан алғанда аса құнды зерттеу болып табылады. Қазақстанның тарихы мен мәдениетіне, әдеби үлгілеріне қатысты архив деректерін жинастыру мақсатында Ресейдің 64 мұрағаты мен кітапханаларының сирек қорларында болып, құнды деректер іздестірді. Сондай-ақ Египет, Иран, Қытай, Монғолия, Түркия, Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерінің де мұрағаттарында болды. Жекелеген ғалымдар Сирия, Германия, Украина, Болгария, Венгрия сияқты бірқатар елдердің ғылыми орындарымен байланыс жасап, мағлұматтар алысты. Монғолия мен Сібір аймағындағы жазба ескерткіштерге университеттің жанындағы Түркітану және алтайтану орталығының директоры, филология ғылымының докторы, профессор, Қ.Сартқожаұлы жетекшілігімен археографиялық ғылыми экспедициялар жүргізді. Жалпы көшпелілер мен түркілерге, көнетүркілер мен қазақ жазба жәдігерлеріне қатысты өте сирек үлгілерді жинастырды. Соның негізінде Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-тінде «Жазу тарихы» әдістемелік мұражайы ашылды. Ұшан теңіз тақырыпты қамту тұрғысынан алғанда бұл ізденістердің жеткіліксіздігін сезіне отырып, алғашқы нәтижелер мен қорытылған пікірлерді бір жинақтап алу мақсатымен Көнетүркі мен қазақ жазба мұраларының 10 томдық басылымын жүзеге асыруға тәуекел еттік. Бұл мақсат – «Мәдени мұра» бағдарламасының басты талабына толық сай келеді.

Он томдық басылым жобасының мақсаты – қазақ руханиятының қайнар көзі болып табылатын, өзінің ұзақ тарихында 16 қаріпті қабылдаған көне түркі дәуірінен бастау алатын қазақ жазуының, қазақ жазба және әдеби тілінің алғашқы үлгілерінен бастап ХХІ ғасырға дейінгі аралықта біртұтас қазақ мәдениетін қамтитын қолжазба деректерді жинақтап, ұлттық рухани мұраларды ғылыми жүйеге түсіру, сол арқылы қазақтың ғылыми-көркем ойлау жүйесінің қалыптасу жолын көрсету болып табылады. Бұл жалпы қазақ тарихына қатысты барлық саладағы зерттеулерге түпнұсқалық негіз қалайды және қазақ жазба мәдениетінің ежелден қалыптасып, үнемі даму, толысу, кезеңінде болғанын дәлелдейді. Ең бастысы, көшпелілердің көркем ойлау жүйесінің, бүгінгі қазақ тілі мен жазба әдебиетінің қалыптасу жолын көрсетеді. Мұндай басылым ТМД елдерінде жекелеген жинақтар болмаса, арнайы жүйеге түсіріліп, жүзеге асқан емес.

Жорбаның негізгі міндеті – қазақ жазуының көне үлгілері болып табылатын 16 әріп кестесін және сол қаріпте жазылған әр мемлекеттің (негізінен Қазақстанның, Ұлыбританияның, Германияның, Францияның, Ресейдің, Қытайдың, Түркияның, Арабтың, Иранның, Өзбекстанның) арихивтеріндегі жазба мұраларды жинақтап, ғылыми көшірмесін жасап, аударып, ғылыми түсініктер беру, баспаға дайындау, жариялау.

Жобаны жүзеге асыру төрт кезеңге бөлініп дайындалу үстінде.

Бірінші кезеңде барлық томдарға қатысты жинақтау жұмыстары қамтылды. Бұл жұмыстар қазір де атқырылып жатыр және басылым аяқталған соң да жүргізіле бермек. Тек материалдық қамдау мен қаражатты және арнайы ұзақ мерзімді іссапарды қажет ететін жұмыстар ғана өзінің ретін күтіп тұр. Он томның ұзына жоспары жасалып, дерек көздері анықталып, енді соны ғылыми аппаратпен қамтамасыз ету шаралары жүзеге асырылу үстінде. Мұның нәтижелері әр томның түсіндірмесінің соңында берілмек. Негізгі жинақтау жұмыстары мынадай жүлгеде жіктелді: а) Көне жазу мәтіндері мен ежелгі әдеби нұсқалар.І – ІІІ том. ә) Орта ғасырдағы жазба мұралар ІІІ ­– ІҮ том. б) ХІХ ғасырдағы қолжазба мұралар Ү – ҮІІІ том. в) ХХ асырдағы қолжазбалар. ІХ-Х том.

Екінші кезеңде түпнұсқаларды факсимилиялық көшірме жасау, транскрипциялау, қазіргі қаріпке түсіру, салыстырмалы мәтіндік жұмыстарды жүргізу, жолма жол және әдеби аударма жасау, ғылыми түсініктер жасау сияқты ең күрделі әрі ұзақ мерзімді, қаражатты қажет ететін жұмыстарды іске асыру көзделді. Бұл жұмыстар қазір жинақтау ісімен қоса үздіксіз жүргізіліп жатыр. Көне грек, көне қытай, ескі араб, ескі парсы, көне соғды, тот монғол, шағатай, қадым араб, мәнжу жазуларын меңгерген ғалым мамандардың тапшылығы көп еген жобаларды жүзеге асыруда қолбайлау болып, кейде тұйыққа тірейтіні, әрине, түсінікті әрі өкінішті. Бұл кемшіліктер бірте-бірте жойылады, бір ізге түседі, мамандар жинақталады – деген үміттеміз. Бұл бағытта соғды, тот монғол, шағатай жазуларын меңгеруді қолға алып, алғашқы ғылыми нәтижелерге қол жеткізе бастаған жас ғалымдардың ғылыми орталықтыңі маңына топтасып жатқаны көңіл жұбатады. Әрине, олардың бұл бағытта үлкен нәтижелерге жетуі және ғылымда тұрақтап қалуы көптеген тұрмыстық жайларға тікелей байланысты болып тұрғанын жасырудың реті келе қоймас деп ойлаймын.

Үшінші кезең – ғылыми редакциялық жұмыстар жүргізу, ғылыми кеңесте талқылау, пікір жинақтау, баспаға дайындау үрдісін қамтиды. Сырттай жеңіл көрінгенімен, ғылыми жұмыстың тікелей нәтижесін көрсететін бүл үдерім сыртқы құрылымдарға тікелей тәуелді жағдайда жүзеге асырылатыны түсінікті. Басылымның «Мәдени мұра» бағдарламасының тізіміне кіруі көптеген ұйымдастыру жұмыстарын жеңілдетті. Дегенмен де, деректер мен қолжазбалардың көшірмесін алу, ғылыми факсимилия, транскпипциялау, оны баспаның қалыптауына түсіру сияқты жұмыстар жарияланымды ойлағандай деңгейде жариялауға мүмкіндік бермей отыр. Мұндай әттегенайлар мен бөгенайлар бара-бара жолға қойылады деп сенеміз. Төртінші кезеңде томды басып шығаруға қатысты барлық ұйымдастыру жұмыстары қамтылады. Әрине, ол күнге жеткеннің өзі де үлкен жеңіс болмақ.

ІҮ томға Шығыс Түркістанда тұратын атақты манасшы Жүсіп Мамайдан жазып алынған көлемді «Жеті қаған» дастанның «Арыстан хан» атты бірінші және «Мұзбұршақ хан» атты үшінші бөлімдері еліміздің оқырмандарына тұңғыш рет ұсынылып отыр. Зерттеушілердің пайымдауларынша ІХ-ХІ ғасырдағы қараханилер дәуірінде дүниеге келген дастанның тарихи тәмсілдері мен көркем баяндаулары бүгінгі оқырмандар үшін тосын әрі қызықты. Мұнда есте жоқ ескі заманның оқиғалары мифтік сарынмен астаса жырланады. Сондықтан да дастанның шығу, жазылу, қағазға түсу, тарихи тегі, оның әдебиетімізден алатын орыны туралы ғалымдардың әр түрлі көзқарастағы пікірлері қоса ұсынылып отыр.

Ү томға Қарахан дәуіріндегі әдеби үлгілер, ХІ-ХІХ ғасырлардағы әдеби нұсқалар, негізінен Рабғұзидің, М.Қашқаридің, Ж.Баласағұнның, Сарайдың, Софы Аллаярдың шығармаларынан үзінділер хрестоматия ретінде құрастырылмақ. Сондай-ақ бұрын ғылыми айналымға түспеген Мырза Ғабдұлқадырдың «Ғазалдары», Мұраділ Ғарифтің «Сабатул-Ғарифин» сияқты шығармалары топтастырылып, аударылып беріледі ІХ – ХҮІІ ғасырдағы жазу үлгілері, Алтын орда хандарының хаттары мен жарлықтары, мөр мен пайзылардағы жазулар, іс қағаздары, таңбадағы, мөрдегі жазбалар, елшілік хаттары, саяхатшылардың жазбалары топтастырылады. Бұл деректер қазір жинақталу үстінде. Сонымент қатар ХҮ – ХІХ ғасырлар арасындағы хандардың, елшілердің, саяхатшылардың жазбалары, Әбілқайырдың, Абылайдың, Дәулетбайдың, Кенесарының т.б. Ресейге, Қытайға жазған хаттары, елшілік құжаттары қамтылады. архив мұраларындағы хаттар жинақталып, ішінара көшіріліп, шағатай тіліндегі сөздерге түсініктеме жасалып, жүйелену үстінде. Қытайдың №1 құпия архивіндегі қазақ-қытай қарым-қатынасына арналған бөлімнің 14 томдық библиографиялық көрсеткіші іріктеліп жатыр. Ғылыми көшірме жасап, жаңа деректер іздестіру үшін Ресейге, Қытайға ісспарға шығу қажеттілігі бар.
ҮІ томға: ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің, Қытайдың, Монғолияның архивтерінде сақталған қазақ хандары мен төрелерінің, ірі қайраткер тұлғалардың (Құнанбай, Ыбырай Жайықбаев, Науан қазірет, Ш.Қосщығұлов т.б.), Махамбет пен Абайдың хаттары, баяндары, тергеу істеріндегі куәліктері мен түсіндірмелері, қолхаттары, жазбалары (мыс.С.Шорманұлының), түрлі қолжазбалар, діни дұғалар (мыс.Шортанбайдың), қолжазба қиссалар мен шежірелер т.б. кіргізілмек. Солардың ішінде ХІХ ғасырдың соңында, ХХ ғасырдың басында жазылға «Қазақтың жыл топшылары», «Қазақтың мұрагерлік заңдары» сияқты қолжазбалар бұрын ғылыми айналымға түспеген, еш жерде басылмаған сирек деректер басылмақ. Бұл томдағы қолжазбалардың дерек көздері негізінен анықталған, біршама жинақталған, ішінара қазіргі қаріпке түсірілген. Томды барынша ғылыми жүйеге түсіру үшін және түпнұсқалардың ксерокөшірмесін жасау үшін және тағы да жаңа деретермен толықтыру үшін Ресейге, Қытайға, Монғолияға, Өзбекстанға ісспар қарастырылады.

ҮІІ томға ХХ ғасырдың басындағы жазылып, қолжазба күйінде сақталып қалған жазбалар, қиссалар, эпистолярлық мұралар, баянхаттар, хаттар, толғаулар мен күнделіктер енеді. Мысалы: Мұхамеджан Юсуповтің «Күнделіктері» 1911 жылдан бастап 1946 жылды қамтиды. Мұнда Құрбанғали Халиди, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Р.Марсеков тағы да басқа көрнекті тұлғалармен кездескені туралы мол мағлұматтар бар. Революция кезеңдеріндегі және одан кейінгі тұстардағы қазақ тарихына қатысты деректер мол. Рамазан Марсековтің жазбалары да құнды. Архивтерге, мешіттерге тапсырылған 15-ке жуық қатиралар, жазбалар, тіл хаттар, ескі өлең-жыр үлгілері, мақал-мәтелдер жинақталады. Сондай-ақ 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі туралы естеліктері (Ә.Сұлтанбеков т.б 16 адамның естелігі сақталған), қолжазба дастандар беріледі. Қолжазбалар негізінен жинақталған. Осы томға Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің архивінен алынған «Алашорда» қайраткерлерінің хаттары, жазбалары, айғақтары, тілше хаттары да топтастырылады. Сонымен қатар әр түрлі мазмұндағы құжаттар енгізіледі.

ҮІІІ томға 1917-1991 жылдар арасында қуғын-сүргінге ұшыраған немес сол тұстар туралы жазылған оқиғаның өз куәларының қолжазба-естеліктері, күнделіктері, сол туралы жазылған қолжазба дастандар, қуғынға ұшырағандардың жазысқан хаттары, түрлі мұрағат құжаттары қамтылады. Мысалы: К.Таңатарұлының, Н.Алдажровтың, Ә.Нәбиевтің, А.Құдайбердиевтің, Ш.Байтұрсынованың Н.Ғафурқызының, Г.Дулатованың, Қ.Досмұхамедованың, Б.Аймауытовтың, М.Сахноның (Ж.Аймауытовтың қызы), С.Бөкейхановтың, Сергей Бөкейхановтың, 1943-1947 жылдары тұтқында жүріп жазған Ы.Сүйіндіковтің күнделігі, «Үлкен Түркістан» легионында болған Ә.Толғанбаевтің «Азап құрсауында» сияқты өте құнды қолжазбалар бар. Қолжазбалардың негізгі бөлігі жинақталған.

ІХ том негізінен «Азаттық іздеген көш» және «Ұмытылған мемлекет» деген екі бөлімнен тұрады. Мұндағы материалдар «Біртұтас алаш идеясы және біртұтас ұлт-азаттық қозғалысы» деген идеяны ұстана отырып, Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қоғалысы туралы, ондағы адамдардың тағдырларын қамтитын дастандар, жырлар, жоқтаулар, ел-жерімен қоштасулар, туған жерін сағынғанда туған өлеңдер, ажырасып қалған туыстардың хаттары, күнделіктер, естеліктер, жазбалар қамтылады. Мысалы: С.Дәрібайұлы «Кер заман кешулері», С.Бортанқажыұлы «Қарамолланың қиссасы», Ілияс «Қазақ көші», Х.Алтай «Естеліктер», Ақыт ҮҰлімжіұлының хаттары, Т.Жолдыұлының, Д.Шалғымбайұлының, Оспан батырдың, Шәріпханның, Д.Сүгірбаевтің, Б.Бафиннің, Қалибек хакімнің, Ж.Бабалықтың, Ғ.Нүкештің т.б. Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысы туралы хаттары, жазбалары сақталған. Сонымен қатар сол тұстағы ресми құжаттар беріледі. Қолжазбалардың дені жинақталған. Хаттар мен жазбаларды толықтыру мақсатында және өзге де 10 томдыққа қажетті деректерді іздестіру орайында Түркияға, Қытайға іссапармен бару көзделіп отыр.

Х томға ХХ ғасырдағы қазақтың ұлы тұлғаларының күнделіктері, хаттары, тілшелері, естеліктері іріктеліп ұсынылады. Мысалы: Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың, Ж.Аймауытовтың, Х.Досмхамедовтің, М.Тынышбаевтің, І.Жансүгіровтің, С.Сәдуақасовтың, Қ.Жұбановтың, Қ.Сәтбаевтің, Д.Қонаевтің, М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, Ғ.Мұстафиннің, Ә.Марғұланның, І.Омаровтың, М. аратаевің, С.Зимановтың, А.Абдуллиннің, М.Айтхожиннің, Ш.Есеновтің, І.Есенберлиннің, М.Мағауиннің, Ә.Кекілбаевтің, Қ.Жұмаділовтің, О.Бөкейдің т.б. күнделіктері мен хаттарының, өсиет сөздерінің қолжазбалары ксерокөшірме жасалып беріледі.

Ескерту: ғылыми зерттеу жұмыстары тұрақты түрде жүргізіліп жатқандықтан да әр том жаңа қолжазбалармен үнемі толықтырылып, тиісті өзгерістер енгізілуі мүмкін.

Бұл – заңды да. Өйткені адамзаттың ой тарихы мен көркем ой тарихы тамырлас. Әлемді көркем қабылдау – таным тамыры. Көркем ойлау жүйесі қалыптаспаған жұрт – өркениеттен енші ала алмайды. Бастаусыз – бұлақ жоқ. Сол сияқты, салыстырмалы көркем санасыз өрениет те, рухани мәдениет те, тіпті, бергі әдебиет те болмақ емес. Өйткені, көркемдік шындық деңгейіне көтерілген тарихи шындықтар – әсіреәфсана (миф), ертегі, аңыз, тарихи әфсана, жыр, эпос арқылы ұлттың ұлттық санасын ұйытады. Өкінішке орай, көшпелілер өркениеті өзінің соңына жазба мұралар қалдырмады. Тек грек, рим, араб, парсы, қытай сияқты отырықшы империялардың хаткерлерінің қаламының ұшына іліккен оқиғалар ғана хатталып қалды. Сол деректердің өзі де шындықтың шылбырын ұстата бермейді. Көркем ойды жинақтаудың шебері Лев Николаевич Гумилев «Тарихи дәуірлердегі тектер жағырапиясы» атты еңбегінде бұл мәселеге ерекше тоқталған. Ол әр тектің өзін-өзі жоғары қоятынын айта келіп:

Сонымен қатар әр өктем ұлт тарихты өз мүддесі тұрғысынан жазды. Көшпелілер өркениетінің тарихы да, олардың өздері шығарған әсіреәфсаналар мен аңыздар да, тарихи әфсаналар да солардың көзқарасы тұрғысынан өзгертіліп баяндалды. Ал скифтердің де (скит, скунха), сақтардың да, ғұндардың да аңыз бен әфсанаға құмарлығын шығыс пен батыстың ежелгі тарихшылары мен саяхатшылары, кешегі, бүгінгі тарихшылар да мойындайды. Ол туралы «тарих атасы» Геродот өзінің бүкіл әфсаналарының негізін баяндай келіп:

Көркем ойлау жүйесіне жетпеген ұлт жетілмейді. Өйткені көркем ой тарихи сананы екшей қалыптастырады. «Тағы көшпелілердің» ондай қабілетінінің өте жоғары болғандығын көне жазба деректердің ғұламасы В.В.Струве:

Скифтердің ішінде болып, олар жөнінде «Аримаспалар туралы эпос» жазған Аристей ақын туралы Геродот:

Біз үшін мұнда айтылып отырған аңыздардың аңысы емес, «скифтердің өздері туралы айтатын аңыз-әңгімелері» деген мағлұмат қымбат. Демек, скифтер, яғни, көшпелілердің өзіндік көркем әлемі, көркем ойлау жүйесі, көркем шындығы болған. Демек, Тарғытай, Қолақсай, Су перісі, Геракль, Алтын мойынтырық, көк өгіз, ақинақ, қамшы, тайқазан туралы аңыздар, әуелі, скифтердің өз арасында тараған. Демек, сол аңыздар мен әфсаналарды Аристей, Алкман, Геродот, Страбон, Плутарх, Ариан, Лукиан, тағы басқалар қағазға түсірген. Ал сицилиалық Диодор, милеттік Харес, Полиэн «Бақташы Шырақ», «Зарина мен Стриангия»», «Зариадр мен Адатида», «Дандамид пен Әмизөк» туралы аңыздарды скифтердің өздерінің ауызынан жазып алғандығын алдыға тарта отырып, тарихи шындық ретінде ұсынады. Бұл жоғарыдағы әсіреәфсаналар мен аңыздың түпкі иесі – көшпелілердің өзі деуге толық негіз қалайды. Бұған Страбон да мойынсынып:

Ендеші, хатқа түскен бұл әфсаналарды оларға айтып берген, әрине, көшпелілердің өзі. Міне, бұл бізге, көшпелілердің көркем ойын жинақтап беруге белгілі бір дәрежеде негіз қалайтыны сөзсіз. Біз сол мүмкіндікті пайдаланып, көркем ой мен көркем ойлау жүйесіндегі аңғарлас аңыздар мен әфсаналарды салыстырмалы әдебиеттану мен салыстырмалы тарих ілімінің аңғарына сай осы жобаны жүзеге асыруға тырыстық. Ал салыстырмалы әдебиеттан ілімінің қағидалары қалыыптаспай тұрғанда пікір білдірген академик Әлкей Марғұлан. Ғалымның осы бағыттағы ғылыми идеясы мен болжамдары, салыстырулары оның «Ежелгі жыр, аңыздар» атты монографиясында барынша пайымды сарапталып, Төбекөз туралы аңызды грек мифтерімен шендестіреді. Профессор Ә.Қоңыратбаев та сондай пікірді ұстанған.

Шындығында да, скиф, сақ, хұн деген атпен дүние тарихына енген көшпелілердің өздерінің шығу тарихы туралы аңыз айғақтары осы үш қауымда үш түрлі таратылғанымен де, олардың түп кіндігі бір тамырға кеп байланады. Ол құдіреттің аты – Тәңір. Көк Тәңірі. Шығыстағы хұн, оңтүстіктегі сақ, батыстағы скиф жұрты Көк Тәңіріне құлшылық етіп, тасаттық жасап, ас бергені айдай ақиқат. Шартараптың үш бүйіріндегі қытай, парсы, грек тарихшылары бір-бірін білмесе де, олардың бұл жөніндегі әфсаналары өзара өте ұқсас жайларды баяндайды. В.В.Струвенің өте дәл байқағанындай, әр жылнамашы көшпелі халықтың көсемдерінің аттарын, Тәңірдің есімін, тайпалардын таңбалық мағаналарын өздерінше аударып жазған. Геродоттың өзі скифтердің Зевстен тарағанына сенбейтінін білдіреді. Ал көшпелілердің әдет-ғұрып, салт-дәстүрін салыстырсақ, төрткүл дүниедегі ағайындас жұрттың Тәңірінің аты өзгергенімен де, заты сол қалпында сақталып қалған. Аспан, Күн, Ай, Жел, Ауа, Су, Алтын Бу, Жер – міне, Көк Тәңірдің ғайыптан жаратқан құбылыстары осы. Найзағай, От, қасиетті Қылыш – Ақинақ үш қауым үшін де құдіреттің оларға берген асыл сыйы. Кейін мұсылман ықпалы араласқан Оғыз-қаған жырында да бұл жаңғырықтар сақталған. Сондықтан да, Геродоттың аңғартуы бойынша, Айса пайғамбардың туған күнінен 1500 жыл бұрын мөлшерінде өмір сүрген Тарғытай – Тәңір, Тарғытай – баба, Тарғытай – патша да «Тәңір текті, Тәңір болмысынан» («Күлтегін жазуы»). Бұған қарап, Тарғытайды аңыздың адамы екен деуге бола ма? Онда, Шыңғыс ханға да күдікпен қарап, оны жоққа шығаруға тиіспіз ғой. Алан – Гуа ананың Нұрдан жаралған нәрестені дүниеге әкелгеніне күмәндансақ та, әлемді алақанына жұмып ұстаған Шыңғыстың өмір сүргені рас қой. Геродот абыз:

«Скифтер өз халқының шығу тегі туралы былай деп әңгімелейді: өздерінің есептеуі бойынша, олардың тұңғыш патшасы Тарғытайдың билік құрған заманы мен олардың жеріне Дарийдің шабуыл жасаған жорығына дейінгі аралықта, тұп-тура 1000 жыл уақыт етіпті», – дейді («Тарих»).

Бұған қосымша су перісіне қатысты түркі елінің аңыздарын рет-ретімен хаттасақ, мұның өзі дербес жинақ құрайды. Арысы Оғыз қағаннан, Көкбөріден, берісі Қорқыт атадан бастау алатын аңыздар көзі қарақты адамға мәлім. Сол әфсаналарға ортақ бір жайт: барлығында да Су – Ана кейпінде көрінеді. Гардизидің сонау ХІ ғасырда жазып қалдырған «Зайн әл-ахбар» атты кітабындағы дерекке сүйенсек, Тарғытайдың Борисфен өзеніндегі су перісінен жаралуының бір ұшығын табамыз. Гардизи ежелгі әріптесі Геродотты оқыды ма, жоқ па, қайдам, бірақ көшпелі жұрттың шығу тегі – ана тегі жөніндегі әфсаналары орайлас, түп кіндігі төркіндес. Әрине, арада өткен он бес ғасырдың ішінде шамалы өңдеуге түсуі заңды. Одан бері дін, салт өзгерді. Көк Тәңірінің ұлдарының өзі Көкбөріге табынды, мұсылмандыққа бойсұнды. Ал аңыздың қағанағы қалған (Ол аңыз жеке мәтін ретінде дербес беріліп отырғандықтан да бұл арада толық келтірмейміз – Т.Ж.).

Қимақтың құрылуы қақындағы парсы тарихшысының бұл аңызы Ертістің бойындағы ұлы Қимақ мемлекетінің құрылуы жөнінде ғана мағлұмат беріп қоймайды, сондай-ақ, түркі жұртының наным-сенімінен де хабардар етеді. Өзенді, дәлірек айтсақ, От пен Суды тәңір тұтып, табынатындығын көрсетеді. Көне жазбаларды парақтап жатпай-ақ, дарияның ортасында ағып келе жатқан бесіктегі баланы тауып алатын немесе толқынның үстінде жайылған кілемнің жиегіне маржандай тізіліп ап, таңғажайып күй шертіп, ән айтатын қырық қыз туралы аңызнамаларды еске алсақ та жеткілікті. Ол бала – Қорқыт баба ма, Оғыз ұл ма, жоқ, Тарғытай ма, тектеп, тексермейік, тек халықтың арасында осындай аңыздың күні бүгінге дейін айтылып келгеніне сіз бен біз куәміз ғой. Рас, түркілердің Көк Тәңірінің жердегі жебеушісі – Көкбөрі, бірақ, бұл ғайыптан жаралған түз аңына табыну әрісі Мөде, Елжау, Оғаз қағандардың тұсында, Сыма Сиянь мен Бань Гудің баяндаулары арқылы жеткен, біздің жыл санауымыздан бұрынғы ІІІ ғасырдағы хұндардың ғарасат майданы тұсында пайда болған сенім. Римдіктердің бөлтірікті қасқырға табынған кезінен сәл-сәл ілгеріде шыққан әфсана. Табиғаттың тылсым құдіретіне табынып, тәңір тұтпаған халық жоқ. Ендеше, Тарғытайдың Көк Тәңірін – Ата, Ұлы Өзенді – Ана ретінде тануы заңды. Бәріміз де Жаратқанның шапағатымен От пен Судан жаратылғанбыз. Ендеше, Геродот ғұлама скифтердің Ұлы Өзенін өзіне мәлім Борисфен дариясына балап айтуы табиғи.

Геродот Тарғытай патшалық құрғаннан кейінгі мың жылдың ішіндегі оқиғаларды жалпылама баяндап шығады да, ол: