Бұл басылым «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының құрлғанына 10 жыл толуына арналады

Өзен аңғарын: Арамызды бөліп тұр тау мен өзен (жолма жол) //Аралықты талай таулар бөліп тұр//Ортамызда талай тау жатыр шөгіп// Тау мен өзен арамызды бөліп тұр; ұйғырша: Арамызда шөл жазира, қат-қабат, дария су (жолма жол аударма);

Қош, аман бол, көргеншені: Саған және ұзақ ғұмыр тілеймін (жолма жол)// Келсе, шіркін, тағы бір орай // Ғұмыр тілеп дұғамды айтам анық // Қайта айналып қауышатын күндердің; ұйғырша: Бар ма орай қайта бір рет бұл жаққа келуге (жолма жол аударма);

Қайта айналып келгеншені: Келсе, шіркін, тағы бір орайы (жолма жол) // Қайта айналсақ абзал еді-ау шарықтап //Қауышарға күн болсын қайта оралып // Неге, шіркін, орайы бір келмейді, ұйғырша: Көрісерміз бір уақытта, кеудеде жан аман болса... (жолма жол аударма) – деп қырнаған.

Өлеңнің бұл мәтінінен оның аударма екені бірден білініп тұр. Ал біз ғой, қытай тіліне аударылған көшпелілердің көркем сөзін қайта өзінің табиғи танымы мен қалпына жақындатуды мақсат етіп отырмыз ғой. Ендеше, жапондардың жеті атасынан бергі ұрпағы таңдайын қағып келе жатқан Ба сенің: Шайтанкөлге құрбақа шалп етті – деген мағынаны білдіретін таңбалы әліптің құдіретін жеткізу. Қазақы қара өлең өлшеміне салып:

Ақша бұлт көз ұшында бұлаң қағып,

Асқар тау көрінеді мұнарланып.

Өзен бойлап, жартаспен жағаласып,

Тау жолы көкжиектен барады асып.

Ақша бұлт болсам егер, айтам анық,

Келер ем осы араға қайта айналып, –

деп те әдіптеуге болар еді.

Сонда өлеңнің тақырыбының неге «Ақша бұлт жыры» деп аталғаны да негізделер еді. Бірақ, бәрібір, алдыңғы үш тәржіме сияқты, өлең – ақша бұлттың да, Елананың да толғауы екені, кімге арналып отырғаны нақтыланбайды. Тіпті жолма жол аудармадан да оны аңғару қиын. Осындағы кілтипан, жолма жол аудармадағы: «Саған және (тағы) ұзақ ғұмыр тілеймін, Келсе, шіркін, тағы бір орайы» – деген жолдарда жатқан сияқты. Толғау иесі мұны: «қош аман бол, туған жер» деген емеуірінді білдіретін ақша бұлт, асқар тау, аңғар жолына айтып отыр ма, әлде – әлде бір сыйлы адамды асуда шығарып салып тұрып аманаттасу ма? Егер арнау адамға қаратылып айтылып отырса, онда мұндағы астарлы емеуіріннің бәрі жолаушыға қаратылып, «ұшы-қиырсыз ұзақ жол» лирикалық көңіл-күйдің басты пернесіне айналады. Ақша бұлт болып асқар тауды асып келген жолаушы, енді «өзен аңғарын бойлап, таудан асқан бұлтпен араласқан жол арқылы» ұзақ сапарға кетіп барады. Ең маңыздысы, осы аспан мен бұлттың арасына сіңіп жоғалған жол мен жолаушы арқылы бүкіл қытай танымының «тәңірге апаратын аспан жолы» (дао) туралы дәстүрлі де киелі философиясы беріледі. Бұл қытай поэзиясындағы «зар заман аңсары» десе де болады. Сондықтан да:жырдың ұзына сарыны: тәңірижолаушыға ұзақ ғұмыр тілеп, амандықпен көрісейік деп қимай қоштасып тұр – деуге ырық береді. Көркем қисын да, жырдың көңіл-күйі де, аудармашыға оңтайлысы да осылай амалдауды тілейді. Сонда өзін ақша бұлттың орынына сезінген Елананың шендестіруінің орынын жолаушы алмастырады. Қимас мейманын (бұл арада саяхатшы Му Тияньзының өзін) асуда шығарып салып тұрған Елана: «Талқының кезеңіне шығып тұрып, Сондағы Таңжарықтың айтқан сөзіне» орайлас:

Ақша бұлт көз ұшында бұлаң қағып,

Асқар тау шақырады мұнарланып.

Өзен бойлап, жартаспен жағаласып,

Көш жолы көкжиектен барады асып.

Болғанда ауылың алыс, ара қашық,

Таудан асқан бұлтпен араласып:

Тағы да қандырып бір көз сусынын!, –

деп қоштасуы да мүмкін.

Мүмкін. Өйткені қимас көңіл қыраны ақша бұлтпен араласып, алыс сапарға аттанып барады емес пе! Қауырсыны түспесе, топшысының үзілмегені, демек, аман болғаны. Бұл жолма-жол аудармадағы: Саған және ұзақ ғұмыр тілеймін, Келсе, шіркін, тағы да бір орайы...» –.дегеннің мағынасын толық жеткізсе керек. Еркін аудармадағы осы ойды санада тербете отырып, түпнұсқадағы таңбалы әріптің «ақ бұлт», «зеңгір аспан», «сеңгір тау», «ұзақ жол», «өзен, шөл, жапан дала» деген кескінде белгіленгенін және алыс сапарға шығар жолаушыны бұлтпен нысаналы түрде шендестіре емеуірін танытқанын қаперге ала отырып бұл жырды жолма-жол тәржімаға барынша жақындатып:

Ақ бұлттар зеңгір көкпен араласып,

Сеңгір-сеңгір таулардан барады асып.

Соңынан сол бұлттардың сен кетерсің,

Су кешіп, құмды кесіп, жапан басып.

Дариға-ай, тағы да бір күн туарма,

Өзіңмен тұратұғын амандасып.

Әрине, мұны да қабылдау, қабылдамау талғамның ісі. Ал талғамда шек болмайды. Сондықтан да біз осы жолдарды қанағат тұттық.

Ал «Ақ бұлт» деп аталған бұл жырдың тарихи шындығы, біз шартты түрде Елана деп алған осы ел анасына тиесілі «Батыстағы патша анасының толғауы» деп аталатын екінші өлеңде өзінің астарлы әдібін ашады. Бұл толғау да Му тяньзы саяхатшыны аттандырып салу рәсіміне орай шығарылған екен. Қытай жағырапиясы бойынша – батыс өлке, біз үшін Шығыс ғұн қағанаты, Шығыс түркі қағанаты, Шығыс Түркістан болып есептелетін, Сарыөзен мен Ордос жазығынан батысқа қарай созыла орналасқан көшпелілер қауымын «батыс өлке» деп жиынтықтай атау рәсімі тұрақты түрде орныққан. Ал Боғда тауындағы – Тәңіртаудағы көшпелілердің хан ордасына қонаққа (мүмкін елшілікке, не кепілдікке) келген Му тяньзы еліне қайта аттанар шақта, өзін шығарып салған хан анасының жырын қағазға түсірген. Жыр қысқа да нұсқа, әрі астарлы емеуірінге құрылған. Мұны үйғырлар «Құрыхан ана жыры», З.Сәнк пен И.Нұрахметұлы «Сақ анасының үні», кей зерттеушілер «Ұмай ана үні» деп аударған. Му тяньзы «Батыстағы ханының анасы» деп нақты көрсетеді және оған барлық хандардың батагөй абыстай анасы ретінде баға береді. Шындығында да, солай ма? Анығы – оның бәрінен жасы үлкен Елана екендігі. Бұл, кәдімгі жолаушыға ақ жол тілеген ұйқасты бата болуы да мүмкін. Сондықтан да Құрыхан анадан да, Ұмайдан да, Сақ анасынан да саналы түрде бас тартып, батагөй ана, Елана деп шартты түрде алдық. Тым көне жыр болғандықтан да мұнда да мәтіндік, тәржімалық емеуірінді алшақтықтар ұшырасады.

Бірінші жолма жол аударма: Мен батыстан келгенмін, Қалдым осында тұрақтап. Жолдасым болды – барыс пенен қабылан, Және сауысқан мен қарға да досым болды.

Өйткені мен Тәңірдің қызымын, Осында тұрамын, Ешқайда кетпеймін. Тәңірдің атын атауға болмас, Халыққа мейірім тілеймін.

Сыбызғы тартылды (үрленді), күй шертілді, Шалқыған күй менің көңілімді шарықтатты (Қалбан Ынтыханұлының жолма жол аудармасы).

Екінші жолма жол аударма: Келіп батыс топырағына, Ірге көмдім осында. Жолбарыс пен қабыланның үйірі еріп келді және сауысқан мен қарға да келді.

Жазмышқа көніп, Көшпедім еш жаққа, Болғандықтан да Тәңірдің қызы. (Ал сіз мына халықты, бізді тастап) Аттанбақсыз қайтадан еліңізге.

Тартылған сыбызғы, Көңілді шалқытты. Уа, арыс ер, біздің сиынатын үмітіміз бір Тәңір емес пе?! (Еркінжан Сіләмханұлының жолма жол мағыналық тәржімәсі).

Бұл жыр И.Нұрахметұлының «Ұлыстан – ұлттық әдебиетке» атты зерттеуінде З.Сәніктің тәржімасымен жарыстыра «Сақ анасының үні» деп былай берген:

Бірінші нұсқа:

Батыстамын мен,

Орнықтым осы араға.

Бықыған аң менен құс,

Жүр әне босағада.

Құдайдың ханшасымын,

Жаратқан жар болар.

Жылжыман бұл топырақтан,

Мен емес қар болар.

Тартылды сырнай,

Көңілге шаттық құйып,

Үмітім көкке өрледі,

Патшам перзент сүйіп .

Екінші нұсқа:

Батысыңдамын мен,

Жаралғам осы топырақтан.

Аң мен құс және өсімдік,

Жерімнің төсін жапқан.

Тәңірдің ханшасымын,

Жар болар жасаған.

Жайым жоқ қар болар,

Мызғымас босағам.

Тартылып асқақ күй,

Оятты арманды.

Падишам сүйді ұл,

Үмітім жалғанды.

Иманғазы Нұрахметұлы ұсынған екі аударма да егіз аударма. Тек екпін мен ырғақ қана басқа. Ал түпнұсқалық жолма жол тәржімадағы «барыс пен қабылан, қарға мен сауысқан» «аң мен құс» деп жалпылама алынған, сондай-ақ «патшам ұл сүйді, үмітім жалғанды» деген ұғым мүлде жоқ. Әлде «Арыс ер! Сиынатын Тәңіріміз бір// ұйғыршадағы: Біз – ежелден Тәңір перзенті, Сағынбаймыз көктен басқаны» – деген жолдардағы бұлыңғыр мағынаның баламасы ма? Нағында, тарихи жазбаға жүгінсек, қоштасу жыры саяхатшының еліне аттануына орай бата түрінде айтылған. «Батыс ханының анасымын» дегенді «сақ анасы» деп алудың пәлендей тарихи мағыналық ауытқуы жоқ. Ал біз қайсы нұсқаны ұстануға тиіспіз? Алдын-ала озып барып айтарымыз, біз Елананың бұл толғауының тарихи негізіне Узы тяньзының:

«Мен Шығысқа барып, Орта жазықтың билігін қолыма алып, Қалың бұқараны тыныштандырған соң, Араға үш жыл салып барып осы жерде сенімен қайтадан кездесемін» (жолма жол аудармасы Е.Сіләмханұлыныкі) – деген жауабын желі етіп алдық.

Демек, салтанат жыры нәресте ханзаданың шілдеханасына емес, жолаушыға арналған. Сондықтан да жыр Елананың өзінің жері мен елін таныстыруға желі тартқан.

Ата жұртын мекен еткен,

Батысыңда ірге тепкен,

Арыстандай айбатты,

Қабыландай қайратты,

Ертауылы қарға тамырлы,

Жортуылшысы сауысқандай аңғарлы,

Тәңір текті тәңірқұттың анасымын адуын.

Айбынымен жұрт қаратқан,

Тәңірқұттың артқа тастап ордасын,

Қамын ойлап қайырымы мол халқыңның,

Құтты қонақ аттанып сен барасың.

Жолаушымыз көңілденіп аттансын,

Сыбызғының сазыменен шаттансын,

Ұмытпассың ордадағы ән үнін,

Елге – амандық, денге – саулық

Берсін бізге, Тәңірім!

Елананың бұл жырына Му тяньзы:

«Мен Шығысқа барып, Орта жазықтың билігін қолыма алып, Қалың бұқараны тыныштандырған соң, Араға үш жыл салып барып осы жерде сенімен қайтадан кездесемін» (жолма жол аудармасы Е.Сіләмханұлыныкі) – деп жауап қайырыпты.

Шығыстағы елге қайтып барғасын,

Қатаң тәртіп орнатып,

Ортажазық бұқарасын жайластырып алғасын.

Аттандырған құрметтеп, өлең айтып,

Өзіңе үш жылдан соң келем қайтып.

Өлеңнен дәмелі жас шағымызда (осы арада өлең-сөзден хабарымыздың бар-жоқтығы туралы күдікті сейілту үшін ертеде екі жыр жинағымыздың жарық көргенін қаперге іле кетуді жөн көрдік) жапонның танкасын, Цао чжидің «Жеті жоқтауын», Ли Бай мен Ду фудың жырларын екі-үш жыл «жаңқалағанымыз» да, кейінгі он бес жылда көне жазбалардың тарихи мағынасын ажыратуға мойынса болуымыз да септігін тигізсе керек. Дегенмен де, орыс әдебиетіндегі үлгіге жүгінсек, қытай ақындарының абстрактілі, емеуірінді поэзиясын ырғақты ақ өлең түрінде аудару тәжірибесі өзін-өзі ақтайтын сияқты. Мұны көне түркі жазба ескерткіштеріндегі «Қара терімді төктім, қызыл қанымды ағыздым», «Күндіз отырмадым, түнде ұйықтамадым», «Ер ұлдарың – құл болды, пәк қыздарың күң болды», немес жыраулық, шешендік дәстүрдегі: «Қилы-қилы заман болады, қарағай басын шортан шалады», «Еменнің иір тамыры, қарағайдың қарсы біткен бұтағы», «Үйеңкенің түбінен – үйіріп алған қобызым, қарағайдың түбінен қайырып алған қобызым» – деген тәмсілдік салыстырмалы шешендік сөздер растайды. Қысқа, нұсқа, астарлы, емеуірінді, шендестіре айтуға бейім ондай тәжірибеден біз де бас тартпадық. «Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін, теп-тегіс жұмыр келген» (Абай) жырға сусындап өскен қазақ қауымының таңбалы әліп пен емеуірінді, тәмсіл ұғымға құрылған қытай поэзиясының құрылымын жатырқамай қабылдауы үшін және кей тұстарда неге түпнұсқадан ауытқып кетуге мәжбүр болғандығының себебін аңғарту мақсатында ғана осы жолдар жазылды. Әйтпесе, миллиардтардың өзінің тісі бата бермейтін тақырыпқа қалам тарту – парықсыздық екенін түсінетіндей саңлауымыз болса керек-ті. Мұның барлығы, өлеңді өлтірмеудің қамынан туғанын ескерте кетеміз.

Осыған бір тәмсіл Каң сың юаньнің төмендегі нақыл сөзі. Лаң-иа аймағының бегі Каң сың юаньнің түрін көріп, оны: «Қоңқақ мұрын, шүңірек көзсің», – деп мұқатыпты. Сонда Каң сың:

Мұрыным – тау, көзім – терең ирім. Тау биік болмаса – айбатсыз, Су терең болмаса – мөлдір емес (Е.Сіләмханұлының жолма жол аудармасы), – деп жауап беріпті.