«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты

Әдебиет: Мырзалы Серік. Философия. Алматы: Бастау, 2008

жүктеу/скачать 6,67 Mb.

бет	5/56
Дата	05.02.2022
өлшемі	6,67 Mb.
	#6245

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 56

Сара Алпысқызы Назарбаева

Әдебиет: Мырзалы Серік. Философия. Алматы: Бастау, 2008

АДАМГЕРШІЛІК – адамдық сипатты анықтайтын, адамның рухани кемелденуінде шешуші рөл атқаратын этикалық ұғым. Адам. – адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. А–тің шығуы мен дамуы адамзат қоғамының пайда болуы және дамуымен тығыз байланысты. А. нормалары қоғамның ең алғаш пайда болған кезеңінен бастап адамдардың өзара қарым–қатынастарын белгілеп отырған. А. “кісілік”, “ізгілік”, “имандылық” сияқты ұғымдармен мәндес. А. адамның адамшылық сапасы шеңберінде өмір сүру қабілетінің біріне жатады. Халықтық дүниетанымда мінез–құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Қабуснамада: “Адамның адамгершілік қасиеті хайуандықтан аулақ болуында” (Қайқаус) – деп көрсетіледі. Мінез–құлық пен іс–әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей А. белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар–ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, қайырымдылық, кісілік, адалдық, кешірімділік, кең пейілділік, сыйластық, әділдік, қанағатшылдық және т.б. А.ға жүгінген – адамның теңдігін құрметтейді, мейірімділігін мақұлдайды, кешірімпаздығын қолдайды, құмарын кешіреді, адамның тұлғалық ерекшелігін сыйлайды Құран Кәрім – А. ережелерін тек идеялық тұрғыдан мойындаумен ғана шектелмейді, керісінше, оларды әдеп ережелері ретінде күнделікті тіршілікте қолдануды талап етеді. Өйткені мораль қағидаларын іске асырудағы негізгі тәсіл – талап. А. талап – ішкі әлемнің рухани мазмұнын сыртқы қатынаста іске асыру. Құран бойынша, адам А. қасиеттерінің арқасында қоғамда жақсы көрінеді, Алланың сүйген құлына айналады. Хадисте: “А. – тақуалық” деп көрсетіледі. Орта ғасырдағы мұсылман философиясының өкілі, Әл–Ғазали исламдық А. концепциясының негізгі мазмұны – жақсылық пен жамандықты ажырата білу деп тапты. Оның А. ілімі “көркем мінез” немесе “кемел адам” бағдарламасы арқылы көрініс тапты. А. – мейірімді жүректі адамның тіршілік жолы болып танылды. Ғазали түсінігінде адам ғұмырының мақсаты – А. кемелдігіне жету. Ол А. категориясының құрылымына: жақсылық, туралық, адамның өзін–өзі бақылауы, достық, адалдық, сабырлық, жомарттық, ерлік, ұят, әділдік, кешірімшілдік сиқты сапалық қасиеттерді жатқызды. А. ұстанымдары – әлеуметтік–мәдени дамудың жемісі. А. қасиеттердің қалыптасуына ерекше ықпал жасайтын факторлар: туыстық қатынастарды реттеу, қандастарын өлтіруге тыйым салу, әлсіздерге қамқорлық жасау, еңбектің қоғамдық жолмен бөлінуі және адамдар арасындағы ынтымақтастықтың қалыптасуы.
Қазақ дүниетанымы А.–ті “адамдықтан үлкен ат жоқ”, “адам болып туған соң, адам болып өлу лазым”, “адам бір–біріне қонақ” –деген ұстанымның шеңберінде мойындайды. А. ұғымын қазақ би–шешендері аса маңызды феномен ретінде қарастырған. “Қайырымды туыс бар болса, бар–жоғыңа қарасар” (Ақтайлақ шешен). Шәкәрім адам өмірінің мәнін, оның руханиятымен өлшей отырып, адамның болмысының негізгі мәні тіршіліктің мазмұнды болуында, ал мазмұнды болуды адамгершілік қасиетпен байланыстырады. А. – адамның қоғамдағы харекет факторы, адамның толықтай мәні, руханиятының өлшем бірлігі ретінде анықталады.
А. құндылықтарының қалыптасуы үшін жүйелік (қоғамдық, мемлекеттік) және тұлғалық субъектілердің ара салмағын дұрыс айқындаудың маңызы зор. БҰҰ қабылдаған “Адам құқықтарының жалпы декларациясының” басты баптарын адамдық қарым–қатынас нормаларына айналдыру А. құндылықтарын қастерлеу шарттарының біріне жатады. Оның басты әдептік баптары төмендегідей: барлық адамдар тең құқылы, ерікті және қадірлі; азаматтар нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, шыққан тегіне, дініне, сеніміне, мүліктік және лауазымдық жағдайына қарамай заң алдында бірдей; өмір сүру құқығы, адамның бас бостандығы мен жеке өмір сүру еркі қасиетті болып табылады.
А. қағидаттарының сақталуы өтпелі қоғам жағдайында ерекше маңызды мәнге ие болады. Бұл кезеңде ескі ұстанымдар мен мінез нормалары мәнін жойып, жаңасы әлі қалыптасып, орнығып үлгермеген кезде халықтың әлеуметтік мінезінде әртүрлі ауытқулар орын алып, девиантты құбылыстар пайда болуы мүмкін. Ол адамзат тарихында дәлелденген нәрсе. Өркениеттілікке апаратын жол халықты А–ке, имандылық пен ізгілікке, салауатты өмір салтына баулу. Адам үшін оның өміріне мән беріп тұрған негізгі нәрсе – өз бойындағы адамшылықты жоймау, бүкіл өмір бойында адамға лайықты өмір сүру. Осы дүниеге адам болып келгендіктен, осы дүниеден адам болып кету керек. Адамның адамдық қасиетін өмір сүру барысында жоғалтып алмау бұл да адамның ең алдымен өз алдында, басқа адамдар алдындағы жауапкершілігі, ол адам тарапынан белгілі бір ерік–жігерді, қайратты қажет етеді. Адам баласы ежелден–ақ бақытты өмірді, бейбіт тіршілікті, берекелі тұрмысты аңсап–армандап, іздеген. Қайткенде адам бақытты болады? Қай жерде, қандай жағдайда ол өзін бақытты сезінеді? Міне мұндай сұрақтар әр заманның данышпанын да, қарапайым жұртын да толғандырған.
Халқымыздың ұлттық дәстүрі бойынша, кісіні сыйлау, құрметтеу, оның кісілігін үйрену әрбір жастың парызы болып табылады. Үлкен кісінің алдынан қия өтпеу, үлкен адамға орын беру, оны төрге шығарып құрметтеу, оған сәлем беру, көңіліне қарау – адамгершілік борыш ретінде қалыптасқан дәстүрлер. Ерлік пен елдік, отаншылдық пен сүйіспеншілдік, ынтымақ пен бірлік, жан тазалығы мен адал достық – бәрі де ақын–жырауларымыздың жыраулық поэзиясынан орын алған, осының өзі – болашақ ұрпақтарыздың бойына бүкіл кісілік асыл қасиеттерді жинақтауға зор көмек беретін бала тәрбиесінің бастау бұлағы.
Жалпы кісілік құндылық болып табылатын: салауаттылық, инабаттылық, ізеттілік, ар–ұятты болу, қайырымдылық, перзенттік парыз, ата–анаға, отанға қызмет ету, ұлтын, халқын отанын сүю, қорғау, әдептілік, имандылық, ар–намыстылық, өнерпаздық, ата–текті қастерлеу, бүкіл адамзаттық адамгершілік қасиеттерді ардақтау, ерлік деген ұғымдарды тәлім–тәрбиеде кісілік өлшемдердің көрсеткіші деп санасақ, адам бойына қуат берер осынау ізгі қасиеттерге баулуда жыраулық позэиядан аларымыз өте көп.
Тұтастай белгілі бір кезеңдердің қоғамдық–әлеуметтік, тарихи сипатын таныта алатын дидактикалық–философиялық сарындағы толғаулармен қатар сөз зергерлері адамгершілік, этика, мораль тақырыптарын да адам өмірінің түрлі жағдайларына қатысты келістіре жырлап, ел ішінде тәрбиелік міндет атқарып отырғаны байқалады.

АДАМНЫҢ жан–жақты дамуы – Даналыққа қол жеткізу арқылы адамның жетілген бітімі қалыптасуы. А. ж. ж. д.–ын Сократ оның игілікті тегіс қамти алуы хақындағы өзінің идеясымен байланыстырады. Эпикуршылар А.ж. ж. д.–ын оның қайырымдылық мінезінің жетілуімен өлшейді. деп есептейді. А. ж. ж. д.–ы туралы Эпикур іліміндегі негізгі идея, ол – адамның өзін–өзі тәрбиелеуі мен үйренуі арқылы даналық шегіне жетіп, қайырымдылық шыңына көтерілу мұраты. А. ж. ж. д. мәселесінде Демокрит пен Эпикур білім арқылы қорқынышты жеңу жолын ұсынса, стоиктер тағдырға қарсы адамның дербестігін жетілдіру жолын ұсынады. Стоицизм бұл орайда адамды тағдыр қиындықтарына қарсы тұра алатын қабілетін тәрбиелеу мәселесін көтереді. Ежелгі грек философиясындағы А–ның ж.–ж. д. концепциясындағы басты ұстаным: адам құндылығын түсіну, оның шығармашылық әлеуетін мен кемелдене алу қабілетін мойындап, адамның онтологиялық болмысын анықтау. Әл–Фараби А. дамуындағы басты мақсаты интеллектуальды–рухани жетілу арқылы бақытқа жету деп көрсетеді. “Бақытқа жету жолын көрсету” деген трактатында: “Бақыт – ол әрбір адам ұмтылатын мақсат, өйткені ол қандайда бір жетілу болып табылады”. Әл–Фарабидің пікірінше, адамның жан–жақты жетіліп, бақытқа жетуі үшін жағымды іс–әрекет, ізгі мінез, дұрыс ақыл қажет. А. ж.–ж. д–ын ол адам әдебінің жетілуімен сәйкестендіреді. А–ның ж–ж д., әл–Фараби бойынша, практикалық ақылдың міндетіне жатады. Практикалық ақыл адамның кәміл дамуы үшін мүмкіндік жасайды. Әл–Фарабидің А–ның ж.–ж. д. ілімінен шығатын түйіндер: адам барлық заттың өлшемі, ол – басты құндылық, адам ақылы табиғат құбылыстарын танудағы басты құрал, адамзат қоғамының прогресіне кәміл сенім, адам дамып кемелденуі арқылы көркемділік, сұлулық, үйлесімділік ұғымдарының кеңеюі. Әл–Фараби үшін жан–жақты жетіліп, кемелденген адам – өз күш–қуатын адамдардың игілігіне жұмсайтын тұлға. Ондай адам ақыл мен әдептілікті, ізеттілікті үйлесімді тоғыстырады.

АБЫРОЙ – жеке адамның рухани сапасын, құндылықтық тұғырын анықтайтын, оның әлеуметтік ортаға және қоғамның жеке адамға моральдық қатынасын бейнелейтін этикалық категория. А. жеке тұлғаның өзінің өзіне деген талғампаздығы мен талапкерлігі негізделетін, өзіндік сананың бақылау формасы. А. ар–ұжданнан бастау алып, адамның қоғам алдындағы өз борышы мен жауапкершілігін саналы түрде түсінуінің бір тәсілі. Жеке адамды құрмет тұтып қадірлеу, сыйлау, оның құқығын, ерік–бостандығын мойындау және т.б. талаптардан тұратын жеке тұлғаның А–ы оған деген қоршаған әлеуметтік орта мен жалпы қоғамдық–әлеуметтік қатынас арқылы көрініс табады және сол арқылы реттеліп отырады, яғни қоғамның адамға және адамның қоғамға деген қатынасын білдіреді. А. адамның қоғамдық бітім–болмысын, бейнесін, беделін танытады. Бұл жағдайда А. жеке тұлғаның әлеуметтік және моральдық бостандығының маңызды жағы болып табылады. А. адамға ғана тән сапалық қасиет. А. адамның бойына туа бітетін немесе біреуден сыйға алатын нәрсе емес. Сондықтан, А. жүре қалыптасатын, моральдық процесс және ол, адамның саналы ғұмырынан бастап өмірінің соңына дейін созылатын. шексіз үдеріс.

АДАЛДЫҚ – адамның ішкі рухани болмысының мазмұндық құрылымын анықтайтын этикалық ұғым, адамгершіліктің маңызды талаптарының бірін белгілейтін моральдық категория. А. – адал – араб тілінің “рұқсат етілген”, “таза” деген мағынаны беретін сөзінен келіп қалыптасқан сипаттық мазмұнды бейнелейтін аксиологиялық ұғым. А. шыншылдық, әділдік, принциптілік, кісілік, адамгершілік, қанағаттық, ынсапшылдық, айтқан уәдесінде тұрушылық, мойнына алған істен жалтармаушылық, тазалық сияқты моральдық сапаларды қамтиды. А–деп өзін жасанды қылықпен, қорқақтықпен, өтірікпен “ластамаған”, турашыл және батыл, достықты қадірлейтін адамды сипатайтын.ұғым. Ол – өз жақындарын, отандастарын және бейтаныс адамдарды құрметтейтін кісі. Діни философияда, оның ішінде, исламдық этикада А. ұғымына өте зор мән беріліп, биік маңызға ие болады. Ол – адамның пенделік тіршілігінде өзіне рұқсат етілген іс–әрекет, қажеттіліктерін өтеуінде рұқсат етілген шегін анықтайтын рухани кеңістік.
Дала өркениетіндегі А. ұғымының этикалық қуатын “Ақиқатқа қақ тұрған – адалдықтың белгісі”, “Ала ойлаған алысқа бармайды”, “Адалдықтан ауған ер бір кеселге жолығар” (Балпық би), “Арам – өзін ойлайды, адал – өзгені ойлайды. Халықтың таңдауы – өзгенің қамын жейтіннің жағында” (Әйтеке би), “Адал болсаң жұртыңа, ағалыққа жарарсың” – деген ұстанымдардан байқаймыз. Демек, А. – өмірдің барлық жағдайларында адамның өз уәдесіне және қалыптасқан адамгершілік нормаларға сәйкес әрекет жасау жөніндегі парасаттылық талап. А. – ұлық мінез. Қазыбек биге сүйенсек, “Адалдықты әрқашан жасырмаған елміз, адал ниетті ақтай білген елміз”. “Адал адамның аты арып, тоны тозбас” –дейтін тұжырым жасайды қазақы таным. А. ұғымын табиғат тазалығымен салыстыратын тұсты “адал болсаң судай бол…” (Жанқұтты шешен) дейтін теңеуден көреміз.Демек А. – өмірдің барлық жағдайларында адамның өз уәделеріне сай және қалыптасқан адамгершілік нормаларға сәйкес әрекет жасау жөніндегі парасаттылық талап.

АДАСУ – ақиқат ретінде жаңсақ қабылданатын, нақты шындықпен сәйкес келмейтін сана мазмұны. А. ұғымын танымдық тұрғыда және моральдық тұрғыда қарастыруға болады. Танымдық тұрғыда А. танымның шындықтан ауытқуын білдірсе, ал екіншісі, адамның өмір жолында қателесуін, теріс жолға түсіп, азғындауын, адамгершілік, кісілік жолдан шығуын білдіреді. А. да шындықты, объективті дүниені біржақты бейнелейді,белгілі бір шынайы қайнар көзге ие болады. А–дың себебі. таным жолын салыстырмалы түрде таңдау еркіндігімен, шешілетін мәселенің күрделілігімен, ойды іске асыру барысындағы мәліметтің толымсыздығымен байланысты. А–дың психологиялық және әлеуметтік негіздері болады. Бірақ, оны моральдық–психологиялық феномен ретіндегі саналы өтіріктен ажырата білуіміз керек. Өтірік істің шынайы болмысын бұрмалаумен байланысты, біреуді саналы түрде қателесуге итермелеу мақсатын көздейді. А. қате пайымға негізделгендіктен ақиқаттан ауытқу, ол әр кезде жаңсақ алғышарттарға сүйенеді. Сондықтан оны қателесуден ажырата білуіміз қажет. Қателесу ойлаудың тек формальды тұсындағы ауытқуларды ғана көрсетеді. А.–ға алғашқы жіктемені Ф.Бэкон өзінің “идолдар” туралы ілімінде берген болатын. Оның философиялық жүйесінің сынға арналған бөлігі негізінен адамның адасуының себептерін анықтауға және оларды жоюдың жолдарын ұсынуға бағытталған. А. – адамға тән құбылыс, яғни өмір жолында қателесу, тіршілік бағдарынан шатасу, теріс жолға түсу, азғындап адасу, адамгершілік, кісілік жолынан шығу дегенді білдіреді. Діни философия адасуды адамның кәміл жаратылыс болмауымен байланыстырады. Адамға тән үштік құрылым: жан, тән және рух, оған адасудың тән болатындығын дәлелдейді. Екінші фактор еркіндіктің болуы. Құранда: “Сәмуд қауымына келер болсақ, біз оларға тура жолды көрсеттік. Бірақ олар адасушылықты таңдады” (44/17–аят) делінеді. Мұхаммед пайғамбар: “Ей қауым! Сендерден бұрынғы қауым осы себепті (тағдыр жайлы таласқа түскені үшін) адасқан. Кітаптың бір бөлімін екінші бөліміне қарсы қойғаны үшін адасты…” –деп айтқан. Ислам дінінде кісілік жолы “құдай жолы” мәнімен үндеседі. Абай әділет пен шапағаттан айрылу – А.–дың басы екенін аңғартады.
“Ғадаләт, шапағаттан босанбаңдар. Егер босансаң, иман да, адамдық та һәммасы босанады. Аллаяр софының бір фәрдәдан жүз фәрдә бижай (жайсыз, қолайсыз) дегені басына келеді” дейді Абай. Енді бірде Абай: “Мал, мақтан, ғиззат–құрмет адамды өзі іздеп тапса, адамдықты бұзбайды һәм көрік болады. Егер адам өзі оларға табынып іздесе, тапса да, таппаса да адамдығы жоғалады” дейді. Бұл тәлім сөздер кісілік жолдан адастыратындардан аулақ болу шартын уағыздайды.

АЖАЛ (араб. әджал – белгіленген уақыт, мөлшерлі мерзім) –адамға фәни дүниедегі белгіленіп берілген мөлшерлі мерзімнің, аяқталуын білдіретін діни-теологиялық ұғым. А. ұғымының түпнегізі Құран Кәрімде (3:145), Алла Тағаланың құдіретімен белгіленіп қойылған деген түсінікті береді. А. – Шәкәрім шығарм–дағы кездесетін тірек ұғымдардың бірі. «Мұсылмандық шарты» еңбегінің «Ажал туралы» бөлімінде А. ұғымын таратып айтады. Осы еңбегінде, Құран Кәрімнен және Ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) хадистерінен мысалдар келтіріп, мол түсіндіріп келеді де, өз ойын: «шайх Сағди айтқан: «Кісі ажалсыз өлмейді, Өйтсе де ажалсыз өлмеймін деп айдаһардың аузына кірме деген» деп түйіндейді. Шәкәрім өзінің көркем философиясында А. ұғымына кең өріс береді. Поэзиялық шығармаларының шарықтау шегінде, шешімді сәттерінде А. ұғымын Алла Тағала, асық (ғашық), тағдыр, сөз құдіреті т.б. ұғымдармен астастыра береді. «Қалқаман–Мамыр» поэмасында «Қош, Баба бата бер! – деп түрегелді, «–А, құдай, сақтай көр! – деп бата берді. Жөнелді күрең атпен сырылдатып, А–ға көпе–көрнеу байлап белді» және «Ат қойды құдайлап көп бозбала, А–дан қақты ғой деп хақ тағала» деген жолдарда А–ды екі рет атап, оның алғашқысында Көкенай шешімінің әділетсіздігіне тәуекелмен қарсы тұрудан хабар берсе, екінші сәтте Алла Тағаланың А–дан қорғаған құдірет күшін суреттейді. Алла Тағаланың әділеттілігі мен Көкенайдың әділетсіздігін бейнелеу арқылы, А–ды әділетті және әділетсіз ұғымдарымен астастыра теол.–философиялық контекс аясында береді. Өзінің ой танымын, сөз құдіретінің мәңгілігін А. және өлім ұғымдарымен астастыра беретін сәттері де қуатты: «Алмаймын патшалықты берсең де, Қайтейін, өлім тартып алады, Мендағы, А. жетіп өлсем де, Ғаскерім ақ қағазда қалады», немесе «Дәл кесімді А. келіп жеткенше, Ойдан, Сөз теремін жемістей». Сөз өнерінің орнын осылай анықтау, сондай–ақ, ойдан сөз теру, оның мәңгілік ажалсыз әскер екенін айту Шәкәрімнің жаңалығы. Филос. лирикада ұғымдар суреттеліп, не бейнеленіп қана берілмейді, сол ұғымның түп мәні жайында ой толғау тән. Осы бағдарда, әділеттіні А–дан Алла Тағаланың қаққанындай, Шәкәрімнің асыққа (ғашыққа) да А–дың келмейтінін бейнелеуінде символдық мән бар: «Асыққа А. келмейді, Қандай қаза көрсе де, Көңілі жанды өлмейді, Тәні жанды өлсе де». Көңілі жанды, тәні жанды ұғымдары арқылы өмірдің, тіршіліктің субстанциялды бастауларына бойлайды. Сондай–ақ, «Дүние мен өмір», «Қош, жүртым», «Жастарға», «Абай марқұм өткен соң өзіме айтқан жырларым» сияқты шығар–ында көтерілген ой таным аясында А. ұғымы көрініс тапқан.

Әдебиет: Ислам. Энциклопедиялық сөздік. / құр. Б. Аяған. – Алматы: Аруна, 2009; Құран Кәрім аудармасы, Алматы. – Дәуір – 2003

АЗАМАТ – адамның әлеуметтік болмысын,қоғамдағы тұлғалық орнын анықтайтын ұғым. А. құқық ғылымы тұрғысынан – адамның нақты бір мемлекетке саяси және құқықтық қатысы. Мемлекеттің және оның билігіне бағынатын адамның арасындағы өзара қарым–қатынасты білдіреді: мемлекет өз азаматының заңды құқылары мен мүдделерін қамтамасыз етуге, қорғауға әрі оған шетелде қамқорлық жасауға кепілдік береді; ал азамат мемлекеттің заңдарын және т.б. өкімдерін бұлжытпай сақтауға әрі оның белгілеген міндеттерін орындауға міндетті. Мұндай құқылар мен міндеттердің жиынтығы азаматтың саяси–құқықтық дәрежесін айқындап, оны шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардан ерекшелейді. ҚР–ның Коститутциясында адамның азаматтығы бекітілген.
А. ұғымы моральдық философия тұрғысынан алғанда адамның әдептік сапасын білдіреді. Ол әдетте, А–тық. парыз ұғымы тіркесінде қолданылады. А.–тық парыз – адам мен қоғам үйлесімділігін білдіретін әлеуметтік–этикалық ұғым, жеке тұлғаның туған жер, ата–мекен, Отан, халық алдындағы парызы мазмұнын білдіреді. Қазыбек би “Алтын ұяң – Отан қымбат, туып өскен елің қымбат, кіндік кесіп, кір жуған жерің қымбат” деген. Адамзат пен Отанды сүю тек А. парыз ғана емес, сонымен бірге, ар–намыспен де байланысты. “Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді” деген осыған меңзейді. Азамат үшін тіршіліктің ең қиыны, күрделісі – нағыз адам болу. Адамға өз ісін жетік білу де А. парызы. Пайғамбар хадистерінде “үйренуге қорланбадым, әркімнен үйрендім, әркімге үйреттім” деген тәлімдік сөздер бар. А. парызы адам құқықтарын қастерлеумен тығыз байланысты. Азамат өз құқығын пайдаланып қана қоймай, сонымен бірге, қоғам, заң және басқа тұлғалар алдындағы жауапкершілігін сезінуі қажет. А. парыз азаматтық қоғам, құқықтық мемлекет және халықтың шынайы билігі бар жағдайларда толық жүзеге аса алады.

АЗАП – (араб. – қинау) – шариғатта күнә үшін белгіленген жазаны білдіретін моральдық ұғым. Қылмыс үшін қазының белгілейтін жазасы немесе адамның бұл дүниедегі күнәсі үшін о дүниеде алатын жазасы ретінде қарастырылады. Сонымен бірге қабір азабы да осыған жатады. Құранда: “Бұл (А.) сендердің дүниеде қолдарыңмен істегендеріңнің қарсылығы, (жемісі), әйтпесе Алла құлдарына зұлымдық жасамайды” (3/182 аят) немесе “Ей, пайғамбардың жұбайлары! Сендердің қай–қайсың ап–ашық бұзақылық жасасаңдар, оған еселенген А. тартқызылады, ол – бір Аллаға қиын емес” (Ахзаб сүресі, 30–аят) деп айтылады. Демек, адам өзінің істеген ісінің жемісін көреді. Сондықтан А. адам өміріндегі кездейсоқ құбылыс емес, оның өзіндік негіздері болады.

Айтыс – көшпелілікте болған қазақ, түркімен, моңғол сықылды елдердің көбінде дәстүрге айналған; қазақ ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан, топ алдында сөз жарыстырып қолма – қол суырып салып айтылатын сөз сайысы жыр жарысы негізінде қалыптасқан поэзиялық жанр. киелі сөз өнері мен ақыл–парасат таластыру түрi; өлеңнің шумақтарын айтыс үстінде ойынан шығара алатын ауызша жарыс, таланттылардың шығармашылығы; адам қадірін, сөз қадірін білетін ой толғау; «сөз барымтасы, ой қарымтасы» (М. Әуезов). «Айтыс» жанрының ерекшелігі: екі ақынның пікірталасы, ой жарыстыруы барысында бәтуалы сөз шеберлігімен, көп алдында танылады. Әлуметтік шындықтың әр қыры мен сырын терең ашады.Ақын өз намысынан гөрі, белгілі бір аймақтың, қауымның атынан сөйлеп, намысын қорғаған. А. таланттарға жол ашу, шындықты жеткiздiре серпiлту, өз артықшылығы мен үстемдiгiн мойындатқызу. А.–ң мақсаты: өз ойларын ақтау; қарсыласының ойларын даттау, тойтарыс беру және өз ойын хабарландыру, тыңдаушыға жеткізу. Айтыста талаптылар мен таланттар түйiседi, табысады, татуласып туыстасады. А.–қа ақын–жыраулар қатысты. Ақын–жыраулар а) халық әдебиетін, халықтың әдет–ғұрпы мен өмірін жақсы білетін арқалы ақылдылар; ә) тіл мен сөздің мәдениетін жақсы игерген таланттылар мен талаптылар; б) халықтың қуанышы мен қайғысын орақтаса алатын имандылар, өз еліның нағыз патриоттары. «Айтыстың» көне жанрына «жар–жар», «бәдік», қыз бен жігіт айтысы немесе өлеңмен әзілдесуі, жұмбақпен айтысу жатады. Нағыз ақын–жыраулардың өнерін ел сүйген, ақылын асылға балаған. Халық ақылды, көреген, алғыр, байсалды, ұстамды ақынын ұнатты. Халық ақынды жақсы көрді. Оған себеп, ақын – шешен, халық тұрмысының шындығын суреттеді, қуанышы мен қайғысын шын көңілімен ортақтасты, қанаушы мен қаналушы таптың сырын ашуға, әйелдің теңсіз күйбеңінің астарын, заман тынысын ашып беруге тырысты.Қазақ жеріндегі адамды сүю, оған құрметпен қарау дәстүрі кикілжіңдікке жол бермей, оның мүддесінде, ниет–тілегінде, ортақ жүректе, бітім білекте қайнап шықты. Ой толғаудың екі түрі – парасатты қабылдау және ерік–жігердің маңызын арттыру барысында– адамның іштей тазаруына, өзгені түсінуге жол іздестірді, жөн түзеді. А.ң тәлімдік маңызы арынды сезімнен – намыстан және адамға күш қосатын, үдеден шығатын жігерлі әрекеттен білінеді. Оны рухани тазалық көзі, шабытты тартыс тәсіліне балайды
Ж. Молдабеков

АККУЛЬТУРАЦИЯ (лат. adcultura – білім, даму) — белгілі бір халықтың мәдениеті жоғары дамыған басқа бір халықтың мәдениетін толық немесе жартылай қабылдауы нәтижесінде болатын мәдени өзара ықпал процесі. А. ассимиляция және этникалық бірегейлік пен тұтастану процестерінің көптүрлілігіне қатысты қарастырылады. А. ұғымы алғаш рет Солтүстік Америкалық үндістік тайпалардағы мәдени өзгерістерді зерттеген мәдени антропологияның американдық мектебінде (Д.Боас, У.Холмс, У.Мак–Джи, Р.Лоун) ХІХ ғ–дың аяғынан бастап қолданылды. Алғашқы тар мағынасында бұл ұғым үндіс тайпаларының ақ нәсілді американдықтардың мәдениетін біржақты қабылдап, ассимиляцияға ұшырауына байланысты пайдаланылды. ХХ ғ–дың 30 ж–нан А. ұғымы мәдени антропологиялық мектептің басты ұғымдарының біріне айналды. А. процестерін зерттеуде 1940 ж. жарияланған Линтонның “Американ үндістерінің жеті тайпаларындағы А.” еңбегінің үлкен теориялық маңызы болды. Бұл еңбекте А–ның екі типі аталады: 1) әскери–саяси өктемдік жоқ жағдайында өзара қарым–қатынасқа түскен мәдениеттердің бір–бірінің құндылықтарын еркін қабылдауы; 2) әскери немесе саяси басым топтың бағыныңқы мәдениетке өз құндылықтарын нысаналы және күшпен танытуы. 1950 ж–дарға дейін А. процестерін зерттеу Батыстағы мәдениеттің басқаларына тигізген әсерлерін қарастырумен байланыстырылды. Басқалары батыстандыру аймағы болып табылады делінді. 1950–60 жылдардан бастап А. аумағы кеңірек қарастырылды. Батыстық емес мәдениеттердің өзара байланысы және олардың А–лық қуаты сараланып, испандандыру, жапондандыру, қытайландыру процестері ғылыми талдаудың пәніне айналды (Дж.Фостер, Дж.Фелан, т.б.); А. тәсілдері күрделі қоғамдардағы урбанизация процесін зерттеуде пайдаланылды (Р.Билз). Егер бұрын басым мәдениеттің “төмен” мәдениетке тигізген әсерлері сөз болса, енді кері әсер (мыс., африкалық әуендік ырғақтардың қазіргі музыкаға әсері) туралы жиі айтыла бастады. А–ны әртүрлі мәдениеттердің тоғысуы нәтижесінде жүзеге асатын мәдени сұбхат ретінде қарастыру алдыңғы қатарға шықты.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Мәдениет философиясы. Аударма, 2006: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы, 2007.

АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМ (лат. іnformatіo – түсіндіру, хабарлау) — 1945 жылы жапон ғалымы Е.Масуда енгізген термин. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дамыған елдердегі капитализмнің бұрынғы индустриалдық капитализмнен бөлек екендігі айқындала түсті. 1960–70 жылдары Батыс ғалымдары (Д.Белл, Р.Арон, З.Бжезинский, О.Тоффлер, Рим клубы өкілдері т.б.) принципті жаңа қоғам қалыптастыру туралы ілімдерін көпшілікке ұсынады. Оны әртүрлі атаулармен атады: супериндустриялық өркениет, постиндустриалдық қоғам, технотронды, телекоммуникациялық, ақпараттық қоғам. 1990 ж. шыққан Д.Нэсбит пен П.Эбурдиннің “Мегатенденциялар. 2000 ж.” еңбегінде жаңадан қалыптасып келе жатқан өркениеттің төмендегідей басым бағыттары аталып өтті: 1) жаңа жоғары технологиялар; 2)социализмнің кейбір элементтерін еркін нарықтық қатынастармен үйлестіру; 3) әмбебапты өмір салты және мәдени ұлтшылдық; 4) жеке және мемлекеттік дәулеттіліктің ұштасуы; 5) өнер мен көркем мәдениеттің өркендеуі: 6) діни жаңғыру; 7) тұлға марапаты. Өркениеттіліктің басты тірегіне әмбебапты ақпараттандыру жатады. А.қ. тіршіліктің барлық салаларын қамтып отыр: техникалық салада – жаңа ақпараттық технологияларды өндірісте, іскерлік қатынастарда, білім беру саласы мен күнделікті тұрмыста қолдану; экономикалық салада ақпарат ең басты тауарға айналды, әлеуметтік салада ақпарат өмір сапасын көтерудің негізгі құралына айналды; саяси салада ақпараттың еркін және ғаламдық алмасуы демократия мен азаматтық қоғамды насихаттады, мәдениет саласында А.қ. жетістіктері мәдени сұхбат пен құндылықтар алмасуына себебін тигізді. Ақпараттың принципті жаңа түрлері адамзат мәдениетінің жазу бітімінен экрандық мәдениетке ауысуына негіз болды.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Әлеуметтік философия. Т 17. Астана: Аударма, 2005: Философия. Энциклопедический словарь. – М., 2004.

АҚЫН — поэзиялық шығармаларды (өлең, жыр–дастан т.б.) ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі, халықтың сөз өнеріндегі көркемдік мәдениетін қалыптастыратын тұлға. Көшпелі қоғамда әлеуметтік пікірді жеткізуші. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде шынайы А. өзінің суырып салып өлең айтуымен дараланған. Ол өлеңді, жырды домбыра немесе қобыз сияқты музыка аспаптарының сүйемелдеуімен орындаған. А.–ға тән қасиеттер: а) ескіше оқыған, көп білетін адам; ә) қасиет пен құндылықтардың бейнешісі, суретшісі, демеушісі, жасаушысы, содан әлеуметтік мәртебесі жоғары дара тұлғалыққа ие болды; б) халықтың көркемдік талғамын қалыптастырып, жалғастырған сөз шебері, ауызша жырлап не жазып шығаратын өнер иесі; в) А. айтыста тіршіліктегі ащы–тұщының себепті байланысын есінде сақтады, реті келгенде ашық, жанға батыра еске салды.. Оның асыл сөзі – ақиқаттың айқын үні, ойшылдың өткір ойы. Оның серпілісі өз қиялынан, таным объектісінен қанат тапты, нақты оқиғаны өрнектеуімен көп құлағына жақты. Әрекет бастауын адамдыққа және бітімге арнады. А. тойда, ойын–сауықта көптің іліп аларына көңіл бөлді. Ол бұралқы сөзбен емес, батыл оймен, әнді дауыспен көпті өзіне қарата алды. Мұндай тұлғалық пен тектілік қазақы танымды ерекшеледі. Тілдері нық, ойлары анық болды. Ашық сөз саптауда немесе жарыста сөзін жинақы таратты, ойын тартымды, әдет–ғұрыптың жағымды, оң жақтарын жеткізумен көптің көңілін жаулап алды. А.–дар туралы «Тәңірі қуат берген, Тәңірі жарылқаған шабыттылар» деген түсініктер таралған.
А.–ның жаны таза. Жаны тазаның ағартушылығы арыдан басталады. Оның талғамы, ой өрісі, мәдениеті көп алдында сыннан өтті, ширатылды. А. дүние танымын, адамдармен қарым–қатынасын, нені сүйіп, нені жек көретінін, кімнен үйреніп, кімнен жиренгенін де дер кезінде нақышына келтіре өрнектеген. Шығармаларының көпшілігінде заман туралы айтады, шындықты айтып, халық қамын білдіреді. Осы тұрғыдан қазақтың жаман мінездерін, ескі қалдықты, билердің үстем қылықтарын сынайды. Бұл А.–қ қабілет пен мұратқа тән ерекшелік.
А. қабілеттің арқасында табиғатқа тіл бітіп, адамның тұла бойындағы құдірет, бас бостандық, ел мен жер танытқан шындық (Шал, Шернияз, Мәделі, Ақмолла, Майлықожа, т.б.) көріністері ашылды; ел мұңы, заман зары мен жыры (Махамбет, Дулат, Шортанбай,т.б.) ұрпақтар жанында әрдайым жаңғырды. Сергек ойлы ақындар, сыршыл әншілер, ұғымтал сазгерлер (Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса,) қазақ музыкасының мазмұны мен түріне, орындаушылық өнеріне көптеген жаңалықтар енгізді.
Қазақы таным алдағы күнге деген үмітімен, өткен күнге деген сағынышымен ерекше. А. алдымен өз басы мен болмысының иегері болды, адамдық туралы ойланды, адамгершілікті түсіндіріп бақты.
А.–та елге, жерге, ағайын–жұртқа деген сезімталдық, сүйіспеншілік, сенімділік үнемі және үлгілі тұрғыда таратылады. Әдебиетте А.–ды әнші А., айтыскер А., жазбаша А. деп жіктеушілік орын алған. А. дәстүрде елдің тағдырына деген талғам, талап, үндеу басалқы; ілкімді өнер, жұртпен жақындастырар қабілет айқын; халық аузындағы жыраулық ұлы ұғым, қымбатты қасиет қалыптасты. А.–дық жырау мұраты – шығармашыл қажеттіліктен туындайтын көркемдік пайымдаумен және субъективті сапалықпен, яғни, өзін ұрпақ–ұлтымен үйлестіретін және еліне қызметін тездететін ізденістермен үндес. Мұндай тұлғалық пен тектілік қазақы танымды ерекшеледі.
А.–дық – білімді өндіру қабілеті, тіл шеберлігіне деген жауапкершілік. Онда адамның тұлғалық деңгейі мен тіршілік тұтастығын жеткізетін, тұрмыс–салт мұқтаждарын көрсететін кемелдік айқын. А.–дықта тіл мен білімнің жетілу эволюциясы қатар жетіледі. Өйткені А. халқымен тілдеседі, заманымен үндеседі. Тұлғалық пен тіршілік тұтастығын, тіпті халықтың идеялық, рухани біліктілігін нығайту – А.–дық толғаныстың мәңгі тақырыбы. Оның басты бір сырын А. Байтұрсынов: «Ертедегі адамдардың табиғаттан ұзап кеткен жері болмаған соң адамның өзі де табиғатпен қатар, табиғатпен жалғас, сабақтас өзектес сияқты күйде өмір кешкен» деп түйіндейді.
А. номадалық мәдениеттің синкреттік тұлғасы, ауыз әдебиетінің халық дәстүрлерін сақтаушы. Сондықтан олардың көрнектілерін “халық ақындары” деген (Нұрпейіс, Кенен, Жамбыл т.б.). Халық ақындары тек қазақта емес, сонымен бірге тыныс–тіршілігі ұқсас қырғыз, қарақалпақ, башқұрт, түркімен сияқты халықтарда да бар. Ақындық өнер қазақтың жазба әдебиетінде де жалғасқан. Жазба әдебиетіндегі А–дар бұрынғы фольклордың құндылықтарын сақтай отырып, заманның жаңа талаптарына сай жанрлық, стильдік, көркемдік, идеялық–мазмұндық өзгерістерге барған (Абай, Шәкерім, Мағжан, С.Торайғыров, С.Сейфулин, М.Шаханов, О.Сүлейменов т.б.). Зерттеушілер қазақ поэзиясының тарихи кезеңдеріне, мәдени ақпарат беру тәсілдеріне, стилі мен жанрына қатысты А–дарды жыршы ақындар және жазушы ақындар деп екі топқа бөледі. Қазіргі күндері ауызекі ақындарды шығарм. ерекшеліктеріне байланысты: айтыс ақындары, әнші ақындар, термешілер т.б. жіктеп таратады.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Мәдениет философиясы. Астана: Аударма, 2006: Қазақ этикасы мен эстетикасы. Т 12. Астана: Аударма, 2005. Мәдени–философиялық энциклопедия. Алматы: Раритет, 2007.

Ақын–жыраулық – ойды образға орайтын, өнеге мен әдептіні қорғайтын өнер, адам өзін, ел есін жиған кездегі тұтас көркемдік феномен. А.–ж.–қ, а) қазақ әдебиетінің ғасырлар бойы тамыр жайып келе жатқан қызықты да қуатты, кең таралған көне түрі; ә) қазақ халқының көркемдік талғамы мен дүниетанымын қалыптастырған, сөз өнері мен адами үлгісін саптаған шеберліктің ерекше өрнегі; б) ежелгі замандағы фольклорлық сипаттан көркем руханиятка айналған, көркемдіктің асқақ нәзігіне жеткен, кәсіби әдебиетке көтерілген көп жанрлы ұлттық өнер; в) ұлттық күш–қайраттың, өршіл ойдың, мұқалмас жігердің көрінісі, әрі жаршысы. А.–ж.–ық халық мәдениетінде көркемдік–эстетикалық қызметті әрі жанрлық–стадиялық тану принципін ширатты. Бағдарлы бұл талғам мен таңдау күнделікті тіршілік болмысын қарапайым сипаттаудан көркемдік бейнелеуге көтерді, елдік санадағы өмірлік шындық пен тарихи–мәдени тәсілді жаңғыртты. Ауызша шығарм–ық жазба әдебиетімен үйлескенде жыраулық әдеби мәтіндер құрылым жағынан тұрақтанды, құндылық жағынан жаңарды, мазмұндық жаңаруда мұралық өрнектерді жетілдірді.
А.–ж.–қ а) сезімталдық пен пайымдаудың, тіл мен ойдың үйлесуіне, үлгісіне, үрдісіне сүйенеді, ә) жеке тұлғаның қабілет–қасиетімен ұштас, үйлес келеді, б) халықтың ойын–сауығы мен дәстүрімен тұстастығын арттырады. Оның мазмұны «бұрында өткен белгілі халық батырларының өнері мен қаһармандық іс–әрекеттері болып келеді», оның жолдары «шығарма кейіпкерлері немесе қаһарман сөйлегенде ғана басталады» (Ш. Уәлиханов). Оның ерекшелігін этномәдениеттің басты жетістігі мен желісінен, халықтық шығарм–тың рухани жаңғыруынан және халық өнерінің озық нұсқаларынан табамыз.
А.–ж.–лық өмірге және адамның өзіне деген көркемдік сипаттама ғана емес, дүниетанымдық сараптама, философиялық тоқтам–түйін. Оның ағартушылық құндылығы төрт бағдарда:
а) адам болмысын, ел бітімі мен халық үнін түгендеуден білінеді;
ә) әдебиетті көркемдік, шешендік тілмен байытудан әлденеді;
б) адамның еркіндігі мен ұлттық сана–сезімін оятудан серпіліс алады; в) ауызша шығармалықтың қарымында, өлеңнің танымдық кең көкжиегі мен тапқырлығында жалғасын табады. А.–ж.–та образ, ой, талғам, талдау ойсанамен үнемі тұтасады; табиғи құбылыстар идеясы, эстетикалық идея, ақыл идеясы имандылық аясында, салыстырмалы сарында, субъективті мақсат–мұрат сарынында өрбиді.
А.–ж.–лар халықтың мұралық өрнектерін құнттады, оларды шығармашыл дәстүр ретінде жетілдірді. Олардың өнерінде: а) көркем сөздің, көркем ойдың нышаны айқын, ә) тұлғалы кейіпкердің мүдделі қимыл–әрекеттері пайымдалынды, б) шығармашылық дарын мен дәстүр ұстанымы сабақталды, в) көне заманның және ауызша шығармашылықтың әр саласындағы сұхбаттық дәстүр ауқымдалынды. Олардың «тілі – шырын, жыры – кент. Олар үшін «замана жайы – терең сыр, замана жыры – бітпес жыр» еді (Жамбыл). Қандай жағдайда қазақ болып қалу керектігін айшықтап берген, осы А.–ж.–лар.
Жырау деген атаудың өзі «жыр» сөзінен шыққан. Махмут Қашғари жырау сөзін (йырағу) өлең шығарушы, музыкант деп түсіндіреді. Жырау сонау көне заманда ақын ретінде танылған. Ж.–дың басты белгілері, а) ақындық, яғни өз жанынан өлең шығаратын қабілетінің болуы, ә) адамның жаны таза, тәні күшті болуы, б) ж.–лар – жасампаз тұлғалар, яғни ақындармен қатар, батырлар, рулар, тайпалар және ұлыстар басшылары. Жырау – өнегелі сөздерді кейінгіге дөп сақтайтын, қажет кезінде өзі де толғап, жырлап айта алатын бірегей өнер шебері; поэзиядағы толғаныс, тапқырлық, табан тіреген ашық та батыл әрекет. Ол «дуалы» сөзімен, «көмекейлі» үнімен жүрек тебірентті, оқиға желісімен тыңдарман ойын жаулап алды, көңілін ұйытты. Жырау адамның рухани күш–қуатын алдыңғы шепке шығарды, жоғары бағалады. Ж.–дың әлеуметтік орны мұнымен шектелмейді. Ж.–лар тобы – текті, мәртебелі, өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөйі, абызы болғандар. Олардың мәртебесі заман ағымына орай өзгеріп отырған. Жырау ел арасында, көптің төрінде өзінің ел басқару қабілетін қайрады әрі шешендік өнерін танытты. Сондықтан да болар, ж.–ды тек ақын деп қарастырмай, оны енді бірде көріпкел–әулие, рухани ұстаз, идеолог деп те қабылдаған.
Ж.–шы ақын көркем сөз қуатымен, сыйымды ой айтты, таза жан шындығын жеткізді, ойды өреге жеткізер амал–әрекеттер ұсынды, ұрпақтың күрделі ұғымдарын көкейге құйып, олардың мән–мағынасын құнттап өтеді. Ж.–шы әлемді қабылдау мен айшықтаудың тылсым да сырлы бейнесін жасады, көптің шынын суреттеуде өресі биік сөздерді қолданды, тың ұғымдарды айналымға тартады. Ж.–ның қадірі – әділетті әлпештеуінде, шындыққа жол ашар әлділігінде. Жырау мәдениетінің шеберлері ұлттық дүниетаным жүйесін қалыптастырды, оны тіпті заман талаптарына сәйкес жоғары тұғырға көтерді.
Ж.–лық поэзия ХҮ–ХҮІІІ ғғ қазақтың халық поэзиясының негізін құрды, қазақ дәстүрін қайта түлетті деген ғылыми көзқарастар айқын. Өйткені Ж.–ық поэзия ежелгі ауызекі және қауымдастық дәстүрлерді жаңғыртты, заманына орай, қоғамдық сұранысқа қарай тың тақырыптарды көтерді. Ж.–лық а) айтыс–тартыста демеулік тапты ә), тұлғалық адалдық пен асқақтықтың серпілісі; б) белгілі бір ойшыл көмейінен ағып тұрған түсінікті көзқарастың жүйесі, әрі шабыт пен сенім жиынтығы. Ж.–лар поэзиясы – қазақ халқының рухани–мәдени, қоғамдық–саяси, әлеуметтік өмірінің айнасы. Ж.–лық сөз – халықтық дүниетанымның бастауы. Онда әлеуметтік сарын, азаматтық нысана, дара көркемдік өзгешелік сабақтасып, астасып жатады. Бұл сөздің ойға да, сезімге де қатысы бар. Ж.–лық дәстүр, біржағы, көңіл, діт, жүрек ырқына орай, біржағы, толғау, толғану, толғаныс. Ол алдымен ділгірліктен туындайтын мұқтаждық; көркем сезімталдығымен, шабытты толғанысымен, еркін ойлауымен тартымды.
Ж.–лық поэзияның алғашқы өкілдері Дешті Қыпшаққа даңқы жеткен Қодан, Тайшы, Сыпыра, Асан Қайғы, Қазтуған, Қожаберген сияқты жыраулар көне дәстүрлі мұраны рухани жалғастырған және жаңғыртқан ақындар, арқалылар, алыптар. Ж.–дың ішінде биші, ақылгөй, мемлекет ұраншысы болғандар (Асан қайғы, Бұқар,), көшпенді шонжарлар, ауқатты ортасынан шыққандар, рубасы, әскербасы болған батырлар (Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар, Шал ақын) көп–ақ. Олар, бірде, айдынды аламан, арқалы жыршылар ретінде, енді бірде, жақсы тәрбие мен көнекөз білгірлер, көш–қоныстың өмірлік тәжірибесін әскери жорықта көрсете білгендер, көп қырқысқа қатысқан білектілер ретінде көзге түседі. Ж.–лар шығармаларында халықтық дүниетаным, Алланы тану, әдеп, әдет–салт, тіршілік иірімдері, ерлік пен батырлық, қысқасы адам болмысының күллі қыры мен сыры қамтылды, қарастырылады; елдің бірлігін ту етті, ішкі және сыртқы жаулардың қайсысымен болмасын бітіспес күресуге шақырды. Ж.–лар азаматтық, ерлік, әлеуметтік мәселелерді көтерді. Елдің бостандығы мен егемендігін, адамның рухани тәуелсіздігін әрдайым тілге тиек, ойына арқау етті.
Ж.–ларды Ш. Құдайбердиев «әулие», ал Ә. Марғұлан «әулие жырауды» ақындардың ішіндегі ең құрметтісі деген. Халқымыз болашақты болжай білгендерді «әулие» деп кеткен. «Терең ой, түзу тәжірибесі бар адам ғайыптан хабар береді. Әулие дегені сол болса керек» – деген еді Шәкәрім. Ж.–лар – заманның ойлы, алғыр перзенттері. «Ж.–лардың көбінесе әрі суырып салма ақын, әрі батыр, әр данагөй және сәуегей болып келуінің себебі сол тұстағы Қазақ хандығының өмір салты мен тұрмыс–тіршілігінің көшпелі–бақташылық болуына және ұдайы жаугершілікті басынан кешіруіне байланысты еді» (С. Қасқабасов). Олар қазаққа қорған боп, қалмаққа қарсы шапқан батырлар, әділ билігімен, хас батырлығымен алаштың айбыны болған ірі тарихи тұлғалар.
А.–ж.–лар көзқарасы, а) интеллектуалды ресурстың қуаты, ә) қоғамдық дамудың үйлес бейнелері және оның озық ойларының жиынтығы ретінде танымал. Ақын–жыраулар «қазақтың жанды бейнесін барлық жағынан көрсетуге» ұмтылған (Диваев) азулы тұлға ретінде өмірдің адамгершілік бастауын паш етті, әрі дүниенің келбетін келістірді. Олардың төл тұлғалары өз заманындағы ерлікті, елдікті мадақтап, көпшілікке паш етті, ерлікті елдіктің қаруы да, туы етті. А.–ж. үшін ер – асыл адам, дана, батыр, әулие. Олар әрдайым елдіктің рәміздерін қастерледі, оның қолбасшыларын марапаттады. Қазақтың А.–ж.–ғы өміршең дәстүрлі деңгейімен құнды әрі қажет.
Ж. Молдабеков

М. Қашғари. Диуани–лұғат–ат–түрік. 111 том, 1963; С. Қасқабасов. ХҮ–ХҮ111 ғасырдағы Қазақ әдебиеті, Алматы, 2005; Қазақ ақын–жырауларының философиясы. Т.8 ,Астана, Аударма,2008

АЛЛА — Ислам дінінде бүкіл әлемді, адамзатты, барлық тіршілік иелерін жаратушы, бүкіл болмыстың түп–тірегі. барлығы оның әмірімен болады. Қасиетті Құран Кәрім А–ның адамдарға сыйлаған сөзі. Оны А. Жәбірейіл періште арқылы соңғы пайғамбар Мұхаммедке 23 жыл бойы аян–аяттар түрінде жолдап отырған. Мұсылмандық сенімде А. туралы ілім (ат–таухид) басты имандылық қағидалары болып есептеледі. Құранда, хадистерде, тәфсірлерде А. туралы арнаулы әдебиетте (кәләм) жаратушының құдіреттілігі, шексіздігі, жалғыздығы, шынайылығы, қасиеттілігі, мейірімділігі, әділдігі, рахымдылығы т.б. жөнінде көптеген сипаттамалар беріледі. Нағыз мұсылман А–ны бірден–бір жаратушы күш ретінде мойындап, өз өмірінде оның талаптарын бұлжытпай орындап отыруға міндетті. Әлемдегі рас — ол болмыс. Болмыс рас болса, онда А. да рас. Абай айтқандай:
“Алла ішімді айтқызбай біледі, ойла,
Бендесіне қастықпен кінә қойма.
Распенен таласпа мүмин болсаң,
Ойла, айттым адамдық атын жойма!”
Құран уағызының негізі — Құранның мазмұны да, тақырыбы да бір ғана А–ға сену болғандықтан, көп құдайлы пұтқа табынушылыққа қарсы тұрған. А.— жалғыз, оның ешқандай «теңдесі» жоқ. «А.— жалғыз, А. мәңгілік, ол тумайды, оны ешкім туған жоқ, оған тең келер ешкім жоқ». Құранда А–ның құдіреттілігі, қалтқысыздығы және ұлылығы туралы үнемі айтылып келеді. 18 мың ғаламның барлығы А–ға бағынғандықтан дүниеде оның әмірінсіз ештеңе істелмейді, тіршіліктің дамуы оның әмірі негізінде ғана жүреді. Құран дұғасы осыны дәлелдейді. Сондықтан А. өзі жаратқан дүниеге әмірін жүргізеді, демек тіршілікті дамытады, өзгертеді, барлық құбылысты өзі жасайды. А. адамзатқа өте қайырымды, себебі ол адамға сана және қалау еркін берген, адамға кешірімді. Адам А. құдіретіне сенгендіктен, өзін Құдайдың «құлымын» деп түсінгендіктен, дін жолына түсіп, Құдайға құлшылық етеді. Құдайға құлшылық етуші мұсылман қауым, тіршіліктегі барлық құбылысты А. ісі деп түсінеді.
Адам баласы өмір бойы не істейді, қалай күн кешеді, мұның барлығы А–ның әмірі деген қағида Құранда көп қайталанады. Сонымен қатар, дүниедегі болып жатқан барлық құбылыс А – ның әмірімен және оның бұйыруымен жасалады. Құран қағидасының негізгі мақсаты А – дам баласын тек адал өмір сүруге, істеген ісіне жауапкершілікпен қарауға, күнәсін мойнына алуға А–ға күнәсін кешіруін сұрап, жалбарынуға шақырады. Дер кезінде күнәсін кешіруді өтінбесе о дүниеде күнәға батып, А–ның алдында жазаға тартылады. А. – діни философиялық категория. Әл–Фараби философиясындағы Бірінші Себеп – Құдай – абсолютті бастама. Ол әлемдік үйлесімділіктің басы да соңы. Құдай материалды дүниеден, дербес.. Әл–Фараби бойынша, А. – Бірінші себеп, ең алғашқы бастама, ол дербес, ешқандай затпен, құбылыспен теңестірілмейді, оның басқа затқа тәуелділігі болмайды. Бірінші себеп болмысты жаратады, одан жаратылған болмыс басқа заттардың болмысы үшін өмір сүреді. А–ның жаратқан болмыс жүйесі сатыларға бөлініп, әрқайсысы өзіне тиесілі орындарын иеленеді. А. универсальды білімнің иесі, Ғаламдағы барлық заттар мен құбылыстардың түптегі, негізі. А. өзінің мәндік болмысын анықтауға қабілетті, ал оның мәні бүкіл шындық әлемін қамтиды, сондықтан ол бүкіл әлемді таниды. А. мен материалды дүние бір бүтін болмысты құрағанымен, А. мен материалды дүние немесе А. мен адам арасында бірнеше топтар мен сатылар кездеседі, сондықтан А–ның табиғатпен тікелей байланысы жоққа тән, А–дан оларға вертикальды байланыс болмайды. Фараби А–ның мәңгілік екенін дәлелдейді. Әбу Ханифаның пікірінде: “А–ның калам (сөз) сипаты бар және бұл сипаты оның басқа сипаттары сияқты өз болмысының ажырамас бір, онымен бірге мәңгі болып табылады”. Оның А. – барлық нәрсенің бастамасы тұғысындағы пікірі, әлем және ондағы әртүрлі болмыс А. тарапынан жаратылды, Ғарыш және дүниенің ешбір кемшіліксіз жүйелі түрде жаратылуы, болмыстың бір күйден екіншісіне ауысып отыруы білушілердің білушісі және ғибрат иесі ұлы жаратушының бар болатындығын дәлелдейтін ашық айғақтар дегенге саяды. Осыған негізделе отырып, әрбір ақыл иесі А–ның бар екеніне және оның жаратушы бастама болатынына сенуге міндетті деп есептейді. Оның пікірінше, А. бар, бірақ оның бар болуы басқа болмыстарға ұқсамайды, А. тірі, бірақ басқа тірілір сияқты емес, сипаттары оның болмысынан ажыратылмайды. Оның теңі мен ұқсасы жоқ, сондықтан ол – “жалғыз”, “біреу”. Ислам дінінде сауап та, жаза да А. тағаланың қолында, мұның екеуі де бұл дүниеде болмаса, о дүниеде берілетіні анық болып есептеледі.

Әдебиет: әл–Ғазали. Ихйа. 1, 38–116. әл–Бағдади. Усул ад–дин, 76–152, ан–Насафи. Акаид, 28–33; әл–Джурджани, Шарх 465–544. Ислам. Энциклопедиялық сөздік. / құр. Б. Аяған. – Алматы: Аруна, 2009.

Алтын адам – (б.з.б. V ғ.) – Алматы обл. Есік қ–нан солт–ке қарай, Есік өзенің сол жақ жағалауындағы темір дәуірінен сақталған сақ обасынан табылған алтын киімді сақ жауынгерінің мүрдесі. 1969 ж. археолог К.Ақышев тапқан. 40–тан астам обадан тұратын қорымның оңт. шетінде диаметрі 60 м, биікт. 6 м үйінді төбе астынан екі қабір ашылды. Біреуі ертеректе тоналған. Екіншісінен жасы 17–18 шамасындағы сақ жауынгерінің мүрдесі ашылды. Қабір шырша бөренелерден жасалған, өлш. 3,З^х1,9м, биікт. 1,5 м, сол жақ бөлігіне койылған сақ жауынгерінің басы батысқа қаратылып жатқызылған. Қабірдің оңт. жөне батыс шеттерінде металл, қыш, ағаштан жасалған ыдыстар, зергерлік бұйымдар қойылған. Қабір ағаш қақпақпен жабылып, темір құрсаулармен бекітілген, еденінде тақтай төселген, ал адам қойылатын жеріне алтын жапсырмалармен безендірілген төсеніш салынған. А. а. киімі 4 мыңға жуық жеке бөлшектерден тұратын алтын әшекеймен безендірілген. Әшекейлер барыс, бұлан, таутеке, арқар, жылқы, түрлі құс бейнелерін беретін "аң стилінде" жасалған. Бас сүйектің сол жағынан жаһұт тастармен әшекейленген алтын сырға табылды. Бас киімі кейінгі қазақ киімі үлгілеріне ұқсас, биік, шашақ төбелі, ұз. 70 см шамасында. Мойынында дөңгелек жүзік сияқты алтын алқа, іш көйлегі, көкірегінің тұсы, жеңі алтын тоғалармен өрнектелген, саусағында екі алтын жүзік, камзолы құрастырмалы белбеумен буылған. Белбеуге аңға ұқсас бейнелер, 16 тоға жапсырылған, оң жағында қызыл қынапты қызыл семсер, сол жағында алтын пластиналар жапсырылған қынға салған темір қанжар–ақинақ, шалбар балағы да алтын тоғалармен әшекейленген. Бұл адамның б.з.б. 5–4 ғ–ларда өмір сүргені анықталды. Киім үлгісі, жерлеу рәсімі, А. а–ның Жетісу жерін мекендеген сақтардың көрнекті ел–басы немесе жас көсем, әскербасы екенін айқын көрсетеді. Табылған күміс тостағандағы 26 жеке әріптер қатары сол кездің өзінде Жетісу сақтарында көне әліпби түрлері қолданылғанын байқатады. Көне дәуірдегі материалдық мәдениет, өнер, мифология, т.б. салалардан мол дерек беретін А. а. сол кездегі сақтарда қалыптасқан алдыңғы қатарлы өркениет болғандығын дәлелдейді. Қазір А. а. бейнесі Қазақстанның тәуелсіздік символы болып табылады. Оның тұлғасы Алматыдағы Республика алаңына орнатылды, төбе бөркіндегі қанатты тұлпарлар бейнесі мемл. гербке енді.

Әдебиет: Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық / Бас сарапшы Әшірбек Сығай. – Алматы: Аруна Ltd, 2005. – 656 б.

АЛЬТРУИЗМ (франц. altruіsme, лат. alter – басқа) — басқаның мүдделері үшін өзімшілдікті тежеп, оған риясыз, жанқиярлықпен қызмет етуге дайындықты білдіретін ізгілік принципі. Ғылыми қолданысқа А–ді эгоизмге қарсы ұғым ретінде О. Конт енгізген. Эгоизм мен А–нің арақатынасы бүкіл этика тарихында арқау болған мәселелердің біріне жатады. “Егер мен өзім үшін болмасам, онда кім мен үшін?”, “Мен басқа үшін емес өзім үшін өмір сүгім келеді” деген дұрыс мағынадағы өзін сүю А–тік қағидалармен толықтырылып отырылу қажет. “Егер мен тек өзім үшін болсам, онда менің керегім де жоқ”, — дейді альтруист. Шынайы А. руханилықпен, басқа адамдардың қасиеттілігін мойындаумен, басқаға деген жылылықпен сомдалып отырады. А. принципі адамгершіліктің алтын ережесінде тұжырымдалған: “Өзіңе не тілесең, басқаға да соны тіле!” А–нің таза көрінісіне аналық махаббат жатады. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде А. кісілік қасиеттермен, басқаға деген жылы көңіл–күймен, сұхбатшылдықпен т.б. анықталады. Ұлы Абай айтқандай, “махаббатпен жаратқан адамзатты; сен де сүй сол Алланы жаннан тәтті”. Шынайы А. — өмір ләззаттарынан бас тарту да, аскетшілдік пен тақаушылдық та емес. Қазіргі әлемдік мәдениеттегі бейбітшілдік, келісімдік, күш көрсетпеу, әмбебаптылық пен жалпы ғаламдық приоритеттер идеялары А–ның жаңа қырларын айқындайды.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Астана: Аударма, 2007; Мәдени–философиялық энциклопедия. Алматы: Раритет, 2007; Философия. Энциклопедический словарь. – М., 2004. – С. 28–29.

АМАНАТ – жеке адамның, әлеуметтің, елдің, ұлт пен ұлыстың моральдық болмысының сенімді ақтау формасындағы көрсететін этикалық–аксиологиялық категориясы. А. адам мен адамның бір–біріне сенуінен, оның адамгершілік қасиетіне, кісілік мінезіне, ізгілік ниетіне, имандылығына, адалдығына, әділдігіне, кішіпейілділігіне, азаматтығына, қайырымдылығына, елжандылығына, бауырмалдылығына, ізеттілігіне, білімділігіне, көрегенділігіне, көргенділігіне, ибалылылығына, ұяттылылығына, намыс пен уәдеге беріктілігіне және т.б. оң моральдық құндылықтарға үміт артуынан туындайтын этикалық бірлік. А. тапсырма, міндет, өсиет мағынасында қолданылады. А. мұсылмандық этикада ешқандай ақысыз тапсырылып, жүктеліп отыратын әрі А. алған адамның оның орындалуын өзіне парызға балап, адамдық, кісілік іс деп білуі. Ең алдымен, А. негізінде сенім жатады. Екіншіден, А. орындаушы үшін парыз болып табылады. Ол А. алған адам үшін міндеттілікке айналады. Осыдан қазақтың: “Аманатқа қылма қиянат” деген өсиет сөзі келіп шығады. Мысалы, рух – Алланың өзінің жақсы қасиеттерімен адамға берген аманаты. Сондықтан шынайы мұсылман аманатты орындап, рухты таза сақтап , өсіруге міндетті. Олар А. мәселесін ерекше моральдық құндылық деп танып, аса зор мән берген және оны орындамау кешірілмес үлкен күнә болып есептелген. А. екінші адамға қарыз деп саналған. Сондықтан А.–ты алу өте жауапты, қиын іс болып есептелген. М., Қайқаус: “Аманаттың қиындығы үш түрлі. Біріншісі – аманатты өз малыңнан мұқият сақтаймын деп әуреленесің, екінші – сұраған уағында беруің шарт, үшіншісі – аманатты жоғалтып алсаң, иесінен үлкен ұятқа қаласың. Аманатты қабылдама, қабылдаған соң оны сақтап, түймедей түгел иесіне тапсыруың қажет. Бұл жомарттықтың жолы деуге болады” –деп көрсетеді. А. адамның адамның жоғары рухани жетілуінің, биік имандылық пен кісілік қасиетінің, жоғары этикалық мәдениетінің көрсеткіші ретінде бағаланады. Жат жерде жазым болған батырлардың, ел–жұртына сәлемі, кемел дананың келер ұрпаққа өсиеті, өлім аузындағы адамның сары ауыз бала–шағасын, ғазиз жарын немесе кәрі ата–анасын жан досына аманаттауы осындай парыз–қарызға жатады. Шәкәрім философиясының орталық идеясы, аманатпен байланысты болған: “Үлкенге құрмет, кіші – үлкенге аманат” –деген. Оны орындамау аманаттаушының алдындағы ғана емес, құдай, әруақтың алдындағы да үлкен күнә болып саналады. Бүкіл мұсылман халқы осындай танымды ұстанған биік мораль философиясымен өмір сүреді. Сонысымен рухы биік, болмысы асқақ, жүзі жарқын болған. Аманатты ант–су ішпей–ақ, құжаттап хаттама жазбай–ақ, құдай алдындағы, пенде алдындағы, ар–ождан алдындағы міндет хақында мүлтіксіз орындап отыруға тырысқан.

АНИМАЛИСТІК ЖАНР (лат. аnіmаl – хайуанат) – кескіндеме, графика, мүсіндегі жан–жануарлар бейнесімен өрнектелетін мәнер. Алғашқы қауымдық өнердегі жартас кескіндемесінен жануарлар бейнесін байқауға болады. Сақ, скиф дәуірінде аң нақышында жасалған туындылар пайда болған. Алматы маңынан табылған "түйе" мүсіншесі, Маңғыстау өңіріндегі "қойтас", "қошқартас" ескерткіштері, қазақ халқының дәстүрлі өнерінде жан–жануарларды бейнелеу, мүсіндеу ертеден алыптасқандығын аңғартады. Қазақстан суретшілері А. ж–да елеулі шығармалар берген. Мыс, Ә. Қастеевтің "Бие сауу" (1936), Ә. Ысмайыловтың "Дала жайрандары" (1972), С. Айтбаевтың "Жайлаудағы түйелер" (1976), т.б. картиналарын осы жанрға жатқызуға болады.

АНОМИЯ (франц. anomіc – заң, ұйымдасудың жоқтығы) — қоғамның құндылықтар жүйесіндегі түбегейлі дағдарыстарды білдіретін ұғым. А. өзінің төмендегідей белгілерімен аңықталады: 1) қалыптасқан құндылықтардың мәнін жоғалтуы салдарынан болатын ретсіздік, нормативтік–баптық вакуум; 2) әлеуметтік үйлесімдіктің жоғалуы, қоғамдағы құндылықтардың жиынтық бейнесіне айналған жеке тұлғалар беделінің жоғалуы; 3) адамдардың жоғары мұраттардан, өмірлік құштарлықтарынан айырылуы; 4) мінез–құлықтағы тұрақсыздық, өзін–өзі өлтірудің көбейуі, т.б. А. терминін ғылыми айналысқа енгізген француз ғалымы – Э.Дюркгейм (1858–1917). “Еңбектің қоғамдық бөлінуі” кітабында А. еңбек бөлінісінің бұрмалануы нәтижесінде пайда болады деп тұжырымдайды және оның себебін мамандандыру кезіндегі адамдар арасындағы ынтымақтастық пен үйлесімдіктің жоғалуынан көреді. “Өзін–өзі өлтіру” деген еңбегінде Дюркгейм эгоистік, альтуристік және А–лық суицидтердің түрлерін атап өтеді. Соңғысы дәстүрлі шектеу нормалары шайқалған кезде ырықсыз құмарлықтан туындайды делінеді. Шектелмеген тілектер орындалмаған жағдайда адамдарда шешімі жоқ тұйық дағдарыстар пайда болады. А. ұғымын қазіргі социологияда әрі қарай дамытқан американдық ғалым — Р.Мертон (1910). Ол А. мәселесін ауытқушылық әрекетпен байланысты қарастырады. Мұндай әрекет тұлғалық мақсаттарға заңды құралдармен жете алмайтын жағдайларда қалыптасады. Нақтылы мәдени жүйеде туындайтын мүдделер үстемдік етіп тұрған басқарушы және реттеуші тетіктерге қайшы келуі мүмкін. А. әсіресе, өтпелі қоғамдарда жиі кездеседі. Бұрынғы әдетке айналған бағдарлар жаңа талаптарға сәйкес құндылықтармен жылдам ауыстырыла берілмейді. Мұндай қайшылықтар тұлғалар санасында ауытқушылық туғызуы мүмкін.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Астана: Аударма, 2007. Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы: Раритет, 2007.

АНТРОПОЛОГИЯ (грек. arthropos – адам, logos – ілім) – адамның шығу тегін, дамуын, дене құрылысын, нәсілдік ерекшеліктерін зерттейтін жалпы биология ғылымының қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысы бар саласы. Антропология терминін алғаш рет Аристотель енгізді. Антропология ұғымы көне грек дәуірінен бастап белгілі болғанымен орта ғасырдың аяғына дейін адамның физикалық құрылысын зерттейтін, ішінара адам психологиясы мен этнологиялық ерекшеліктерін сипаттайтын да ғылым саласы болып келді. XIX ғасырдың XVIII ғасырдағы Франция ойшылдарының пікіріне сәйкес адамға тән құрылысын, тіршілік–әрекетін, тілін, мінез–құлқын, материалдық және рухани қазыналарын, т.б. зерттеу. Қазіргі кезде мұндай көзқарасты АҚШ, көптеген Батыс Еуропа елдерінің антропологтары қолдайды. Ал 2–көзқарас – адамның дене құрылыс ерекшеліктерінің уақыт, кеңістік бойынша өзгерісіне ерекше мән беру. Мұны Ресей, т.б. елдердің ғалымдары қуаттайды. Қазіргі кезде антропология 3 түрлі өзекті мәселеге – адамның дене құрылыс ерекшеліктеріне, шығу тегі мен оның дамуына, этникалық құрамының қалыптасуына ерекше көңіл бөледі. Осыған байланысты эвалюциялық антропология, физикалық антропология, этникалық антропология болып бөлінеді.
Қазақ халқының жалпы антропологиялық типі еуропеоид және монғолоид тектес расалардың қосындысынан пайда болған деп тұжырымдалған. XX ғасырдағы Қазақстан жерінен табылған палеоантропологиялық материалдар қазақтардың ежелден автохтонды халық екендігін толық дәлелдеді. Ғылымда қазақтың антропологиялық типі метистік топқа жатқызылып, оған тұрандық түр (тұраноид) деген нәсілдік атау берілді. Қазақ антропологі Оразақ Смағұлұлы 60–жылдары республиканың әр өңірінен қазақтардың бас сүйегі мен қаңқа сүйектерін жинап, Санкт–Петербургтегі антропология және энтография мұражайына тапсырды. Осы жылдары қазақтардың тіс құрылыстары зерттеліп монографиялық еңбек жарияланды: (О.Смағұлов, К.Сиқымбаева «Қазақстанның этникалық одонтологиясы», 1977 ж.).

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Философиялық антропология. Мәдениет философиясы. Астана: Аударма, 2006; ҚҰЭ. Т.1.

АНТРОПОМОРФИЗМ (грек. antropos – адам, morphe – форма, пішін) — адамзаттық, халықтық дүниетанымдағы жаратылыс иелерін (құдайды, періштелерді, мал–жан иелерін), табиғаттағы нәрселерді (ғарыштық, геогр. объектілерді, жан–жануарларды, өсімдіктерді т.б.) адамға ұқсату құбылысы, өнердегі көркемдік әдіс. А. ежелгі дүниетаным мен ілкі санадан бастау алатын құбылысқа жатады. Ол байырғы мифол. және діни аңыздардан айқын байқалады. А. қазақ халқының арасында да кеңінен таралған. Адам кейіпіндегі киік, жын, пері, дию, жезтырнақ, албасты т.б. ұғымдар осының айғағы. Көшпелі қауым өздеріне бағыт–бағдар сілтеуші жұлдыздар (Темірқазық, Жетіқарақшы, Ақбозат пен Көкбозат т.б.), желеп–жебеуші табиғат күштері (Жер–ана, Көк тәңірі, Ай, Күн, т.б.), төрт түліктің иелері мен киелері (Қамбар ата, Шопан ата, Зеңгі баба, Ойсыл Қара) туралы түрлі аңыз–әңгімелер шығарған. “Жеке батыр”, “Толағай”,”Балқаш”, “Қаратал” секілді ата–қоныс, мекен–жай атауларына байланысты, байғыз, көкек, сауысқан, қарға, тасбақа, т.б. аң–құс, жан–жануарлар туралы аңыздар халықтың дүниетанымындығы А–ге айқын мысалдар болып табылады. Қазіргі санада ол тілдік метафоралар мен көркем бейнелер арқылы сақталған (жарық дүние, мүлгіген табиғат, қатаң қыс, қу түлкі т.б.). Поэзияда антропоморфтандырылған бейнелер басты көркемдік құралдардың біріне айналды. А–ді тек архаикалық сананың қалдығы деп қарастырған дұрыс емес. Ол ғылымы мен техниканың озық салаларында да жиі көрініс табады (ойлайтын машина, есептеу техникасы, ақылды робот т.б.).
Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Мәдениет философиясы. Астана: Аударма, 2006: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

АҢДАУ – абайлау, байқау, аңғару. Адам айналадағы тіршілік құбылыстарымен үйлесімді қарым–қатынаста болу үшін сол құбылыстардың ішкі–сыртқы мәнін және олардың себеп–салдарын дер кезінде аңғара білу шарт. Аңдау процесі өз кезегінде пайымдау және зерделеу жүйесіне өтіп, ол ақылмен түйсіну, тану процестеріне ұласады. Ойшыл ғұламалар белгілі бір ұғым, таным, түсінік мәндерін ашқанда осы процестер «ізімен жүріп отырып» түсіндіреді. Сонда мәселенің төркіні айқын, анық болып шығады.
Әдебиет: ҚҰЭ. Т.1., 387 б.
АҢЫЗ – тарихи діни тұлғалар мен қағидалар жайлы баяндалатын фальклорлық проза жанры. Онда елдің, тайпа, рудың шыққан тегі, кешкен жолы хақындағы немесе тарихта болған әйгілі адамдар – хан, батыр, би, шешендер жайындағы, сондай–ақ нақтылы бір жер–су, сол жерде өткен оқиғалар турасындағы тарихи шындыққа және иллаһи діни кітапқа негізделген, халықтың тарихи жадында сақталған, әйтсе де уақыт өте өңделіп, көркемдік сипат алған оқиғалар баяндалады. Тарихи тұлғалар қатысқан тарихи оқиғалардың баяндалуы, оқиға өткен шегі, жер атауының нақтылы көрсетілуі, танымдық, ретроспективтік сипат, белгілі дәрежедегі аймақтық шектелушілік (яғни әр жерде, негізінен, сол өңірде жасаған адамдар, болған оқиғалар туралы аңыздар көбірек таралады), сюжеттік–композициялық шарттылықтың сақтала бермеуі – аңыздың жанр ретіндегі ерекшеліктері. Заман алға озып, ел жадында тарихи тұлға көмескі тартып, тарихи оқиға елеске айнала бастағанда, әуелдегі әңгіме халықтың көркемдік таным тезіне түсіп, өзгеріске ұшырап, аңыз ретінде айтылатын болады. Қазақ аңыздарына алғаш назар аударған Ш. Уәлиханов пен Г.Потанин еді. Әйткенмен аңыз жеке жанр ретінде М.Әуезовтың еңбектерінде ғана қарастырыла бастады. Ол аңыздарға: «тарихта болған адамдар жайында айтылған, халық шығарған көркем әңгіме» – деген анықтама берді. М.Ғабдулин де осы пікірді қуаттай отырып, аңызды «аңыз әңгіме» деп атады да оның жанрлық ерекшеліктерін айқындай түсті. Аңыздың жан–жақты зерттелуі С.Қасқабасовтың халық прозасына арнаған еңбектерінде жүзеге асты.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Философиялық антропология. Мәдениет философиясы. Астана: Аударма, 2006; ҚҰЭ. Т.1., 388 б.

АР – адам бойындағы адамгершілік қасиеттің өлшемі, тұлғаның өз әрекетімен ниеті үшін жауаптылығын сезінуі және адамның өзіне–өзі ұждан тұрғысынан баға бере білуін бейнелейтін әдептанулық категория. Этикалық әдебиетте А. туралы көптеген анықтамалар мен түсіндірмелер кездеседі. Сенека А. деп адамгершілік өлшемдеріне байланысты біздің мінез–құлықтарымызды құптайтын немесе айыптайтын ішкі дауысымызды айтады. Стоиктер яғни ежелгі Стоя қаласының ойшылдары бұл ұғымды адамды қорғап тұратын күшпен теңейді. Діни танымда оны адам бойындағы имандылық деп қарастырады. Мұхаммед Пайғамбар (с.ғ.с.) хадистерінде «кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ» деген пікір бар. Қазіргі батыстық этикада ардың беделшілдік және гуманистік түсініктері айқындалған (Э. Фромм). Біріншісі сырттан танылған құндылықтарға икемделумен байланысты болса, екіншісі адамның өзін–өзі тәрбиелеуіне қатысты. Қазақ халқының дәстүрлі әдеп жүйесінде А. ұғымы жоғары бағаланады. Кісіліктің негізгі қасиеттерінің бірі – арға кір түсірмеу. «Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы» дейді халық мақалы. Қазақта «Ұят кімде болса, иман сонда» деген мақал бар. Абай арды надандық ұят және шын ұят деп екіге бөледі. Надандық ұяты дегеніміз – жас баланың сөз айтудан ұялғаны сияқты ақылы қысқа, өрісі тар, ойы таяз жанның ұялмайтын нәрсеге ұялуы. Ал шын ұят – шариғатқа, абыройға теріс, ақылға сыйымсыз, сөкет қылықтан ұялу. Бұл – тек есті адамға ғана тән қасиет. Ал екіншісі – өзің істеген қатеден, нәпсіге еріп қылған қылықтан ұялу. Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өзің сөгіп, қылған қысымның аты екенін айтады. Абай, Шәкәрім барлық әдептілік түсініктерін «А. ілімі» маңайына топтастырған. Ары бар кісі ғана иманды, ізгі, парасатты болып келеді. Шәкәрім айтқан «арлы азамат» – жақсы мен жаманның айырмашылығын терең түсінетін, сөз бен істе түзу, әділ, намысшыл адам. Оның пікірінше руханилыққа жеткізетін 4 жол бар: 1) еңбек; 2) өнер; 3) жалпы білім; 3) А. ілімі. Соңғысы кісіліктің түп қазығы болып табылады. А. – адам болмысының моральдық мазмұнын анықтайтын жинақтық (кумулятивті) түсінікті білдіретін ұғым. А. ұғымы адамның өз іс–әрекеті үшін өзінің алдындағы моральдық жауапкершілікті түсінуін және оны сезінуін, сонымен қатар, әділетті де пәк болуға деген ішкі ниетін, ішкі интенциясын білдіреді. Сондықтан А. индивидтің адалдық, шыншылдық, әділдік, кеңпейілділік, кісілік, ұждан сияқты сапалық белгілерін бағалаумен байланысты болатын моральдық–этикалық және әлеуметтік кешенді құбылыс. А. адамдардың табиғи болмысынан өрбіп отыратын жалпы рухани–әдептік кеңістікті қамтитын жалпы категория. А. – адамға қатысты сезім, оның тұлғалық құрылымының құрамдас бөлігі болып табылатын болмыстық қасиет. “А–сыз адамның қоры” (Ж.Баласағұн), “Ары жоқтың ақылы жоқ” (мақал), “А. жазасы – бар жазадан ауыр жаза” (М.Әуезов) дегендер жоғарыда айтылғандардың дәлелі. Сонымен бірге, А. қандайда бір мәдени немесе әлеуметтік дәстүрдің, материалдық немесе жеке адам амбициясының ықпалымен өмірге келген салыстырмалы ұғым ретінде де қабылдануы мүмкін. Қоғамның моральдық өмірінде А. адамның мінез–құлықтарын реттеуші қызметін атқарады. Бір жағынан ол адамның іс–әркетін бағалайтын болса, екінші жағынан, адамды кейбір маңызды, әлеумет үшін құнды істерге итермелейді, үшіншіден, ол теріс істерден сақтандырушы қорғанысы болады. Мұны “Арға мінәжат етілсе, барға қанағат етілсе, әуелінде ынтымақ, ортасында береке, артында шүкірлік тұрмас па” (Қазыбек би) деп айтқаны айғақтап тұр. Шәкәрімнің “ар ілімі” бойынша, А. – адамның Алла аманатын сақтаушы және жауап беруші рухани субстанциясы, а. – жанның болмысы. А. – адам болмысындағы түйінді моральдық құндылық. А. мен зұлымдық егіз ұғым ретінде анықталады. Шәкәрім: “Дәлелім – ұждан, зұлым бар тетелес” –дейді. Ардың атрибуты ретіндегі адам әділ болуы керек деп есептейді. А. – адамның адами болмыс кеістігі, өрістік шегі. А. адамның моральдық санасының негізгі ұстындық категориясы. А. – тұтастай бір концепт, ілім. Сондықтан А. – адамзатына тән моральдық жүйе. Қазақта “малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы” –дейтін ұстаным бар. “Арыңды сатпа, малыңды сат” (Бапан би) – дейтін қағида бар. А. ілімі әлеуметтік реттеушілік, ұйымдастырушылық қызмет атққаратын қағидалар, ұғымдар жүйесі болып табылады. А. концептіне арқау болатын моральдық жүйе негізінен әділеттілік ұғымы төңірегіне тоғысады. Әділдік ардың ішкі мәні мен мазмұнын білдіретін алтын діңгек қызметін атқаратын ұғым, ол – адамның арлы санасын өлшеу таразысы. Әділдік теңдік пен шынайылыққа негізделеді. Арлылық мінездің шолғыншы–өшеуіші ретінде “ұят” ұғымын алуға болады. Ұят ардың нақты жағдайда көрініс табу формасын білдіреді. Мысалы, қорқақтық жасау – ұят, әдепсіздік көрсету – ұят, үлкенді сыйламау – ұят, қонақты күтпеу – ұят және т.б. Сондықтан “ар–ұят – адамның жан азығы” болып табылады. А. түсінігіне тиімділік және эмоционалдық компоненттер біріктірілген. Ол ұжданды пайымдауда көрінетін іс–әрекеті үшін өзінің жауапкершілігін түсінуді және қуаныш пен мақтаныш немесе ұялу мен өкініш сезімдерінен көрінетін моральдық қанағаттануды немесе жәбірленуді қамтиды. Қазақы дүниетанымда адамдағы ішкі рухани ардың шектеулілік мүмкіндігін бұзатын, яғни жоққа шығаратын құбылыстар қатарына адамның биологиялық тіршілігі үшін маңызды рөл атқаратын тамақ, ұйқы, күлкі сияқты іс–әрекеттер жатқызылады..

Әдебиет. Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Астана: Аударма, 2007; ҚҰЭ. Т. 1, 394 б.

АРАЛАСУ – қазақ дүниетанымында адам мен қоғамның, адам мен адамның арасындағы қарым–қатынасты бейнелейді. Адам болмысының өзі үнемі дамып, өзгеріп және жаңарып отыратын араласу процесі, ол адамның мәндік ерекшелігі. Адам өз болмысының құпияларын өзін қоршаған ортадан оқшау, тұйық жағдайда толық ашуы, көрсете алуы мүмкін емес, адам қоғамда ғана толық қалыптасады. Адам болмысы араласу арқылы, оның өзіндік “Менінің” “Басқамен” үздіксіз жүріп отыратын диалог–сұхбатында ғана айқындалады. Адам өзін қоршаған ортамен: табиғатпен, қоғаммен, басқа адамдармен араласуға мәжбүр деуге болады. Ежелден араласуға құмар қазақ халқы оны жоғары бағалады. А. – қазақ халқы үшін өмірдің мәні, басты құндылықтардың бірі және қазірге дейін солай болып қалып отыр. Белгілі қазақ философы Қ.Ш.Нұрланова араласудың бес деңгейін бөліп көрсетті: қарым–қатынас, келіп–кету, сіз–біздесу, араласу, іштесу. А. қазақ үшін терең мазмұнға ие, ол өмір кеңістігінде өзінің туысқандарымен, отандастарымен, адамзаттың басқа өкілдерімен бірге өмір сүру тәсілі. Қазақ халқының араласуға құштарлығының негізінде малдың қамымен ұзақ уақыт бойы табиғат аясында оқшау өмір кешу жатыр. Сол себепті қазақ халқы басқалармен кездесудің, жүздесудің әрбір сәтін қастерледі, өз ұрпағын “кісікиік” болып, жалғыз өмір сүрмей, араласу арқылы адам қоғамында бақытты өмір сүруге шақырды. Осы қасиет қазақ халқының қазіргі заманда бүкіл адамзат қауымдастығымен тіл табысып, ынтымақтаса өмір сүруінің себептерінің бірі.

АРАМ – араб тілінен аударғанда “рұқсат етілмеген”, “таза емес” деген мағынаны білдіретін сөз. Этикалық тұрғыда адамның жағымсыз моральдық сапасын айқындайтын категория. Мұсылмандық аксиологияда адамның ас–суын ғана емес, іс–әрекетін, мінез–құлқын, тәртібі мен әдетін, ниеті мен пиғылын да адал, арамға бөлген. Құранда: “Әй, муминдер, сендерге ризық етіп бергендердің тазасын жеңдер. Алла тағалаға пенде болғандарыңа шүкірлік етіңдер. Әлбетте, ол сіздерге өлексені, қанды, шошқа етін және Алладан басқаның атын айтып сойылған хайуандардың еті арам қылады” (Бақара сүресі, 172–173 аят.) –делінген. Енді бір тұста: “Алланың діні өзгермейді. Өйткені дін өзгертілмеген. Шариғаттар болса өзгертілген. Сондықтан кейбір нәрселер бір адамдар үшін адал болса, Алла оны басқаларына арам еткен. Біраз бұйрықтардың орындалуын Алла кейбіреулерге әмір етсе, кейбіреулерге тиым салған” –деп айтылады. Діни этика бойынша, байлықты жұмсаудың өзі адал мен арамға бөлінеді. Бұл орайда о дүниеде байлық Аллаға арыз айтып: “…Харамға жұмсасаңыз: “Иә, Алла! Бұл пендең мені жаман жолға жұмсады” десе Алла сол адамның дәрежесін төмендетіп қояды екен деген түсінік бар. Адамдардың іс–қимылы мен әдеттеріне қатысты елге, халыққа көрсетілген қызметтен көз бояушылықпен, алдап арбаумен, зорлықпен, ұрлық–қарлықпен, парамен алынған пайда арам саналған. Біреуге зиян келтіру, өш алу мақсатымен немесе күндестік, қызғаныштан өтірік айту, алдау, қулық жасау да арам ойлы, арам ниеттілік саналады.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Философиялық антропология. Мәдениет философиясы. Дін философиясы. Астана: Аударма, 2006; ҚҰЭ. Т.1., 419 б.

АРМАН – адам көкейіндегі ізгі ниет, болашақтан күтер үміт, алға қойған мақсат. Қазақ халқында «армансыз адам жоқ» делінеді. Халықтың жоқтау өлеңдерінде де «арманда кеткен» тіркесі көп кездеседі. Мәселен «ел ішіне сау келсең, тағлым айтпас ер ме едің? Жол көрсетіп, сонда өлсең, Арманым бар дер ме едім?» (Абай). Бұл мағынада опасыз жалған дүниеде адам араманының шексіздігі, оқыс қазаға байланысты, қайғыға ұласқан ащы арман сөз болады. Арман сөзінің қолданылу аясы кең. Ол – шығармашылық қиялдың дайындық сатысы да. Адам өз болашағы үшін күресудің орнына құрғақ қиялға берілсе, мақсатына жете алмайды. Енжар, селсоқ адамның қиялы сүреңсіз келеді, ондай кісіні көбінде мұң басады. Ол болашақ үшін күреске құлықсыз, ондайларды өмір қызықтырмайды. Бос қиялға салынған кісі, өмір ауыртпалықтарын, оның қуаныш, қайғы–қасіретін түсінбейді. Арман – жастар үшін аса қажетті қасиет.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Астана: Аударма, 2007; ҚҰЭ. Т. 1, 440 б.

АРУАҚ — жан денеден бөлек өмір сүреді деген көне ұғымнан туған діни наным бойынша қайтыс болған адамдардың тіршіліктегі адамдарды желеп–жебеп жүретін рухы (аруағы). А. түсінігі генотеистік сенім–нанымдар жүйесіндегі ата–бабалар культімен тығыз байланысты. Көзі тірісінде дара тұлға ретінде көріне білген халықтың қадірлі адамдарының А–тарына табыну қазақ мәдениетіне тән құбылыс. Ш.Уәлиханов айтқандай “қазақтар Алладан гөрі, А–тың есімін көбірек атаған”. Дәстүрлі көшпелі қазақ қоғамында құрметті адамдар (әдетте, ел намысы мен азаттығы үшін күрескен батырлар, әділ билер, шапағатты ел және ру басылары, атақты ақын–жыраулар, діни қайраткерлер т.б.) А–ғы ел қорғауға аттанған сарбаздардың ұранына айналған. А–тарды құрметтеу оларға сыйыну, қолдауын тілеу, қиын–қыстауда А–тан арқатіреу іздеу дәстүрлі қазақ мәдениетінде кең тараған құбылысқа жатады (зират маңында А–ға арнап дұға оқу, бата жасау, сырқат адамдардың қайрат–шапағат тілеп, А–тың басына түнеуі, мәжбүрсіз қоныс аударғанда зираттан бір уыс топырақ ала кету т.б.).

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 1. Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Астана: Аударма, 2005; Ислам. Энциклопедиялық сөздік. / құр. Б. Аяған. – Алматы: Аруна, 2009.

АРХЕТИП (грек. аrche – бастау, tupos – бейне) — алғашқы үлгі, түпнұсқа. А. жалпыадамзаттық рәмізділіктің негізіне, шығарм. жасампаз қиялдың нәр алатын бастауына жатады. А. өнерде ерекше рөл атқарады. Мәдени А–тер — бұл ілкі мәдени тұпнұсқалар, адам және оның табиғат пен қоғамдағы орны жөніндегі түсінік–рәміздер, тарихтың терең қойнауларынан үзілмей “өсіп” шығып, қазіргі мәдениеттің нормалық–құндылық кеңістігінде өз маңызы мен мағынасын жоғалтпаған және бүгінгі адамдардың әрекеттеріне жалпы жоба беретін баптық–құндылық бағдарлар. А. туралы ілімдер К.Юнгтің “аналитикалық психологиясында”, Л.С.Выготскийдің “мәдени–тарихи теориясында”, Дж. Кулидің “Рәміздік интеракционизмінде” және мәдениетті құндылық–рәміздік жүйе мен адамдар тіршілігінің рухани интенциясы деген түсініктерде жан–жақты дамытылды. К.Юнгтің аналитикалық психологиясында А. көмескі сананың тылсымдық құрылымдарында “ұжымдық бейсаналық” түпнұсқалар ретінде сақталды. Мәдени тұлғаның рухани–шығармашылық қазынасын қауымдық тылсымдағы А–тер құрастырады. Оларға адамның рухани өмірін априорлы (тәжірибеге дейін) қалыптастыратын және оның іс–әрекетін, мінез–құлық жүйесін жалпылама анықтайтын құндылықтар қисыны жатады. Осының негізінде адамда “мендік” сезім, этноста ортақ уақыттық–кеңістік өрісі пайда болады. Әрбір халық өз мәдениетін еркін дамытуға мүмкіндік алған кезде А–теріне жиі оралады. Мыс., Қазақстанда соңғы жылдары мәдениет пен өнердің әр саласындағы “ұлттық негіздері жаңғырту” идеясы осымен тұстас.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Мәдениет философиясы. Астана: Аударма, 2006; Мәдени–философиялық энциклопедия. Алматы, 2007; Философия. Энциклопедический словарь. – М., 2004. – С. 67–69.

АСКЕТТІК (грек. asketes – жаттығу, ерлік) — саналы түрде табиғи қызықтардан, өмір игіліктері мен ләззаттықтан өзін рухани құтқару мен жоғары мағыналықты көздеп, адами немесе діни мұраттарға жету үшін бас тартып, өткінші дүние құндылықтарын тәркі ету. А. көптеген діни (буддизм, индуизм, иудаизм, христиан, ислам) және философиялық (пифагоршылар, стоиктер, гностиктер, неоплатоншылар) жүйелердің жалпы принципі болып келеді. Бір діннің аумағының өзінде А–тің бірнеше баламалары болды. Мыс., христиандықта монахтық А. пен дүниелік А. ажыратылған. Христиандық діннің адам денесінің қасиеттілігі және оның қайта тірілуі мен мәңгі өмір үшін қажеттілігі туралы қағидаларына қарамай, А., әсіресе алғашқы христиандық әулиелердің өмірінде кең орын алған. Батыс Рим империясының құлдырау жағыдайында өріс алған әдепсіздікке қарсы А. руханилықты сақтаудың бірден–бір жолы деп есептелген. А. принциптер Айса пайғамбардың өміріндегі (мыс., шөлде әзәзілдік нәпсіқұмарлықпен күресу) тәрбиелік құндылықтар ретінде уағыздалды. Орта ғасырда католиктік және православиялық ағымдарда монахтық А. (целибат) қарапайым адамдар үшін де үлгі болып жарияланған. Протестанизм сыртқы монахтық А–тің орнына “моральдық аскеза” принципін ұсынды. Рухани тазару алдыңғы орынға қойылды. Ислам дінінде де А. жоғары бағаланған. А. әсіресе, сопылық бағыттың негізгі өмірлік принциптерінің біріне айналды. Оны Қожа Ахмет Иасауи уағыздарынан байқауға болады. Оның пікірі бойынша, адам нәпсіқұмарлықтан арылу үшін өзіне өзі джихат жариялауы керек, нәпсіні тыйған адам түбінде әулиеге айналады, Жалпы алғанда, А. адамзаттың рухани тәжірибелерінің бірі ретінде қабылдануы керек.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Астана: Аударма, 2007; Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы: Раритет, 2007.

АСҚАҚТЫҚ — жоғары құндылығымен адамды шаттық сезімге бөлейтін, бірақ өзінің орасан зор күшімен және аумақтылығымен адамның оны қабылдау мүмкіндіктерінен асып түсетін, болашақ мүмкіндіктері зор нәрселер мен құбылыстардың эстетикалық құндылығын білдіретін категория. Осы игерілмеген, кейде шамасынан тыс қатерлі күштердің алдында тұлға еріксіз болып келеді. Егер әсемдік еркіндік саласына жатса, онда А. адамның салыстырмалы тәуелділік аймағында қалып қояды. Бұл жағынан А. әрекет етіп отырған объектінің қабылдаушы субъектіден басымдылығын білдіреді. Табиғаттың орасан зор немесе пәрменді құбылыстары, тарихи төңкерістер, тұлғалардың жанқиярлық рухани немесе әлеуметтік ерліктері мен ауқымды шығармашылығы адамдағы А–тың объективті бастауларына жатады. А. күнделікті өмірдің әдетті жүрісіне ретсіздік әкелуі мүмкін. Бұл шұғыл өзгерістер адамда кеңеттен пайда болған шаттану немесе тылсымдық үрейлену туғыза алады. Адам толық меңгергеннен кейін А. әсемдікке айналады. Өнерде А. аумақты, көтеріңкі (пафостық), монументалдық туындыларда анық көрініс табады. Өнер тарихында А. мәселесі алғашқы рет антикалық мәдениетте шешендік өнердің тартымдылығы мен көтеріңкілігіне байланысты қойылды (Цецилий – 1ғ). Псевдо–Лонгин “А. туралы” деген трактатында оны эстетикалық категория түрінде қарастырады. Жаңа заман эстетикасында әсемдік пен А–тың арасындағы айырмашылықтарға басты назар аударылады. Шиллер А–тың математикалық (аумақ, көлем, сан) және динамикалық (сапа, серпін, күш, әсер) бастауларын атап өтеді. ХХ ғ. эстетикасында А. көркем мәдениеттің басты құндылықтарының біріне айналады.

АССИМИЛЯЦИЯ (лат. assіmіlatіo – ұқсасу, сіңісу, сіңу) — үлкен этникалық ортада саны кем және саяси–мәдениеті мен әлеуметтік жағдайы төмен халықтың өзінің ұлттық болмысынан айырылып, басым халық арасында сіңіп кетуі құбылысы. Мәдени А. – белгілі бір, әдетте, “әлсіз” мәдениетті өзінен жоғары тұрған сыртқы мәдениеттің арасында толық немесе жартылай таралып кетуі. А–ның негізгі тетіктеріне жаугершілік, этносаралық неке, ұлттық салт–дәстүрлерді орындамау, діни ажыратушылық, ана тілін ұмыту, мәдени элитаның доминатты топқа қосылуы жатады. Мәдени А. ұлттық ділден мүлден айырылумен аяқталады. А. табиғи немесе күштеу жолдарымен жүреді. Табиғи А. жаңа этномәдени аймаққа әртекті ұлттардың қоныс аударуы жағдайында жылдам және органикалық түрде жүреді. Осы жолмен Американың көптеген этностары қалыптасқан. Алайда, бастапқы кезде Жаңа Әлемде басқыншылық та, байырғы халықты қыру процестері де болған. Империялық сипаттағы елдерде А. процесі негізінен күштеу арқылы жүзеге асқан. Мәдени жағынан алғанда, А–ның әртүрлі этномәдениетке тигізетін оң ықпалын да (адамдық бірегейлену, мәдениеттердің тоғысуы мен сұхбаты, мәдениет құндылықтарының таралуы мен алмасуы т.б.) ескерген жөн.

АТАМЕКЕН (арабﻤﮎﻥ «мәкан» – орын, жай) – ұрпақтан ұрпаққа қалып отырған «кір жуып кіндік кескен» аймақ, өңір, өлке. Түркі қауымына ортақ «ата» сөзімен қосылып, әуелде «ата қоныс» ұғымында қолданылған. Кейін келе мәні кеңейіп «ата–бабалар ғұмыр кешкен, олардың өз ұрпақтарына мәңгілікке қалдырған иелігі, ең қымбат мұрасы» деген ұғымды білдіретін термин ретінде орныққан. «Ата» – көне түркі дәуірлерінде әрі қолбасы, әрі елбасы болған кісілер есіміне жанама қосылатын атау. «Ата» сөзі тіркескен қасиетті орындардың бәрі де сондай адамдардың аттарымен байланысты болып келеді. А. осындай жерді, мекенді киелі рухқа теңеуден шыққан. Демек ол – ұран тектес сөз. Бұл, әсіресе ежелден аталар рухына – аруаққа сыйынған түркі қауымдарына тән нәрсе. А. көне замандарда ру, тайпа иелігіндегі белгілі–бір аймақ, өңір болса, бертін келе туған жер, Отан ұғымдарының баламасына айналған. Ол еліміздің, мемлекетіміздің негізі. Аумалы–төкпелі заманда империялық отаршыл және кеңестік қызыл саясат салдарынан шетке ауып кеткен қандас бауырлар Қазақстанның егемендік алуына орай өз А–іне қайтып оралуда.
А. – ата бабадан ұрпаққа мұра болып қалған ежелгі құтты қоныс, мекен жай; жанға жылы да жақын отбасы ордасы, кіші отанның айшығы; мекен–жай қонысында ел мен ер жандүниесінің жақындасуы, күш–жігері мен үмітінің жандануы; табиғи–эволюциялық түсінікке, тіршіліктің табиғи ортасын сезіне білуге, соған бейімделуге негізделген дүниетаным мен табиғаттанудың саласы; өмірлік жолда табиғи құбылыстардың түп–тамыры мен нақты көріністерін ұғыну барысында тоқығанды тірлікке тірек етуді үйрену.
Жер – атаға да, анаға да ыңғайлы мекен–жай, үлкен мен кішінің анасы да, жүректің жайлы панасы, кез–келген жанның бесігі, әрі күллі ырыстың кіндігі. Халық үшін табиғат, тірі жәндік, тірі жан – бәрі де шындық. Адам да шындық. Осы тұрғыдан адам табиғатты пайымдады, оған бейімделді, табиғаттың енді бір өңір–өлкесін – ел–жұртты сақтауды діттеді. Өмірлік мекен–жайда тіршілікке бейімделу, адамдардың бір–бірімен жақындасу, туыстасу дәстүрлері мен ойлану түрлерінің жаңа түрлері байыпталды. Табиғаттағы нақты көріністерді қабылдау, бағалау – қоғамдық қатынастың түріне және өзара түсінісудің деңгейіне байланысты. Кіндік кескен жер мен туған ел–жұрттың ұқсастығын ұғыну, оны қадірлей білу, тәуелді тіршілік ортасына біртіндеп жақындаушылық – қазақтанудың басты кезеңдерінің бірі. Қазақтың атамекенмен, оның байырғы атажұртымен табысуының атап айтарлық ерекшеліктері табылады. Ерекшеліктер табиғи–тарихи, тарихи–танымдық заңдылықтардан ауытқи бермеді.
Қазақ туған жер, өскен ортасымен тілдесті, ататегімен түсінік іздестірді. Орта деп отырғанымыз – «туған жер – тұғырың, туған ел – қыдырың» деген тыңғылықты түсінік. Содан: «әркімнің өз жері – жұмақ», «жер тоймай, ел тоймайды», «жері семіздің – малы семіз», «туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық», «туған жердің ауасы да шипа», «ауырлықты жер көтерер» деп түйін түптелді, қанатты сөздер ел аузында жатталынды. Қазаққа туған жердің мал–жанымен қатар, торғайы да сүйкімді, бәрі де бірдей. құнды. Ол қашанда туған жері мен туған үйінен үйлестікті аңсады. Ұлағаттылыққа лайықты ұстанымдардың арқауын ақиық ақын Мұқағали Мақатаев: «Құс ұясыз, Жыртқыш інсіз болмайды. Отансыз жан өміріңде оңбайды. Өзін–өзі қорлайды да, сорлайды. Тірі адамға – сол қайғы. Білесің бе, Отанның сен не екенін?». «Мекен–жайым жер менің, Жерде жүрген ақын деген пендемін,..Уақыт бер аздаған, Мен өмірді жырлау үшін келгенмін» деп ширатты. Қазақ өзіндегі – бас азаттығын, елдегі – дін мен жер еріктігін жоғары қойған. Өйткені адам өз елінде көгереді, өсіп–өнеді. Отбасына опасыздық жасамайтын жан тегін іздейді және табады, ал «Отан үшін күрес – ерге тиген үлес» дейтіндер көгереді, елімен жарасқандар, отанын сүйетіндер өсіп өнді. Отанын сүйгеннің болымы толады. Себеп: «Ошағы бірдің – білегі бір, Отаны бірдің – тілегі бір». Тілегі мен білегі бір тоқшылық пен молшылықта өзін зор тұтады, бағы мен бағытты ұтады, түбірінде адамдығын ұтты. Қазақ жан мен тән бостандығында туған жерін атамекен ретінде ыстық жүрегімен, тікелей ықыласымен қабылдаған, оның атамұрасын сүйсіне суреттеген. А.–де атамұра қалыптасты, аяқ алысты, мал–жан бауырласты. Әдебиет: ҚҰЭ. Т.1., 506 б.
АУРА (грек. аura – ұшқындау) — 1) жай көзге көрінбейтін адамның биоэнергетикалық қабыршығының сәулелік ұшқындауы; 2) заттар мен тұлғалардың маңайынан ұшқындар шығатын болып көрінетін ерекше бір қалып, көңіл–күй, райлылық; 3) бейнелеу өнерінде – нимб, ореол. А. ұғымы индуизм мен буддизмде қалыптасқан. А–ның түстері сана бастауларына, адамның көңіл–күйі, сезімі және ойларына қатысты өзгеріп тұрады. Ізгі ниеттер жарығырақ түстерді тудырса, төмен ойлар қараңғылау бояуларды әкеледі. А–ны көру қабілеті спонтанды тылсымдық түрде немесе рухани тәжірибенің арқасында пайда болады. Адамның даму деңгейіне байланысты ол әр түрлі болады: ұлы мистиктерде — өте айқын, инстинктілерде — бұлыңғыр. Санскритте А. прабхамандала — “сәулелі шеңбер”, немесе диантачакура — “жарық дөңгелегі” деп аталады.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Мәдениет философиясы. Астана: Аударма, 2006: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы, 2007.

Әдеп — қоғамдық қарым–қатынасты адамның мінез–құлқына, өзін ұстай білуіне қойылатын этикалық талаптарды білдіретін ұғым. Ә–тің қоғамдағы басты қызметі тұлғалық қатынастарды адамгершілік талаптарына сәйкес ретке келтіруімен байланысты. Бұл сипатта Ә. мәдениеттің іргелі бір құрамдас бөлігіне жатады. Мәдениеттің қалыптасу барысында ізгі мінез–құлық белгілері әдептілік талаптарына айналып отырған. Ә. өлшемдері арнаулы қаулы арқылы жарияланбайды және олар данышпан адамдардың ойлап тапқан құндылықтары емес. Ә. ережелері өркениет пен мәдениеттен сұрыпталып алынған. Қазіргі заманғы ғылым әдептің қалыптасуына әсер еткен үш басты факторды атап өтеді. Олар: жыныстық қатынасты реттеу арқылы аналық рудың пайда болуы; тайпа мүшелерін өлтіруге тыйым салу; қариялар мен балаларға қамқорлық ету. Мәдениеттің өзегін салт–дәстүрлік әдеп құрастырады. Егер соқыр сезім жануарлар тіршілігіне қалай әсер етсе, салт–дәстүр де алғашқы адамдардың іс–әрекеті мен мінез–құлқына, ақыл–ойына сондай әсер етеді. Дәстүрлі қоғамдағы әдептің қарапайым түрін кейін рационалды имандылық қағидалары алмастырды. Алайда бұдан көне әдеп жоғалып кетті деген ой тумайды. Себебі, көне мәдениет қазіргі ұлттық мәдениеттің архиетипі қызметін атқарады. Қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесі сонау көшпелілер мәдениетінен нәр алады. Ол казіргі заман талаптарына сәйкес жаңара түскенімен, бастапқы негізін сақтап келеді. Қазақ дәстүрлі мәдениетіндегі әдептіліктің басты белгілеріне жататындары: атамекен мен туған халқына деген сүйіспеншілік, ар–ұятты қастерлеу, намыстылық, мейірімділік, ізеттілік, ата–бабалар әруағы мен ақсақалдарды сыйлау, ата–аналық парыз бен балалық қарыз, әділдік, қанағатшылдық және т.т. Басқаша айтқанда, этностың басты ұғымдары әдептіліктің, кісіліктің төңірегінде топтасқан.
Бірақ, қазақ дәстүрлі мәдениетінде айшықталған ә. ұстанымдары батыстық этика ұғымдарынан басқаша, өзіндік бітімі бойынша тұжырымдалады. Біріншіден, кісілік қасиеттер ауызекі поэтикалық арнада көркем суреттемелер арқылы берілген. Екіншіден, әдеп нормалары (кісілік белгілер) қазақы руханиятта құқықтық, діни, көркем өнерлік нормалармен синкретті әрекет еткен. Үшіншіден, әдеп нормалары ақын–жырауларда ауызекі мәдениеттің көне үлгілерін қамти отыра жырланған.

ӘДЕТ — адамның күнбе–күнгі тіршілік қажетіне байланысты қалыптасқан тұрақты мінез, іс–қимыл ерекшеліктерін білдіреді. Қазақта “Ауру қалса да, әдет қалмайды” деген қанатты сөз бар. Оң мағынасында Ә. күнделікті өмірде қолданылатын ой тізбектері мен іс–қимыл реттілігін ұтымды, дайындықсыз, қалыптасқан түрде жүзеге асыруға себебін тигізеді. Бұл сипатта Ә. саналы пайымнан гөрі адамның бейсаналық, тылсымдық қатпарларынан бастау алып отырады. Жағымды Ә. қоғамдағы тұлғааралық және топаралық үйлесімдік пен ынтымақтастықты арттырудың құралы іспеттес және тұлғаны қайталанылатын шешімдерден босатып, оның әрекетін күрделі мәселелерді шешуге бағыттайды. Қылық пен мінез–құлықтағы теріс Ә. адамдық қауымдастық мәдениетіне кері әсерін тигізіп, тұлғалардың берекесін кетіріп және оғаш қылықтарымен өзінің де абыройы мен қадір–қасиетін төмендетеді. Жүріс–тұрыс мәдениеттілігін күнделікті өмірде дәйекті қолдану қазіргі өркениеттіліктің маңызды талабына айналып отыр.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Астана: Аударма, 2007; Мәдени–философиялық энциклопедия/ Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы: Раритет, 2007.

әділеттілік —құқықтық мәдениетте адам аралық қатынастың белгілі бір моральдік тәртібін анықтайтын принцип, адамның қоғам алдында ғана емес, сонымен бірге қоғамның тұлға үшін де жауаптылығын көрсететін, адамдар өмірінің заңдылығы мен санасын білдіретін әлеум.–этикалық категория. Ә. – ізгіліктің ірге тасы. Ә. уақыт ағынында өзгеріп отырады. Оның алғашқы түріне көне қоғамдағы “жазалаушы әділеттілік” деген жатады. “Қанға қан, жанға жан”, талион, кек алу принциптері ілкі санада Ә. саналды. Қылмыс пен жаза, әрекет пен айыптау мәселелері Ә.–тің осы түсінігімен түбірлес. Қоғамдағы меншіктік қатынастардың қалыптасуына байланысты жазаланушы Ә.–тің орнына оны тепе–теңдік тұрғыдан түсіну алдыңғы қатарға шықты. Қоғамдық байлықты барлығына бірдей үлестіру идеясы Ә. талабына айналды. Бұл ұран желеуімен талай қантөгістер, төңкерістер, бүліктер жүріп жатты. Әлеум. әділеттілікті орнатамыз деген желеумен бір ғасырға жуық коммунистік идеология өз халықтарын тоқырауға әкелді. Соц. қоғам “байлық – бұл әділетсіздік, ол кісіні аздырады, адам неғұрылым кедей болса, оның руханилығы жоғарылай түседі” деген жаңсақ пікірді негіздеді. Шын мәнісінде, қабілеті мен білігі тең емес адамдарға мүлікті бірдей үлестіріп беру әділетсіздіктің айқын көрінісіне жатады. Мұндай түсінік әлеум. енжарлыққа әкеп соғады. Алайда әлеум. теңдік – өркениетті қоғам құрудың басты шарты. Адамдар құдай алдында, әдеп, құқық, заң алдында тең және бірдей мүмкіндікке ие. Нарықтық қоғамда “мүмкіндіктер теңдігі мен әділеттілігі” деген өмірлік принципі кең етек жайған. Қоғамдық қатынастар әрбір адамның өзіндік мақсатына жету мүмкіндіктерін шектемеуі керек. Ә.–тің басты өлшемі – адам құқықтары теңдігінің жүзеге асуы, нәтижелер теңдігінің жүзеге асуы.”Нәтижелер теңдігі” қоғамдық байлықты өмірде табысқа жете алмаған адамдардың пайдасына қайта бөлуге әкеледі. Бұл экономикалық даму ынталылығын азайтады. Мыс., дәрігер мен санитардың, профессор мен ассистенттің еңбегін тең бағалау әділетсіздікке жатады. Алайда қоғам мүліктік теңсіздікті тым тереңдетіп жібермеуге тырысуы қажет. Қоғам үшін пауперлер мен люмпендердің, кедей адамдардың қатары көбейуі қымбатқа түседі. Ол қоғамдық ынтамақтастық пен тұрақтылыққа кері әсерін тигізеді.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Астана: Аударма, 2007; Мәдени–философиялық энциклопедия/ Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы: Раритет, 2007.

ӘДІЛДІК. Қазақтың дәстүрлі әдебіндегі биліктің басты сипаттамасы. Әділ билік ақын–жырауларда әрі мәдени, әрі әдептік, әрі құқықтық феномен ретінде суреттеледі. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі әдептік және құқықтық бастаулардың синкретизмі тек күнделікті қолданыста емес, сонымен бірге ғылыми әдебиетте оларды ажыратпай пайдалануға әкеледі. Бір мысал келтірейік. Әдеп және құқықтық реттеу тетіктерінің мызғымас бірлігі қазақтар арасында мәдени синкретизмге де негіз болады. Ол тек рулық–тайпалық қатынастармен шектелмей, сонымен бірге қоғамдық тұтастықтың элементтері болып табылатын әртүрлі әлеуметтік топтар мен жіктерді, қауым мен отбасыны, меншіктік, мұрагерлік қатынастарды, әлеуметтік бірлестіктердегі неше түрлі демографиялық топтарды (қариялар, балалар, әйелдер) қамтиды. Бұл жерде әлеуметтік бедел мәселесі, әлеуметтік қатынастардың не сұрықсыздығы, тұрлаусыздығы, не шиеленістілігі, жанжалдылығы, не келісімділігі, ынтымақтастығы жыраулар үшін алдыңғы қатарға шығады. Мысалы, Бұқар жырау шығармаларындағы өзекті мәселелердің бірі – елдің бірлігі. Ол “бірлік болмай тірлік болмас”– деген қағиданы ұстанады, халықты бірауыздылыққа, ынтымаққа, елді қорғауға насихаттайды. Ру–руға бөлініп өзара қырқысу елді жақсылыққа алып келмейтіндігін, бір–бірімен тату тұруды, ру аралық қақтығыс халықты елдігінен айырып, ел тағдырын мүшкіл қалге алып келуі мүмкін деп елді бірлікке шақырып, елдің қорғанысын күшейту қажет деп, Абылай хандығын нығайту саясатын жүргізді.
Мынадай әлеуметтік ынтымақтастық құндылығы хандық дәуірінде қандай құқық–әдептік тетіктердің қуатымен жүзеге асты Бұл мәселенің өз астары бар. Өйткені қазаққа көршілес мұсылман елдерінде тұлғааралық қарым–қатынас шариғат заңдарымен реттеліп келеді. Қазақ хандығында көшпелі мәдениетке негізделген әдет құқығы өз күшін жоймады. “Қасым ханның қасқа жолының” негізі орта ғасырларда қыпшақ, шағатай ұлыстары қолданған “яргу” заңынан алынған, қазақша жарғы (хақихат) деген ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл, әділ шешуден шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық бұқарасы ардақтап “қара қылды қақ жарған” деп мадақтаған. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі идеясы ежелгі әскери–демократия арнасына барып тіреледі.
Ә–тің нысаны – елдегі тыныштық. Бұл жөніде ақын–жыраулар шығармашылығында талай тиянақты ойлар айтылған. Қазақ арасында рулық қақтығыстар, ағайын арасындағы жанжал, екі адамның ұрыс–керісі бола қалған күнде қазақтың ағайындық береке деген ескі жосығы болған. Мұндайда қалыс ағайындар қарап тұрмайды, оларды берекеге шақырып, араға арашашы, дәнекер болады. Бірер шәугім шайын беріп немесе бірер малын сойып, оларды бір дастарханнан дәм татуға шақырады. Дәмнен үлкен нәрсе жоқ деп білетін халқымыз мұндайда салт бойынша дәмге үйірілуі, ағайын берекесінен аспауы шарт етіледі.
Қазақта тәртіп адам еркіндігін шектеуге бағытталмаған. Қоғамдық тәртіп жайлы халықтың көзқарасының негізінде бейбіт өмірге деген құлшыныс, тыныш өмірді аңсау жатыр. Бір ғажабы, қоғамдық тәртіп заңмен, құқықтық нормалармен тікелей байланыстырылмайды. Тіптен, қоғамдық тәртіп туралы ойдың өзі әлі жеке–дара боп шықпаған еді. Ол ел ішінің тыныштығы, ағайын татулығы, ел жарастығы тәріздес ой–ағымдардың бір қабаты, ажырамас бөлігі түрінде өмір сүрді. Халықтың бірлігі, ынтымақтастығы, тату–тәттілігі – оның өз азаттығынан, еркіндігінен айырылып қалмауы үшін қойылар ең бірінші талап. Алауыздықтан бойын аулақ сала білген ел ғана еркін өмірге лайық, әйтпесе құлдық пен күңдікке душар болу қауіпі әрқашан дайын.
Сонымен, хандық дәуірінде кісілік ынтымақтастықтың ерекше тәртібі болғандығы күмән келтірмейді. Әрине, оны Ф. Хайек тұжырымдаған батыстық өркениетке тән “адамдық ынтымақтастықтың кеңейтілген тәртібі” деп теңестіру дұрыс болмас. Әр этномәдениетке өзіне тән адам мен әлеумет арасындағы үйлесімділікті нығайту тетіктері болған. Бұл жерде белгілі социолог Э. Дюркгеймнің “органикалық ынтымақтастық” ілімін еске алуға болады. Осындай ынтымақтастыққа әр кісі жеке–дара әрекеттеніп (клетка сияқты) өз мүдделерін көздегенімен, жалпы осы әрекеттердің түпкі бағыты тұтастықты жетілдіруге, икемді етуге және сақтап қалуға арналған. Әрине, көшпелілік органикалық тұтастықта сегментарлық, рулық, кландық мүдделер үстемдік етеді. Хандық дәуіріндегі осындай ынтымақтастық тәртібін зерттеушілер “әскери демократия” деп атайды. Бұл еркіндік рухының қазіргі тәуелсіздікке енді ғана қолы жеткен Қазақстан үшін де ғибараты мол. Еңбекке, жаугершілікке деген ұмтылыс көшпенді қазақтар арасында батырлықтың дүниетанымдық, аксиологиялық, эстетикалық ұғымын сараптап шығарды. Құба далада, шетсіз–шексіз жерінде, табиғат аясында күнелтіп, өзінің батырлығына сүйенген, өзін аман сақтап қалатын әскери әдісіне көшпелінің дүниетанымының тарихи қызметі де осында. Сондай тарихи кезең мен тарихи тұлғалар халқымыздың қазіргідей жері, территориясы, егеменді мемлекетінің негізін салды. Көшпелілер айыптыны тар қапаста ұстамаған, түрме болмаған.
Олар көптеген қылмыс жазасын қатігездік емес, керісінше, ру аясындағы мәмлеге келумен шешілген. Қылмыстар, айыпты мен жәбірленушіні татуластырып табыстыру, достастыру, құдандалар ету,бір–бірінен бала асырап алу секілді ізгі шешім табатын. Кішігірім өкпе–араз, жанжал–ұрыс аяққа жығылу, ат мінгізіп шапан жабу, бас иіп тағзым ету, иіліп ас ұсыну секілді әдетке баулу, бірлікке, достыққа келтіру, кеңдік пен біліктілік таныту арқылу шешімін тауып, қоғамда Ә. орныққан.
Қазақы дүниетанымда әдептік, құқықтық және діни құндылықтардың синкретизмі қырынан қарағанда мынадай тұжырымға келуге болады: дәстүрлі қазақ қоғамында Әділеттілік пен еркіндік имандылық талаптары аясында тоғысқан.

ӘЗІЛ – адамның өзінің айналасындағы адамдары күлкіге шақыру арқылы ұялтуға сөзге тоқтатуға, астарлы, ұрымтал ой айтуға бағытталған әрекеті. Кең мағынада Ә. – екінші адамның күлкілі эмоциясын шақыруға қабілетті кез–келген өмірлік құбылыстар, жағдайлар, сондай–ақ, кез–келген ойлар, фантазиялар, идеялар және т.б. Сонымен бірге, Ә.–ді бір қыры адамның екінші адамды ұялту, сынау, сыр тарту, сөзге тоқтату үшін айтылатын ұрымтал да астарлы көңілді де күлкілі пікірін білдіреді. Яғни болмысқа, құбылысқа, нақты оқиғаға қатысты көзқарасты білдірудің, баға берудің бір түрі. Алайда, Ә.–де адамның кейбір қасиеттерін сынап–мінеу, іліп–шалу, тәлкек ету пиғылы жатса, артында зілі болады. Жүрекке ауыр тимейтін етіліп, қалжыңға сүйеп айтылған шеберлікпен қажет етеді. Сондықтан мұны “әзіл–оспақ”, “әзіл–қалжың” деп қосарлап айтады. М., Қайқаус: “Әзіл–сықақ айту айып емес, оны аңлап айтқаның абзал. Әзіл айту керек, бірақ әзілің зілді болмасын” (Қабуснама) деп ескертеді. Демек әзіл адамның намысына тимегені дұрыс, олай болмаған жағдайда ол жамандықтың бастамасы болуы мүмкін. Сондықтан Ә. алды – әдепті сөз болуы шарт. Мазақ, бұралқы сөзбен кісіге әзіл айтудан аулақ болу керек. Ащы Ә.–дерде сатираның уыты, ал көңілге қаяу түсірмейтін Ә.–дерде юмордың белгілері болады. Олай болса, Ә. – тапқырлықтың, юморлық сезімнің жемісі бола алады. Алайда әзіл–оспақ, әзіл–қалжыңды сатира, юморға жатқызуға болмайды, себебі, біріншіден, сатира, юмор өмірлік болмыс құбылыстарын ұзақ уақыт байқап–көрудің, зерттеп–білудің, ақыл–ой, дүниетаным елегінен өткізудің нәтижесінде туады. Екіншіден, сатира, юмор белгілі бір дүниетанымның, саяси–әлеуметтік көзқарастың көрінісі ретінде ресми шығарма түрінде жалпы жұртқа жария етілу үшін жазылады. Ал әзіл–қалжың түріндегі шымшыма сөз кез келген жерде – отбасы, ошақ қасында, той–томалақ, әртүрлі отырыстарда айтылады. Онда ресми сипат, кең танымалдық болмайды. Қазақ даласында осындай әзіл–қалжың көп айтылған. Мыс., Абай Қоңыркөкше болысы болып тұрған кезде, оның үйіне Байкөкше ақын келеді. Ол есіктен ене бергенде Абай оны: “Тақыр жерге қауылдап шөп бітеді, Қай адамға мал мен бақ көп бітеді” деп іледі. Сонда Байкөкше: “Кей жігітті пысық деп болыс қойсаң, Қашан түсіп қалғанша жеп бітеді” деп әзілге әзілмен жауап қайтарады. Ә.–қалжың сатира, юмор сияқты ескінің әлеуметтік қалдықтарына, қоғамның ілгері дамуына кедергі болатын зиянды пиғылдырға қарсы бағытталмайды, айтысып, қағысып отырған жеке адамдарға ғана тиістіріліп, тек соны сөзден тосу ниетімен айтылады. Сатира, юмор қоғам мүшесінің барлығына бірдей бағыттала береді, ал әзіл–оспақ дәстүрлі сөз қағыстыру реті бар адамдар арасында ғана, яғни құрбы мен құрдас, жезде мен балдыз, жеңге мен қайын, құда мен құдаша арасында айтылады. Халқымыз “Әзілің жарасса атаңмен ойна” деп Ә.–ді кек тұтпай, қолдап отырған. Бірақ Ә. сөздің басты шарты – құрмет, кішіпейілділік, кіршіксіз ақкөңілділік болып есептелген. Әдептен атталып айтылған Ә. сөз қадірсіз болады да ол өзіңе қайтып оралады, зор ұятқа қалдырады деген ұстанымға сүйенген.

ӘЛЕУМЕТТЕНУ – адамның әлеуметтік ортаға енуін, орнығып дағдылануын, қоғамдық өмірге, ұжым, мекеме өміріне араласуын, ондағы мінез нормалары мен ұстанымдарды қабылдап, дағдылану, өзін сол ортада орнықтыру және белгілі бір әлеуметтік рөлді атқару үдерісін белгілейтің жалпығылыми, әлеуметтік философиялық, социологиялық термин. “Әлеуметтену” ұғымы мағынасы жағынан “тәрбие” ұғымына жақын келеді, бірақ тәрбие, ең алдымен, мақсатты бағытталған іс–әрекетті білдіреді, ол арқылы адамға белгілі бір қалаулы түрде ұсынылатын ерекшеліктер мен қасиеттер орнықтырылады, ал Ә. үдерісінде тәрбиемен, оқытумен қатар күтпеген, аяқасты болатын жағдайлар да оның сол ортаға дағдылануына ықпал жасап отырады әрі сол арқылы ұжымның, мекеменің, қоғамның мәдениетіне араласады және тең құқылы, толық мүшесі бола алады. Ә. ұғымының мәні мен мазмұны тарихи тұрғыда өзгеріп отырды. ХІХ ғ. әлеуметтік философия адамзаты табиғатына агрессиялық және өзімшіл сипат беріп, Ә. құбылысы жоғарғыларды қайта түрлендіру, олардан арылту процесі ретінде және әлеуметтік бағдар беру әрекеттері ретінде түсіндірілді. Кейінірек, әсіресе, К.Маркстен кейін, адам әуел бастан қоғамдық–әлеуметтік жаратылыс болатыны мойындалған кезде Ә. біршама нақтылы сипат ала бастады. ХХ ғ. социолог–функционолистері (Т.Парсонс, Р.Мертон) бұл ұғым табиғатынан индивид пен қоғам арасындағы қандайда бір күрестен көрі индивидтің әлеуметтік жүйе талаптарын ондағы қабылданған ережелерді, құндылықтарды және рөлдерді игеру арқылы өз бойына біртіндеп сіңіру, қабылдау процесін көреді. Алайда, индивид бұл ретте әлеуметтік үдеріс субъектісінен көрі оның объекті сияқты көрінеді. Символикалық интеракционизм (Д.Г.Мид, И.Гофман) тұлғааралық өзара ықпалды орталық мәселе ретінде қояды, себебі мұнда индивид басқаның қалауын немесе ол үшін басқа болып есептелетін нақты әлеуметтік ортаның, қоғамның қалауын тек қабылдап қана қоймайды, сонымен бірге, соған қарай өзінің ішкі субъективтік интенциясын жинақтайды, әрі бағыттайды. Бүгінгі Ә. үдерісі үшін қауіпті нәрсе интернет болуы мүмкін, бірақ Ә. мазмұнының күрделенуі табиғи процесс.

ӘН–БИ АНСАМБЛІ музыкалык және хореографиялық өнердің бірнеше түрінен құралған ұжым. Ол, негізінен, вокалдық–орындаушылық (хор, ансамбль, соло), аспаптык музыка (оркестр немесе халық аспап–тар ансамблі, фортепьяно, т.б.), жеке және көпшілік билері, көркем сөз оқу (тақпақ пен диалогтар) сияқты орындаушылар тобын қамтиды. Ансамбль бағдарламасы ән–би, муз.сурет аспаптық шығармасы мен әдеби жанрдан құралады. Ә.–б. а–нің өз алдына жеке көркем ұжым түрінде туып қалыптасуы мен өсіп дамуына 1928 ж. ұйымдастырылған Қызыл Тулы Кеңес Армиясы Ә.–б. а. тікелей әсер етті. Осы ұжымның ізімен соғыс–теңіз флоты, әскери округтер, т.б. және су көлігі, кәсіподақ, мектеп, сондай–ақ, одақтас, автоном. республикаларда КСРО халықтарының ән–би шығарм–ғын насихаттайтын көптеген ансамбльдер (мыс, КСРО халықтарының Ә.– б. а., Грузия халықтарының Ә.–б. а., "Гүлдер" ан–самблі, Қазақ Ә. 6. а., Өзбекстанның "Бахор", Ә.– б. а., Татарстанның Ә,–б. а. және т.б.) құрылды. Көпшілік әні, осы заман композиторларының хор композициялары, халықтың ән–билері мен өлең–тақпақтары Ә.– б. а–нің негізгі қоры болды. Осындай түрлі жанрлық туындыларының өзара тоғысуы арқылы Ә.–б. а–нің жүйелі композициясы құралады. Кезінде Қазақстанда жоғары пед. оқу орындары жанынан (Алматы, Атырау, Семей, т.б.) және көркем–өнерпаздар үйірмелері негізінде қүрылған "Сыр сұлуы" (Қызылор–да), "Айгөлек" (Шығ. Қазакстан обл.), т.б. ансамбльдер жұмыс іс–теді.

Әнұран, Гимн — еліміздегі азаматтарды этномәдени біртұтастыққа үндейтін және әлеуметтік–саяси бірігуге жетелейтін, өз ұлтыңа деген тиесіліктен туындайтын туған еліңе деген отаншылдық сезімді оятатын сазды дыбыстық рәміз. «Гимн» терминінің өзі гректің «gimneo» сөзінен алғанда «салтанатты ән» дегенді білдіреді.
Кез–келген халықтың өзіне тән этномузыкалық шығармалары бар, ал тарихтың белгілі бір уақытында әр халықтың гимні болған. Осындай ән қазақ халқында да бар. Ол Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ халқының тартқан ауыр тауқыметін көрсетуге арналған «Елім–ай» әні, халық әніне айналып кеткен оны ХVІІІ ғасырдың атақты батыры, ақын–сазгер Қожаберген жырау Толыбайұлы жазған. Қазақстан Ресей империясының құрамында болған кезде қазақтардың бірыңғай Ә. болмады. Қазақтарды отаршылдарға қарсы ұлт–азаттық күресе рухтандыратын ақындар мен жыраулардың жекелеген әндері ғана болды. Ал Кеңестер Одағының құрамында болған кезде, оны құраған он бес республиканың ішінде Қазақстанның да өз Ә. болды. Оның алғашқы ноталары КСРО Ә–ның бастапқы ноталарымен бірдей болып келетін.
Тәуелсіздік алғаннан кейін қазақтардың бірнеше ұрпақтарының көпғасырлық арманы — азаттық пен егеменділікті бейнелейтін жаңа әнұранын әзірлеу қажеттігі туындады. Соған байланысты 1992 жылы Республика Ә.–ның мәтіні мен әніне конкурс жарияланды. Комиссия іріктеуіне барлығы 750 жоба келіп түсті. Конкурста төрт атақты ақын: Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев және ақын Жадыра Дәрібаевалар жеңіске жетті. Қазақстан әнұранының әнін алғаш жазған авторлар Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский және Латиф Хамиди.
2006 жылы жаңа Мемлекеттік Ә. қабылданды. Жаңа Ә–ның негізін өткен ғасырдың екінші жартысының елуінші жылдарындағы бақытты өмірді жырлаған, халыққа танымал патриоттық ән — «Менің Қазақстаным» құрады. Бұл ән — жалынды жастықтың әнұраны, халық жанының нағыз поэмасы болып танылған. 2006 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Парламенті палаталарының бірлескен отырысында «Мемлекеттік нышандар туралы» Жарлыққа түзетулер енгізілді. Еліміздің жаңа Ә. болып атақты ән — «Менің Қазақстаным» («Мой Казахстан») бекітілді. Әуенін Шәмші Қалдаяқов, сөзін Жұмекен Нәжімеденов жазған ондаған жылдар халық арасында кеңінен таралған бұл әннің – ендігі Қазақстан әнұранының сөзін уақыт өлшемімен үндестірген бірлескен автор — еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаев.
Парламент палаталарының депутаттары бірауыздан осы идеяны қолдады. Бұдан кейін жаңа Ә. 2006 жылғы 7 қаңтардағы "Конституциялық заң күшіне ие «Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы, «Қазақстан Республикасының мемлекеттік нышандары туралы» Елбасы қол қойған № 112–ІІІ ҚРЗ Қазақстан Республикасының конституциялық заңмен бекітілді. 2006 жылдың 10 қаңтары — ресми жариялау күні — тарихқа еліміздің жаңа Ә. туған күні ретінде жазылып отыр. Бұл музыкалық–поэзиялық шығарманың алғашқы ресми орындалуы Астанада «Ақ Орда» Президент сарайында еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ресми инаугурациясы кезінде болды.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Ә. авторлары туралы мәлімет. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев — экономика ғылымдарының докторы, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі. 1991 жылдың желтоқсанынан бастап Қазақстан Республикасының Президенті. Көптеген ғылыми және әдеби еңбектердің авторы: «Қазақстан экономикасы ақиқат және қалыптастыру мүмкіндіктері», «Әділеттің ақ жолы», «Ғасырлар тоғысында», «Тарих толқынында», «Сындарлы он жыл», «Еуразия жүрегінде» және тағы басқа кітаптар. Халық арасында танымал «Менің елім», «Үш қоңыр», «Жерім менің» патриоттық әндердің сөзінің авторы. Еңбектері мен шығармалары әлемнің көптеген тілдеріне аударылған.
Шәмші Қалдаяқұлы Қалдаяқов — сазгер, Қазақстан Республикасының халық әртісі, Жастар одағы сыйлығының лауреаты. 1930 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданының Шәуілдір ауылында дүниеге келген. Қапланбек зооветеринарлық техникумында, Ташкенттегі Хамза Ниязы атындағы музыкалық училищеде, Алматы қаласындағы Құрманғазы атындағы консерваторияда оқыған. Оның шығармашылық қызметі 1950–жылдардан басталады. Халық арасында «Қазақ вальсінің королі» ретінде танымал композитор 300–ге жуық ән жазған. Солардың ішінде халық арасында танымал «Арыс жағасында», «Сыр сұлуы», «Бақыт құшағында», «Бәрінен де сен сұлу», «Қайықта», «Ана туралы жыр», «Ақ ерке — ақ Жайық», «Әнім сен едің», «Ақ бантик», «Кешікпей келем деп ең», «Қайдасың», «Цыған серенадасы» сияқты белгілі музыкалық шығармалар бар. Композитордың шығармалары «Әндер», «Бақыт құшағында», «Шәмшінің әндері», «Шәмші» атты жәке әндер жинақтарында шығарылған.
Жұмекен Сабырұлы Нәжімеденов — белгілі ақын, Жастар сыйлығының лауреаты. 1935 жылы Атырау облысы Құрманғазы ауданының Қошалақ ауылында дүниеге келген. Алматы қаласындағы Құрманғазы атындағы консерваторияны халық аспаптары класы бойынша, Мәскеуде М. Горький атындағы Әдебиет институты жанындағы жоғарғы әдебиет курсын бітірген. «Жазушы» баспасында, «Лениншіл жас» газетінде, Қазақстан Жазушылары одағында, Баспа қызметі жөніндегі мемлекеттік комитетте және «Мектеп» баспасында жұмыс істеген. Ж.Нәжімеденовтің «Балауса», «Сыбызғы сыры», «Өз көзіммен», «Жоқ, ұмытуға болмайды», «Жарық пен жылу» барлығы он өлеңдер жинағы мен «Ақ шағылдар» (1973ж), «Кішкентай» (1975 ж), «Атақ пен дақпырт» (1978ж) атты үш романы басылды.

Әдебиет: Орысша–қазакша заңдык түсіндірме сөздік–анықтамалық. – Алматы: Жеті жарғы, 2008.

ӘНШІ – өз жанынан ән шығармайтын, бірақ халық композиторларының ән шығарм–ғын жұртшылық арасында кеңінен насихаттайтын кәсіби орындаушы. Мыс, Әміре Қашаубаев, Ғ.Айтбаев, Ж.Елебеков, т.б. Ә. деп композиторлардың вокалдық шығармаларын (ән–романстарын, балладаларын), опералық партияларды орындайтын кәсіби әнші–артистерді де (К.Байсейітова, Қ.Байсейітов, Қ.Жандарбеков, Р.Абдуллин, Б.Досымжанов, М.Ержанов, Е.Серкебаев, Б.Төлегенова, Ә.Дінішев, Ғ.Құрманғалиев, т.б.) айтады. қ. Әншілік.

ӘНШІ АҚЫНДАР – ақындықпен қатар композиторлықты да, әншілікті де машықтаған өнерпаздар. Ә. а–дың шығарм. ерекшелігі: әннің мәтінін де, әуендерін де өздері шығарады және ол әндерді өздері айтып береді, муз. аспапты өздері тартып, өздері сүйемелдейді. Бірак бұл ерекшеліктердін бәрі бір дәрежеде бола бермейді, кейбір Ә. а–дың ақындығы басым болса, екінші біреулерінің композиторлығы немесе орындаушылық қабілеті асып жатады. Ә. а. тек ән шығарумен ғана тынбаған, кейбіреулері айтысқа да түскен, енді біреулері ойын–тойларда өлең–жыр айтқан. Ә. а. жанына бір топ өнерпаздарды ертіп, топтанып жүретін болған. Тұрақты театры жоқ кезде, көшпелі халык театрының рөлін атқарған. Ә. а–ға халық "сал", "сері" деген атақ беріп, құрмет көрсеткен. Қазір Ә. а–дың шығарм–ғы тұрақтанып, дәстүрге айналды, идея–мазмұн жағынан қалың бұқара мүддесін көксеп, халықтық сипат алады, ал көркем түр, стильдік жағынан дамып, толысып жетіле береді. Кейбір Ә. а. (Ақан сері, Жаяу Мұса, Біржан сал) жазба әдебиет саласында белгілі орын алады. Балуан Шолақ, Жарылғапберді, Құлтума, Әсет, Сәтмағамбет, Иманжүсіп, Естай, Шашубай, т.б. бірнеше Ә. а–дың аты халыққа әйгілі.

ӘНШІЛІК, вокалдық өнер – музыканы әншінің дауыспен орындауы, музыкалық шығарманың образды идеялық мазмұнын әнші дауысының мәнер–күшімен жеткізу, ашу өнері. Ә. өнерінің жеке ансамбльдік және хор түрлері бар. Ә. өнерінің ансамбльдік түріне екі дауысты – дуэт, үш дауысты – трио, төрт дауысты – квартет, т.б. жатады. Ал көп дауысты хор – аспаптык сүйемелмен немесе сүйемелсіз – а' капелламен орындалады. Ә. өнері жанр, стиль жөнінен де дараланады. Ә. негізінен – опералық және камералық жанрларға бөлінеді. Опералык Ә. – вокалдық өнердің барлық түрін қамти отырып, театр ойын–сауық өнерімен, драм. әрекетпен тығыз астасып жатса, камералық әншілік – лирик. әндер мен романстарды орындайтын жеке әншілерді, шағын вокалдык ансамбльдерді қамтиды. Ә. өнері орындаушылық тәсілі (вокалдық стиль) тұрғысынан – әуенділік, декламациялық, колоратуралық стильдерге бөлінеді. Әуенділік стилінде кең тыныстылық, созымдылық, сазды, әуезді кантилена басым болса, декламациялық стиль муз. тақпақ, речитатив іспеттес сөйлеу тілімізге жақын келеді. Ал Ә. стилінің колоратуралық түрінде ән мелодиясы мәтінмен тікелей байланысын жоғалтып, өзінің сипаты жағынан муз. аспапта ойнау техникасына жақындайды.

ӘСЕМДІК — материалдық және рухани дүниенің адамды ләззатқа бөлейтін сипаты, эстетикалық ұғым Ә. әдемілікпен тектес. Бірақ әдемілік объектілердің сыртқы және ішкі қырларын бірдей қамтыса, Ә. құбылыстардың сыртқы көзге түсетін және пішіндік ерекшеліктерін эстетикалық тұрғыдан қабылдауға жатады. Ә. ең алдымен, тепе–теңдік, тұтастық, үйлесімділік, ырғақтылық, мақсатқа сәйкестілік, түс пен жарықтың белгілі бір мөлшері т.б. табиғи өлшемдермен айқындалады. Ә–тің осындай табиғи өлшемдерін эстетикалық түйсінуде адамның сезім мүшелерімен қатар, оның ішкі түйсігі мен ақыл парасаты ерекше рөл атқарады. “Пішіннің сыртқы әсемдігі” (Гегель) оның ішкі мазмұнымен сәйкес келмеуі мүмкін. Жылтырағанның бәрі әдемі емес. Керісінше, сыртқы сұрықсыздық пен сиықсыздық тасасында жоғары жан сұлулығын кездестіру әдбен мүмкін. Ізгілік пен жылылықтан алыс Ә. кейпіне ежелгі қазақ аңыздарындағы Пері қызы, грек мифологиясындағы Нарцисс бейнелері жатады. Ә–ті рухани сұлулықтан алшақтатып жіберген дұрыс емес. Өмір мен өнерді Ә. рухани қуаныш пен ләззатқа бөлей отырып, қоғамда зор танымдық және тәрбиелік рөл атқарады. Адам дүниені Ә. үлгісінде қайта құруға ұмтылады. Адамның түрі де, киімі де, жаны да, ойы да әсем болуы керек. Шынайы Ә. адамның шығарм. дарыны мен қабілетін дамыта отырып нағыз әдемі және сұлу тұлға мұратына ұмтылуына жігерлендіреді. Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында Ә. өмір мұратына айналып, оған үлкен көңіл бөлінген. Мыс., қазақтар киелі әйел ананы өте әсем, сұлу және қайырымды, жарқын жүзді, күміс шашы аспанды жарқыратқан, күн сәулесі мен кемпірқосақ нұрына шомылған, қолында балаларды қорғайтын алтын садағы бар жас келіншек немесе қыз ретінде таныған (Орынбеков М.).

ӘУЛЕТ – (парс. ұрпақ) бір атадан тараған ұрпақтар. Дәстүрлі қазақ қоғамында қандас–туыстық байланысты айқындауда жеті ата ұстанымы негізге алынған. Туыстық байланыс жеті атаға дейін созылып, одан әрі будандалық байланысқа созылады. Әулеттер рулардың қалыптасуының қайнар көзі болды. Жеті атаға толған әрбір әулет руға айналып отырды. Ғылыми әдебиеттерде «әулет» ұғымы елдегі ең жоғарғы билік лауазымы мұрагерлік жолмен берілген замандардағы билеушілер шежіресін тарату үшін де болды. ХVІІІ–ХІХ ғасырдағы Қазақстан мен Орта Азияның қоғамдық саяси өмірінде Әбілқайыр әулеті, Абылай әулеті ерекше рөл атқарды. Ресейде Романовтар әулеті, Францияда Бурбос әулеті, Қытайда Цинь әулеті т.б. жекелеген мемлекеттерде әулеттің билік жүргізуі жалғасуда.

ӘУЕСҚОЙ МУЗЫКА ӨНЕРІ – халықтың музыка саласындағы әуесқойлар шығармашылығы. Ол муз. шығармалар тудыру, жеке не бірлесіп өнер көрсететін әуесқойлардың вокалдык–хор, аспаптық муз. шығармалар орындауын қамтиды. XX ғ–дың бас кезіне дейінгі Қазақстанда Ә. м. ө., негізінен, бір дауысты ән айту, халық орындаушыларының аспаптық музыкасы түрінде болды. Әншілер мен күйшілер муз. сауаттары болмаса да халык шығарм–ғының алтын қорына енген бай муз. мәдени мұра қалдырды. Қазақстанда ХХ ғ–дың 20–жылдарының басында алғашқы көркемөнерпаздардың үйірмелері пайда болды. Солардың бірі Торғай обл–ның комиссары Ә. Жангелдиннің "Қызыл керуені" құрамында кұрылды. Оның көптеген мүшелері кейіннен қазақ өнерінің белгілі артистеріне айналды. Республиканың барлық жерінде клубтар, мәдениет үйлері ашылып, оларда ішекті аспаптар оркестрлері, әр түрлі ансамбльдер, хор ұжымдары ұйымдастырылды. 1924 ж. Петропавл қ–ндағы пед. техникумда хормейстер И.В. Коцык төрт дауысты қазақ хорын ұйымдастырып, оның репертуарына қазақтың халық әндерін өңдеп лайықтады. 30–жылдардың ортасында Қазақстанның Ә. м. ө. жоғары идеялық–көркемдік деңгейге жетті. 1934 ж. халық өнері қайраткерлерінің Бүкілқазақстандық 1–слеті болды. Оған 88 халық ақыны, домбырашылар, қобызшылар, әншілер, А.Жұбанов жетекшілік еткен әуесқой домбыра ансамблі (қазіргі Қазақ халық аспаптар оркестрі) қатысты. 30–жылдардың аяғында әуесқой өнерге жалпы және бір орталықтан басшылық ету үшін Респ. халық шығарм–ғы үйі құрылды. 40–жылдары Халық шығарм–ғы үйлері республиканың барлық облыстарында ұйымдастырыла бастады. 1980 ж. Респ. халық шығарм–ғы мен мәдени–ағарту жұмысының респ. ғыл.–әдістемелік орталығы болып қайта құрылды. Республика көлемінде көптеген әуесқой хор, ән–би ансамбльдері бар. Мыс, Мақат ауд–ның (Атырау обл.), Арал ауд–ның (Қызылорда обл.), Орда ауд–ның (Бат. Қазақстан обл.), Байғанин ауд–ның (Ақтөбе обл.) халық аспаптар оркестрлері; Ақжар, Таврия, Шемонаиха (Шығ. Қазақстан обл.) аудандарының хор ұжымдары; Теректі хоры (Бат. Қазақстан обл.) және Талдықорғандағы соғыс және еңбек ардагерлерінің хоры; "Ұлытау", "Салтанат" (Қарағанды обл.), "Сыр сұлуы" (Қызылорда обл.), "Мерке әуендері" (Жамбыл обл.), "Қаламқас" (Семей обл.), "Ғасырлар пернесі" (Қостанай обл.), "Ақжайық" (Бат. Қазақстан обл.), "Достық" (Оңт. Қазақстан обл.), т.б. ән–би ансамбльдері республикада лайықты орынға ие болып, шет елдерде де таныла бастады. Республикада өзге ұлттардың да Ә. м. ө. ойдағыдай дамып келеді.

ӘУЕСҚОЙ ТЕАТР ӨНЕРІ – театр өнері саласындағы көркемөнерпаздық шығармашылығының бір түрі. Қазақ топырағындағы театр өнерінің алғашқы нышандары күнделікті шаруашылық қамымен, көшпенді тірліктің дәстүрлі ойын–сауық түрлерімен біте қайнасып, белгілі дәрежеде солардың рухани және көркем жинағы, көрінісі ретінде дүниеге келді. Үйлену тойында айтылатын "Жар–жар", "Сың–су", "Беташар", "Қоштасу", т.б. әндер, өлеңдер және күйеудің қыз ауылына келгендегі әр түрлі салт–жоралары бірігіп, өмірдің біртұтас драм., кейде комед. спектакліне айналатын. Ертеден халық арасында кең тараған, оның эстетик. көңіл күйінен хабар беретін айтыс өнері де, жыршы, жыраулар өнері де қазақ халқының лиро–эпостық дүниета–нымының бір бөлшегін құрады. ХХ ғ–дың басында Орал, Семей, Ақмола, Ақмешіт (Қызылорда), Қостанай қалаларында құрылған әуесқой ойын–сауық үйірмелері де республикадағы Ә. т. ө–нің қалыптасуына жағдай жасады. 1915 ж. Атбасар қ–нда өткен сауық кешінің бірінде "Халық тойы" деген атпен шағын ойын қойылды. Оның көркемдік бітіміне қарағанда этногр. мәні басым болды. Сондай–ақ, 1915 ж. Семейде өткен ойын–сауық кешінде "Біржан – Сара" айтысының сахнаға арналған түрі қойылды. "Қызыл отау", "Қызыл бұрыштардың" да Ә. т. ө–нің қалыптасуына ықпалы мол болды. Алғашында қулардың, бақсының, ақын, сал–серілердің машықтарын оңтайлы пайдаланған Е. Өмірзаков, Қ. Қуанышбаев, С. Қожамқұлов, т.б. халық арасынан шығып, актерлік өнердің қыр–сырын танып, кәсіби театр дәрежесіне жетті. Қазақ саяси–ағарту бас к–тінің көркемдік бөлімі ұйымдастырған "Қызыл керуен" (1918, Ақмола мен Қостанай), "Орталық қазақ комсомолдары һәм оқушы жастар клубы" (1923, Орынбор) және Семей қ–ның (1920) драма труппалары – М. Әуезовтің "Еңлік – Кебегі", "Бәйбіше – тоқалын", Ж. Шаниннің "Арқалық батырын", Қ. Кемеңгеровтің "Бостандық жемісін", И. Меңдіхановтың "Малдыбай", " Үйшік–үйшігін", Е. Ерданаевтың " Малқамбайын", т.б. пьесаларды сахнаға шығарды. Ә. т. ө. саласы кейінгі жылдары қайта өркендеп келеді. Республикадағы драма ұжымдары көбінесе алыс аудан, облыс еңбекшілерінің алдында ойын көрсетеді.

ӘУЛИЕ (араб. жекеше түрі уәли – дос, желеп жебеуші) – Аллаға жан–тәнімен беріле табынған сәуегейлік, жаратушы иеге тәуекелмен өмір сүретін, халық сеніміне ие болған қасиетті абыз. Тәңірге сенген ежелгі түркілер Ұмай ананы, Қызыр Атаны, ата–баба аруағын желеп жебеуші санап, оларға үнемі сиынып отырған, олардың көріпкелді сәуегейлігін қастерлеп бас иген. Күнге, Айға, Отқа табыну, ел иесі көкбөріні қасиет тұту, су иесі Сүлейменге жалбарыну, тіршілігінің негізі төрт түлік малдың иелері – Қамбар атадан, Шопан атадан, Ойсыл қарадан, Шекшек атадан жәрдем күткен. Қазақтың көне дүниетанымында Әулие рухани әлем орнықтыруға талпынған. Мұнда, біржағы, тәңірлік түсініктердің ежелгі наным–сенім элементтері сақталған, біржағы, ислам діні мен мұсылмандық дәстүрде жаңарған жаңа дүниетанымдық ұстанымдармен бірге араласып, әулие бейнесі мен рухының мағынасы толыға түседі. Ислам дінінде әулие құдай жолын қуып, дін уағыздаушы адам, айтқаны келетін сәуегей адам. Мұхаммед пайғамбардың серіктерін, туыстарын, үрім–бұтақтарын, кейінгі діни рухани қайраткерлерді әулие пір тұту, оларға құрмет дәстүрі барлық мұсылман елдерінде бар. Қазақ даласына ислам дінінің сопылық ілім түрінде енуі Ә–ні қасиетті деп тануға үлкен әсер етті. Сопылар ұстанымындағы дәруіштік, пәктікке ұмтылу, зікір салу, т.б. қазақтардың ежелгі нанымдарына ұқсас еді. Баба түкті Шашты әзиз, Арыстан баб, Баб ата, Қожа Ахмет Иассауи, Бекет ата, Сопы Әзиз, Оқыш ата, т.б. әулиелер білімпаз діндарлығымен де, қарапайым ізгілігімен де халық жадында мәңгілік сақталған. Ә. наным–сенімнің, үміт–арманның, мінез тұтастығының бірлігін оятты. Қазақ халқы ел қорғаған батырларды, ұлт бірлігін сақтаған билерді, ақыл–парасатымен тұтас аймаққа үлгі болған аналарды әулиелер қатарына қосып, олардың аруақтарын құрметтеді. Ә–лер туралы түсінік барлық діндерде кездеседі.Христиан дінінде де “ұлы қасірет шегуші”, “апостол”, “монах”, “блаженный” (дәруші) т.б. бар. Шіркеу күн түзбесінде оларды құрметтеу күндері көрсетілген. Шіркеу қасиетті Ә–лерге арнап ғибадатхана салады, діни мейрам тағайындайды, соған шоқынуды, сый тартуды уағыздайды. Христиан дінінде 3–4 ғ–ларда патшалардың, князьдердің, епископтардың, патриархтардың, Рим папаларының есебінен Ә–лердің саны көбейді. Рим папасы Пий жылма–жыл орта есеппен 5 адамды “қасиетті”, 4 адамды “блаженный” деп жариялап отырды.
Қазақ халқының ислам дінін қабылдауы барысында тәңірлік дүниетанымның кейбір элементтері жаңа дүниетанымдық ұстанымдармен бірге араласып, әулие ұғымының мағынасы толыға түсті.
Әдебиет: Әлемдік философиялық мұра. Т. 6. Мұсылман философиясы. Алматы: Жазушы, 2006.

БАЙЫРҒЫ САҚ–ҮЙСІН ӨНЕРІ – көшпелі тайпалардың (сақ, үйсін) қола дәуірінен кейінгі мәдени өркендеу кезеңінде , олардын әлеум. құрылысы мен шаруашылығынын ілгері дамуына байланысты (б.э.б. VII ғ.) өркендеді. Оған себеп түсті металл қорытумен бірге, жаңадан темір балқыту әдісі пайда болды. Көшпелілер өнерінің бұл алғашқы даму кезеңі б.з.б. IV ғ–да биік сатыға көтерілді. Бұл тайпалар жасаған өнер қалдыгы орасан бай әрі ісмерлік әдістері бір–біріне ұқсас. Осындай бай өнерді олардан қалған қорымдар мен обалардан көреміз. Мұндай қорымдар Моңғолиядан Венгрияға дейінгі байтақ далада үздіксіз кездесіп отырады. Қазақстан мен Орта Азиядағы қорымдардың және қала орындарының үйіліп жатқан жерлерін халык "жер үйін" деп атаған. Ондай қорымдарды қазғанда, сол кездегі өнер түрлерін сипаттайтын белгілер ауық–ауық кездесіп отырады. Сол сияқты сақ, ғұн заманынан калған қорымдар Қазақстан, Алтай, Қырым, Кубань өзендерінің бойы, Ертіс өз–нің бойы, Қызылқұм, Әмударияның жағасы, Алтай, Памир тауларының қойнауларында жолығады. Бұл өлкелер ежелгі заманда мал өсірудің, байлықтың ну ортасы болған. Сақ, ғұн өнерін жарқын суреттейтін дәйектер – Эрмитаждағы "Сібір алтыны", Күл оба, Алтын оба (Қырым), Солоха (Днепр), Келермес, Жеті оба (Кубань өз. бойында) корымдарынан табылған алтын бұйымдар. Эрмитажда сақтаулы тұрған "Сібір алтынының" дені Қазақстан өлкесінен барған. Ол қазына Павлодар обл. Ертіс бойынан, Ертіске таяу Қалмаққырған, Баянауыл тауларынан, Шідерті, Өлеңті, Сілеті өзендерінің төм. жағынан, Қызылқак, Теке көлдері–нің маңынан табылған. Байырғы сақ, ғұн өнерін сипаттайтын алтын қазыналардың Қазақстан өлкесінде кездесетін жерлері – "Есік", "Қарғалы" қазыналары, "Есік қазынасы", "Шілікті қорымы", Қарқаралы, Баянауыл төңірегіндегі Мырзашоқы, Нұртай, Тасмола, Орманбет обаларынан шықты. Мырзашокыдан табылған таутеке, киік, қабанның қоладан құйылған мүсіндері, Жетісу өлкесінен табылған мыс казан, ошақтар бұл аймақтағы өркендеген мәдениеттің айғағы іспетті. Сондай–ак, Ноин–Ула (Моңғолия), Пазырық қорымдары (Алтай), Таштық обалары, Орт. Қазақстандағы Беғазы, Бесоба, Шолаққайың (Қаракеңгір) обалары, ғұн өнерінің екінші өркендеу сатысын суреттейтін Қараағаш, Нұртай обалары (Орт.Қазақстан), Бурабай қазынасы (Көкшетау), Кеген обасы (Алматы обл.), Кетпентөбе, Жалпақтөбет (Қырғызстан), Екінші Есік қазынасы, Сыр бойынан табылған белгілер – сан ғасыр бойы халық мәдениетін сақтап келген құпия қоймалар. Б.з.б. III – I ғ., б.з. I–V ғ–нда ғұн өнерінің екінші өркендеу сатысы күшейеді. Бұл кезде ғүндармен аталас үйсін–қаңлы өнері де қалыптаса бастады. Үйсіндердің тайпалық ерекшелігін сипаттайтын өнер белгілері Алматы тауларының іргесінде, Есік, Түрген, Іле өзендерінің бойында, Кеген, Қарқара, Асы, Ыстықкөл төңірегінде жиі кездесіп отырады. Есік маңынан, Қарғалыдан, Тасмоладан табылған өнер түрлері – бір ғана алтыннан, кейде қоладан құйылған бейнелер. Бұл бақташы тайпалардың тамаша өнер үлгісін жасай білгендігін және ол өнер өз ортасында туып қалыптасқанын сипаттайтын аса бағалы белгілер. Б. с. ғ. ү. ө–нде көптеген сюжеттер үй жануарлары, соның ішінде жылқыға байланысты туған. Сондай–ақ, аң өмірін бейнелеу,. әсіресе шебер жасалған арқардың не қошқардың басы, мүйізі ұшырасады. Арқар көшпелі тайпалардың ұраны да болғандықтан оның бейнесін көбірек жасаған. Ежелгі тайпалар өнерінің сюжеті әдетте, арыстан, қабылан, барыс, көкжал, бөрі, т.б. жыртқыш аңдарды бейнелеуден құралды. Олардың алтыннан, қоладан құйылған мүсіндері көптеп табылған. Б. с. ғ. ү. ө–нде ежелгі замандағы наным, ертегі–мифтерге байланысты туған сан алуан өрнек үлгілері кездеседі. Олар әр түрлі қиял–ғажайып бейнелер: теке сақал, бұғы мүйізді арыстандар, құмай басты, ат денелі хайуандар, т.б.
Бұл – ежелгі бейнелер мен кейінгі халық мифінің тығыз байланысын көрсетеді. Б. с. ғ. ү. ө. бұйымдарындағы бейнелердің барлығы құю, қырнау, безеу, қақтау әдістерімен, жұмыр мүсін не рельеф түрінде жасалған. Өнер белгілерінің сипаттауынша, сақ, ғұн, үйсін дәуіріндегі шеберлер зергерлік ісін өте биік сатыға жеткізген. Металл қақтау, оны құю, жұмырлау өнерін толық менгеріп, неше алуан ғажайып мүсіндер жасай білген. Алтыннан, күмістен, қоладан пішін жасаумен бірге, оның бетіне асыл тас орна–ту әдісін де меңгерген. Осы күнге дейін маңызын жоймаған өнердің тамаша түрлерін өркендету кешпелі тайпалардың мәдени үлгісі. Олардың негізгі түрлері кейінірек казак халқына мирас болып қалды.

БАЙЫРҒЫ ТҮРКІ ӨНЕРІ – VI–VIII ғ–дағы көшпелі түркі тайпалары жасаған мәдениет қазыналары. Бұл мәдениеттің, ой–сананың есейіп, Орхон жазулары шыққан кез. Осы тұста өркендеген өнер жәдігерлерінің көп кездесетін жері – Орта Азия, Қазақстан, Алтай, Оңт. Сібір, Моңғолия, Қашқария. Бұл өнердің үлгілері ескі қалалардың орнында (Қарақорым, Дунхуан, Бесбалық, Сайрам, Бөріжар, Пәнжікент, т.б.), сол кездері тұрғызылған мазарлар мен ескерткіштерде сақталған. Оның көрнекті түрлері – Орхон өзенінің бойы, Алтай тауының қойнауында тұрған Қотанды, Қурай, Тұяқты, Күдергі, Ертіс обалары, Іле өзендері бойындағы қорымдар. Оларды қазғанда Б. т. ө. сипаттайтын әр алуан өрнектер кездескен. VI – VIII ғ. шеберлері байырғы сақ, ғұн, үйсін дәстүрін жалғастыра отырып, өнерді едәуір жоғары сатыға көтерген. Байырғы шеберлердің ісмерлігін көрсететін өнер түрі – сәулет өнері. Білге–қағанның, Күлтегіннің, Тоныкөктің ескерткіштері, жұмырлап жасаған тас мүсіндер осының айғағы. Тарихи деректерге карағанда, ең қымбат бұйым жасағандар Қаған ордасының шеберлері болған. Олар алтын, күмістен неше алуан көркем бұйымдар шығара білген. Табиғат сырын түсінбеген тайпалар жер мен суды, күн мен айды құдірет тұтып, табынатын болған. Сол құдірет күштерін шама–шарықтары жеткенше өнер туындыларымен бейнелеген. Аспанды – кұсқа, суды –балыққа, жерді – терекке меңзеген. Құс пен балықтың бейнелері жұмыр мүсін түрінде тастан, металдан, саздан, ағаштан жасалған. Кейде барельеф түрінде де кездеседі. Түркі қағанаты кезінде жоғары сатыға көтерілген өнердің бір түрі – ою–қырнау, безеу істері. Оның ішінде тас безеу, ағаш, сүйек ою, асыл тас жұмырлау өріс алған. Сүйек өрнегі көп бұйымды (ерді, қамшыны, т.б.) әсемдеуде кездесті. Ондағы өрнектер сюжеті көбінесе аң мен құстарға (барыс, бұғы, арыстан.т. б.) арналған. Сүйек өрнегінің ең ғажайып түрі – Күдергі обасынан табылған ердің қасындағы сүйектен оюлап шығарған сурет–өрнек. Мұнда бұғы, құлан, бөкенді атпен қуып келе жатып садақ тартқан екі мерген бейнеленген. Ердің қасында бір–біріне қарсы қаратып салған екі жолбарыстың бейнесі бар. Б. т. ө–нде тас оюларын да жиі ұшырастыруға болады. Олар – жануарлар, өсімдік, адамдар бейнелері, геом. пішіндер, т.б. өрнектер. Бұлар көбінесе тас, көзе қабірлерде, сағана тамдарда кездеседі. Мұндай жәдігерлердің ең бағалысы – Күдергі обасындағы тас оймыш. Оның сюжетінде – өлген әкесінің (күйеуінің) басына барған ана мен бала, олардың туғандары бейнеленген. Безеу өнерінің күрделі түрі – тас мүсін жасау. Олар тарихта болған адамдарды еске түсіру үшін ұрпақтары түрғызған жеке адамның бейнесі (балбал) түрінде дамыған. Мұндай мүсіндер Қазакстан жерінен өте көп табылған.

БАҚСЫ (ежелгі түрік тілінде – бақ, яғни көру, қарау) — емші, сәуегей, дәнекер, тылсым дүниемен сұхбатта болатын — медиум, жыршылық, музыкалық т.б. ерекше қасиеттері бар шамандық наным өкілі. Бақ — ежелгі түркі сөзі, қазақ тілінде, “бақ”, “бақылау”, “кесел бағу”сөздерімен төркіндес. Б. типтес адамдар жер бетіндегі көптеген халықтарда бар, олардың әсіресе түрік–моңғол халықтарының өмірінде алар орны ерекше. Б. “шаман” дінінде пайда болды. Көне сенім бойынша, адам қайтыс болған соң, жан денені тастап, ерекше бір тылсымдық дүниеге рух түрінде енеді. Қазақы түсінікте ол аруаққа айналады. Аруақтар адамдарды не қолдап отырады, немесе кесірін тигізетін де аруақтар бар. Б. осы “жын–рухтармен” тылсымдық байланысқа түсіп, оларды өз мақсаттарына пайдалана алады. Шамандық демонологиядағы кесірлі рухтарға албасты, жезтырнақ, сөрел, марту, обыр т.б. жатады. Кейін ислам діні орныққан соң олардың қатары жын–пері, шайтан, диюлармен толықтырылған. Ал, періште, перизаттар да қорғаушылардың санын толықтырған. Исламға дейінгі Б. “қам” жасаумен /“камлание”/ әрекеттенсе, кейін зікір салу да Б–ның “жын шақыру” құралына айналған. Бұл дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі діни синкретизмнің бір көрінісіне жатады. “Шақырылған” жындарының көмегімен Б. гипноздық өнер көрсете алған. Әсіресе, Б–ның емшілік әрекеттері халық арасында кең тараған. Адамның тылсым дүниесіне тікелей әсер ету қабілеті арқылы Б. әртүрлі жүйкелік аурулар мен ісіктерді, функционалдық ауытқуларды емдей алған. Тарихи куәліктер Б–ның бедеулік пен қатерлі ісіктерді, сынықтарды жаза алатындығын көрсетеді. Б. емшілікпен қатар балгерлік, құмалақ ашу, сәуегейлікпен де шұғылданған. Мыс., ғұн патшасы Еділдің айналасындағы Б–лар 451 жылғы Каталун шайқасының тағдырын алдын ала болжай білген. Б–ның негізгі музыкалық аспабы қобыз болды. Қобыз сарындарында Б–лар зарлы не қаһарлы үн шығарып, жындарымен тікелей байланысқа түсе алған. Түркі мәдениетіндегі ең атақты Б. дана — Қорқыт Ата. Қазақ халқының жадында сақталған атақты Б–лар Қойлыбай, Балақай, Жанақ Шөмен т.б. Б. өнері туралы дәлелді мәліметтер бурят ғалымы Доржи Банзаровтың (1823–55), қазақ ғалымы Шоқан Уәлихановтың (1835–65), ағылшын философы Томас Карлейльдің (1795–1881) еңбектерінде кездеседі.
Бақсылық ертедегі шаман дінінен сақталған ұғым. Ол кездегі сенім–нанымда: жан иесі тұрпайы денеден және нәзік болмыстан тұрады. Адам өлген соң тұрпайы денесін тастап, нәзік болмысымен жан баласы көріп–біле алмайтын жаңа бір әлемге рух түрінде өтеді; ол әлем – фәни өмірдің жалғасы, сондықтан рух онда түрлі қалыпқа еніп, әрекет жасайды; бұлар табиғат құбылыстарына да әсер етіп отырады деп түсіндірілді. Қазақтар олардың жақсылық істерін басқаратынын аруақ, періште, перизат, т.б. десе, жамандық істерді басқаратынын пері, шайтан, жын, албасты, жезтырнақ, т.б. деп атайды. Осы көне сенім бойынша бақсылық – әлгі тылсым әлеммен байланысқа еніп, ондағы түрлі рухтарды өз қызметіне пайдалана алатын адам. Бақсылықтың «жын–рухтарының» аты болады. Жекелеген индивидиум ретінде қажетті кезде олар өз бақсысының алдында әйел, шал, қыз, т.б. бейнелерде тізіліп тұрады–мыс. Бақсы шақырған жындарының «көмегімен» гипноздық өнерде көрсете алады. Қай жаққа қолын сілтесе, сол жақта 5 – 10 қадам жерде тұрған заттар қылышпен шапқандай кесіліп кете береді. Киіз үйдің туырлығы тілініп, кірпіш үйдің қабырғасы қақ айрылады. Көрермен жұрт мұның бәрі бақсы шақырған «жарғыш жындардың» әрекеті деп біледі. Қылыштың жүзімен жүреді. Шоқ темірді қолымен ұстап, тіліне қариды, өткір пышақпен өз мұрнын «кесіп» тастайды. Ақыр аяғында денесінде бірде бір жара немесе сызат, белгі қалмайды. Әйел бақсыны халық «елті» деп атаған. Бақсыларға тән қасиеттердің бірі – емшілік (тәуіпшілік). Шығу тарихы отқа табыну мен шамандықпен тығыз байланысты психологиялық тәсілдерін әр елдің бақсылары сол халықтың өзіне тән ерекше әдістер арқылы қолданған. Мысалы, қазақ бақсылары қобызда ойнап, зарлы не қаһарлы үн, әуендер шығару, түсініксіз жыр жырлау, «жынын шақырып» зікір салу немесе гипноздық, т.б. «керемет» көрініс, әрекеттер жасау арқылы жүйке жүйелеріне әсер ете емдейді. Табиғаттың құдіретті күштеріне иландырып, өзіне баурап алады. Әрине, бұл іс әркімнің қолынан келе бермейді. Ол үшін үлкен табиғи дарын, қасиет керек. Бақсылар емшілікпен қатар балгерлікпен де шұғылданған. Олардың келешекті болжайтынына, адам тағдырын шешіп, оның ойын сезіп тұратынына, өткен өмірін де ашық айтып бере алатынына, табиғи құбылыстар тудыра алатынына, жын шайтандарды қуатынына халықтың белгілі бір бөліктері бұрын да, кейін де сенеді. Оған негіз де жоқ емес еді. Адамның өз табиғатындағы ғылым ашпаған жұмбақтар әлі толып жатыр.

Әдебиет: Уәлиханов Ш., Таңдамалы шығармалары, А., 1985; Қазақ бақсы–балгерлері, А., 1993. А. Алдашев, Д. Омаров (ҚҰЭ – 2 том, 90 бет).

БАҚЫТ — адамның өмір қызығы мен қуанышына, рахатына қанағаттану дәрежесін танытатын этикалық ұғым. Б–тың негізінде адамның өмірі мағыналы және нәтижелі болған кездегі өз болмысына деген ризашылық сезімінің қалыптасуы жатыр. Арман сияқты Б. та мұраттың тылсымдық–эмоциялдық көрінісі болып табылады. Мұрат тұлғаның болашаққа деген сенімін білдірсе, Б. оның іске асу деңгейін көрсетеді. әдептану саласында Б. мәселесімен шұғылданатын ілімді фелицитология деп атайды. Б – көп мағыналы ұғым. Оның басты түсініктері: 1) бақ–дәулет, “қолға қонған құс”, ырыздық; 2) қуаныш, ләззат, рахат; 3) жақсылыққа, ізгілікке жету, даналық; 4) өмірден өз орнын табу, толыққанды тұлғаға айналу. “Құс ұшуға жаралған, адам бақытты болуға жаралған” дейді халық мақалы. Б.–ты өмір сүру – қуанышты болу, дәулетке кенелу, рахатқа бөлену. Адамға қуаныш әкелетін оқиғалар – табысқа қол жеткізу, іс–әрекеттің марапатталуы, алға қойған мақсаттың орындалуы, бала–шағаның қызығы. Қуаныш сезімі адамға күш беріп, кісінің жігеріне жігер қосады. Алайда қуаныш пен Б–тың арасында айырмашылық та бар. Қуаныш өткінші, жеке бір сәтке байланысты болса, Б — адамның бүкіл өмірінің арқауы. Өмірде адамгершілікке жат, әдептілікке симайтын жалған қуаныштардың да кездесуі мүмкін. Қазіргі жағдайда Б–ты өмір сүру мәселесі өркениеттілік құндылықтарымен (нарық, демократия, адам құқыларын қастерлеу т.б.) тікелей байланысты. Т. Джефферсон “Тәуелсіздік декларациясында” мемлекет өз табиғаты бойынша Б–қа ұмтылуды қорғап, тұлғалардың іскерлігі мен дербестілігін ынталандыруы қажет екенін, бұл Б. үшін мәнді болып табылатынын атап көрсетеді.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Астана: Аударма, 2007; Мәдени–философиялық энциклопедия. Алматы: Раритет, 2007.

Балет (франц. ballet, итал. balleto, лат. ballo — билеймін) —сахналық өнердің бір түрі, мазмұны музыкалық–хореографиялық образдар арқылы ашылатын спетакль. Б — ой мен жан құбылысын қозғалыс арқылы, дене қимылының әрекетімен көрсетеді. Мұнда балеттің либреттосын жазушы–сценарист, музыкасын шығарушы композитор, билерді қоюшы балетмейстер және декорациясын салушы суретші еңбектері тоғысып, бір ортақ арнаға саяды. Б–тің арқауы би мен пантомима. Пантомима — сөзсіз, мимикамен (ыммен) және адам денесінің мәнерлілігімен спектакльдің мазмұнын ашатын театр өнерінің бір жанры. Сюжетті Б–те қимыл–пантомима мен әрекетті көріністер (па, г’аксьон) көп қызмет атқарады. Б–тің дәстүрлі музыка–хореография формалары қалыптасқан: екі кісілік би (па–де–де) және көпшілік биі (па–де–труа, па–де–катр, гран па). Соңғысын кордебалеттер орындайды. Қаһармандық, драмалық, комедиялық сюжеттер Б. жанрын айқындайды. Сондай–ақ, шағын Балет, Балет–пантомима, Балет феериялар деген түрлері де болады.
Б–тің негізгі элементтері халықтың музыка–би шығармаларымен тікелей байланыста туған. Б. Еуропада (Италия, Франция, Англия, Испания және т.б. елдерде) Қайта өрлеу дәуірінде дүниеге келді. Алғаш Италияда тұрмыс–салтты көрсететін би түрлері іріктеліп, жүйеге түсіп, сахналық заңдылыққа бағындырыла бастады. Той–думанда орындалатын халық билері жаңа мәнерлі, әсем өрнекті, бір идеяны ұқтыруға, бір ойды айтуға меңзеген Б.–ге арқау болды. Бұлар сән–салтанатты үлкен сарайларда қойылып отырған. Францияда Б. белгілі сюжеттер, аңыздар негізінде құрылды. Б. өнердің басқа түрлерімен тығыз байланыста дамыды. Оған көбінесе музыка мен әдебиеттегі ағымдар ықпал жасап отырған. XVII ғасырдың екінші жартысында өмірге опера–Балет (композиторлар Люлли, Рамо) және комедия–Балет (драматург Мольер) келді. XVIII ғасырда Англияда, Австралияда, кейінірек Францияда Б. өнердің жеке бір саласы болып әбден қалыптасады. Осы кездегі би өнерінде үлкен реформатор болған француз балетмейстері Ж. Новер П. Корнель трагедияларын Б.–ке айналдырып, өзінің теориялық ой–пікірлерін жанды спектакльдерде жүзеге асырды. Оның «Балет жайлы хаттар» (1760) еңбегі басқа елдердің ұлттық Б. өнерлерін дамытуда көп септігін тигізді. Содан соң ұлттық Б. мектептері (француз, италиялық, т.б.) қалыптаса бастады. Келе–келе Б. техникасы жетіліп, айналма, секірме қимылдардың ой емеурінін берудегі мәні тереңдей түсті.
ХХ ғасырда Шығыс елдерінде (Египет, Түркия, Жапония т.б.) Б. пайда болып, дами бастады. Орыстың Б. өнері XVIII ғасырдың екінші жартысынан қалыптасты. Халықтың би қазынасы бірте–бірте игеріліп, өнегелі Б. мектептерінің ыңғайымен жүйеге түсті. XIX ғасырдың бас кезінде, әсіресе, балетмейстер Ш. Дидлоның қызметі тұсында орыстың Б. өнері едәуір табысқа жетті. Е.И. Колосова, М.И. Данилова, А.И. Истомина, А.П. Глушковский сынды бишілер тобы өз өнерлерімен бой көрсетті. Б. өнері мен музыкасының ілгері дамуына кезінде зор үлес қосқан орыстың ұлы композиторы П.И. Чайковский болды. Балетмейстерлер М. Петипа мен Л.И. Иванов орыстың халық билерін классикалық би үлгілерімен ұштастыра отырып, оның «Ұйқыдағы ару», «Аққу көлі» және «Щелкунчик» (1890 — 1895) Б. қойды. П.И. Чайковскийдің Б. музыкасындағы игі дәстүрін жалғастырып, одан әрі дамытуда көптеген композиторлар (А. Глазунов, И. Стравинский, С. Прокофьев, т.б.) елеулі еңбек етті. ХХ ғасырдағы орыстың Б. өнері Англияда, Францияда Б.–тің қайта өркендеуіне, ал, АҚШ–та Б.–тің тууына игі әсер етті. Қазан төңкерісінен кейінгі Б.В. Астафьевтің («Париж жалыны», «Бақшасарай фонтаны»), Р.М. Глиэрдің («Қызыл гүл»), А.И. Хачатурянның («Гаянэ», «Спартак»), С.С. Прокофьевтің («Ромео мен Джульетта»), А.А. Крейннің («Лауренсия»), Қ.А. Қараевтың («Жеті ару») Б.–тері кеңес өнерін дүние жүзіне танытып, даңққа бөледі. Г.С. Уланова, М.Т. Семенова, Н.М. Дудинская, О.П. Лепешинская, М.М. Плисецкая, В.М. Чабукиани, Г. Алмасзаде, Б. Бейшеналиева, З.Насретдинова, М. Тұрғынбаева, Л. Сахьянова, Ш. Жиенқұлова секілді бишілер есімі өнер әлеміне мәшһүр болды. Кеңес одағында 40 опера және балет театры, 16 мемлекеттік балет училищесі жұмыс істеді. Б. өнерінің мамандарын Мәскеудегі Театр өнері институты мен Мәдениет институты, Санкт–Петербург консерваториясы, Қазақстанда Алматы жоғары би өнер мектебі даярлады.
Қазақ Б. әуелде драмалық, опералық спектакльдер ішіндегі би көріністері ретінде қалыптаса бастады. Діни сенімнің салдарынан үзіліп қалған халықтың көне билері қайта түледі. Тұңғыш қазақ режиссері Жұмат Шанин ұлттық Б. халық топырағында бар элементтер негізінде, туыстас елдер пластикасына негіздеп жасау керек деген ойын «Қоян–бүркіт», «Киіз басу», «Өрмек би», «Шашу» секілді билерді сахнаға шығару арқылы жүзеге асырған. Алғашқы опералық қойылымдардың өзінде «Қара жорға», «Қоян би», «Келіншек», «Ақ сүйек», «Тәттімбет», «Айжан қыз» т.б. би нөмірлері сыналап кіргізіліп, спектакльдің толық қанды құрамдас бөлігіне айналды. Қобыз, домбыра ырғақтары, күй әуезі Б. музыкасына арқау болып, оның ұлттық, даралық ерекшелігін айқындады. 1938 жылы қазақ музыка театрында қазақтың тұңғыш балеті «Қалқаман — Мамыр» қойылды. В.Великановтың «Қамбар—Назым», Н. Тілендиев, Л. Степанов пен Е. Манаевтың «Достық жолымен» және Ғ. Жұбанованың «Аққұс туралы аңызы» — қазақ Б. өнерінің өсу кезеңін көрсететін шығармалар. Т. Мыңбаевтың «Фрескалар», А. Серкебаевтың «Ақсақ құлан» Б. әр түрлі музыка жанры мен стильдердің басын құрайтын ұлттық композиторлық мектептің өсіп, өркендеуінің айқын айғағы болды. Жер–жерде Б. спектакльдерін қоятын халық театрлары («Алматының жас балеті», «Қарағандының мәдениет сарайы» т.б.) құрылды. 1986 жылы құрылған «Алтынай» мемлекеттік халық би ансамблі қазақ би өнерінің жаңа белесі болды. Абай атындағы Қазақ опера және балет театры жаңа өнерді дамытудың тамаша ордасына айналды. Шара Жиенқұловадан өзге Сара Көшербаева, Рамазан Бапов, Болат Аюханов, Лейла Альпиева тәрізді балет жұлдыздары шығармашылықтарын паш етті.

Әдебиет: Қазақ энциклопедиясы, 2 том; Балалар Энциклопедиясы, II– том; Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005.

БАТА, бата беру — қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі әдеп талаптарына сай адамға ізгі тілек білдіру. Қазақы тіршілікте адамның көңіл–күйі, кісілік қасиеттері, құт–берекелі өмірі жоғары бағаланған. “Жақсы ниет – жарым ырыс” деген халық. Ниеттің ақтығы, тұлғалық қасиеттерді сыйлау, оның болашағына үлкен үміт арту күнделікті өмірдің күйкілігінен туындайтын қиындықтар мен сұрықсыздықтан арылуға көмегін берген. Әдетте, адамның қауымның фәниден бақиға дейінгі өмірінің түйінді сәттерінің бәрінде (дастархан басында, той–думандарда, қиын сапар, алыс жолға аттанғанда, тұсау кескенде, құрбандық шалғанда т.б.) қадірлі адам қол жайып, Б. береді. Оны беретіндерге, әдетте, жасы үлкендер, сыйлы қонақтар, ел ақсақалдары, елеулі тұлғалар т.б. жатады. Б – дуалы тілек, сондықтан қысылғанда – қуат, қиналғанда – медет беріп, дұрыс жол ашады және бәле–жаладан қорғайды деп есептелген. Б. аруақтарға да бағыштап айтылады. Оның өзіндік қисыны, орны бар. Кез келген тілек Б–ға жатпайды. “Батамен ер көгереді, жаңбырмен жер көгереді” деген халық.
Екі мың жылдық тарихы мен дәстүрі бар батаның мақсаты – адам мен ғалам жаратылысының тылсымы мен тазалығын іздеу, Жаратқан Ие ниетін түземек адам дұғасын оқыды, пайғамбарға салауат айтып, тілегін тіледі. Батада күнделікті өмірдің пайдалы жағын салыстыру сипатымен қатар анимистік — магиялық наным–сенімдердің элементі кездеседі. Белгілі бір істі бастарда, жауға, жолға, аңға шығарда ақ тілеу әзіз ақсақалдан бата алу салтында осы екеуінің де ізі бар. Ислам дініне енген кезден бергі қазақ дәстүрінде бата салты өлгенге Құран оқу, аят оқу сияқты діни наным–сенімдермен ұштастырылған, оны өлген адам мен «Құдай алдындағы парыз» деп есептеген. Ағайын–туғандар әдетте өлген адамның жылына дейін, кейде одан кейін марқұмның үйіне дүние, мал, ақша апарып, оның жақындарына көңіл айтады, өлікке бағыштап дұға оқытады. Бата беру – түркі тілдес халықтардың киелі қасиеті. Батадан халықтың адал жаны, биік рухы, ашық тілегі, киелі сөзі көрініс табады. Осы қасиеттер рәсім–салт арқылы адамның жан–тәніне, мінез–құлқына сіңеді, күш–қуатқа демеулік етеді, жақсы іс–әрекеттің нышанын құрайды. Халық ұғымында Б.
– адам мен қауымның қуанышына орай адал ниет, жақсы тілек білдіру;
тіл, көз сұғынан сақта деген тілеу,бастамақ істің тұсаукесері және қасиетті тұмары,
Құдай алдында берілген серт, айтылған уағда, сұрап алған үкім. Бата құндылығы – танымдық тұнықтық, түсінік тереңдігін, сана–сезім серпілісінде, сол нысаналы уәждің нәтижесі мен өлшемінде. Қазақ батаны көкіректе тазалықты сақтаудың түрі деп ұққан.Сондықтан одан асқан тілекті ниет болмаған. Бата адамның ісіне, іскерлігіне, ізетіне, ілігіне берген түйінді тілек. Ол адамның қылығына, қызметіне және кісілігіне орай батаның түрлері толықтырылған.
Бата дәстүрін сақтаған халықтың діттегені: ел–жұртының бір–біріне деген мейірімін жеткізу, сүйіспеншілігін айту; ұзақ сапар алдында ақ жол тілейтін жақындықтың рәсім салтын ілтипатпен сақтау; ақсақалдар мен кемеңгерлердің дуалы аузынан шыққан өсиет арқылы береке–бірлікке шақыру; ағайын–туғандықтың айғағы ретінде жақсы іске бас болу, үлкен–кішінің жолын ашу; мұсылмандықтың дәстүрін сақтай отырып бірлесе топтасып, аруақтарға ниетін арнау және бағыштау.
Батаны кез–келген адам бермеген. Бұл құрметті рәсім топ ішінде көңіл тоқтатқан, көпті көрген, адамның үлесіне тиген, яғни жұрттың ойынан шығатын таңдаулы тұлғаларға, көреген кісілерге, қалаулы рухани ұстаздарға сенім білдіріп, олардың аузынан есітуге ықылас танытқан. Оқығаны да, тоқығаны да мол зиялы жандардың ойы көсем, сөзі шешен болған. Олар а) халықтың бітімгер дәстүрін өздерінше жалғастырды, ә) адам болу, ұлтжанды болу, ел–жұртты ұлағаттау, отанын сүю мәселелерін әрдайым тілге тиек етіп, жарастыққа жаңа тыныс ендірді. Елде Төле бидің, Қыбырай бидің, Абыздың, Абайдың, Сүйінбайдың, Жамбылдың, Әсеттің, Бауыржан Момышұлы сияқты ұлағаттылардың батасы деп, жатқа және жиі айтылатын тың тілектер молшылық.
Бата беру кейде өлеңмен, кейде тақпақ, көркем қара сөзбен айтылып, ауыз әдебиетінің бір жанры боп қалыптасқан. Осы күнгі бата от басына амандық, молшылық, жастрға өмір, бақыт, білім тілеу мазмұнында болып келеді. Елін ертеңіне еліктіретін, ерін естілікке жеріктіретін халқымыздың осы даналығының тәлім–тәрбиелік маңызы қашанда бәсеңсімейтіні хақ.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Астана: Аударма, 2007; Мәдени–философиялық энциклопедия/ Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы: Раритет, 2007.

БАТЫРЛЫҚ – қоғамның тарихи дамуына, халық мүддесіне жауап беретін және адамнан өзін–өзі құрбан етуге дайын болуын талап ететін, қоғамдық мәнге ие ерекше іс–әрекеттер көрініс табатын этикалық категория. Б. әрекет адамнан жоғары моральдық қасиетті және оның жеке басындағы ерекше ерлік қуатты, табандылықты, қайсарлық пен қажырлықты талап етеді. Мыс., Ж.П.Сартрдің түсінігінде батыр – өзін батыр еткен адам. Б. мәселесінің көптеген қырлары – этикалық, психологиялық, эстетикалық, әлеуметтік және т.б. бар. Алайда, философия үшін бұл категорияны әлеуметтік тарихи үдерістердің мәнін зерттеуге негізделетін әлеуметтік–этикалық феномен тұрғысынан қарастырудың маңызы зор. Осыған байланысты Б. мәселесін қарастыруда Б.–тың өлшемі, оның тарихи формалары, жеке тұлғаның тарихтағы рөлі туралы мәселелер туындайды.
Б. мәселесіне әлеуметтік философиялық тұрғыдан талдау жасауға қадам жасағандардың бірі итальяндық философ Вико болды, ол “Б.” ұғымын адамзат дамуы тарихының белгілі бір кезеңін атау үшін қолданды, мысалы, “құдайлар дәуірінен” кейінгі болған және “адамдар дәуірінің” жалғасы болатын “батырлар дәуірін” немесе батырлық дәуірді атап көрсетеді. Вико Б.–ты антикалық қоғамдағы азаматтық өмір сүру жағдайымен байланыстырды да бұдан былайғы “парасатты” адамзат тарихында Б. қажет болмайды дейтін тұжырымға келеді. Бұл концепция әрі қарай Гегельдің ілімінде өз жалғасын табады, оның түсінігіндегі Б. адамның жеке мүддесінің немесе жеке іс–әрекеттің жалпы халықтық мүддемен сәйкес келуімен, жалпыға бірдей сипатқа ие болуымен ерекшеленді. Гегельдің пікірінше, антикалық батыр әрекет пен моральды, сезім мен борышты бір–біріне қарама–қарсы қоймаған. Гегель “батырлық дәуірді” мемлекеттердің және жалпы мемлекеттіліктің қалыптасу кезеңіне жатқызды. “Мемлекетте батырларға енді орын жоқ: соңғысы тек өркениетке дейінгі кезеңде ғана кездеседі. Олардың мақсаты – құқықтық, қажеттік және мемлекеттік әрі олар оны өзінің жеке ісі ретінде жүзеге асырады” (Шығ., 7 том, М.–Л., –1934, –112 б.) –деп жазады Гегель.
Ағартушылық дәуірінде, әсіресе, XVIII ғасырдың соңы, француздардың буржуазиялық революциясы кезінде мемлекет қызметкерлері, әсіресе, республикалық Рим және сонан соң Рим империясы қызметкерлері батырлар болып саналды. Республиканы қорғаушылар, ішкі тәртіпті сақтаушылар аса құрметке ие болып мадақталды, кейде олар абсолюттендірілді.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Еуропалық романтизм өкілдері ағартушылардың Б. туралы іліміндегі патриоттық идеяны әрі қарай дамыта отырып, батырдың – орда бұзар – типін (Байрон, Мицкевич, Мадзини және т.б.) жасауға тырысты. Ағартушыларға қарсы сыншыл романтизм ағымы діни философияға негізделе отырып, Б.–тың индивидуалистік концепциясын ұсынды. Ағылшын философы Карлейль өзінің “Батырлар және тарихтағы батырлық” (1841, 1891 жылы орыс тіліне аударылған) деген еңбегінде Б.–ты құдайдан болатын ерік–бостандықтың көрінісі болып табылатын жеке тұлғаның ұлы іс–әрекеті ретінде қарастырады. Тарихтың діни тұрғыдағы белсенді бастамасы туралы қағиданы ескере отырып, Карлейль “батырлар культі” концепциясын жасады. Ол жоғарыдан төмен қарайғы тарихта бірінің орнын екінші басқан батырлар иерархиясын жасады: ежелгі дүние құдайлары, пайғамбарлар, ақындар және буржуазиялық дәуір батырлары – “жаңа ғасыр ақылмандары” ретінде жасалынды. Бұл идея әрі қарай Ницше философиясында өз жалғасын тапты, ол үшін батыр идеалы – ол “асқақ адам”, “ізгілік пен зұлымдықтан жоғары тұратын” және қоғамдық нормалар мен ұстанымдарға бағынатын адам.
Қазақ қоғамында Б. белгілі бір топтың өкілі ретінде адамға тән қаһармандық қасиеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Б. – адамның әлеуметтік мұратына, қызметіне сай болатын өзіне ғана тән ұстанымымен, өмір салтымен, психологиялық жүйесімен, наным–сенімімен, дәстүрімен ерекшеленетін феномен. Қазақ даласындағы Б. түсінік жеке тұлға мүддесінің халық, туған ел, туған жер, отан, әлеумет мүддесімен байланысты көрініс табатын кешенді құбылыс болған. Б. сана, ең алдымен, ар–намыс, борыш, азаматтық, аманат, парыз және т.б. ұстанымдарға құрылатын, іске асырылатын әлеуметтік қызмет формасы. Б. мінез қазақ санасында әр кезде әлеумет мүддесіне негізделетін, қоғамдық сипат алатын мінез түрі. Көшпелілер дүниетанымында батыр адамның өмір салты, тіршілік дәстүрі халықтың өмір жағдайымен, дәуірлік уақыт пен кеңістікке тікелей байланысты қарастырылады. Б.–тың тағы бір ерекше белгісі өлімге деген көзқарасының басқалардан өзгеше болуы. Сондықтан қазақта “ер өзі үшін туады, елі үшін өледі” ерекше түсінік болған.

БӘДІЗ – тастан шауып, қашап жасалған тас мүсін, өрнек, жазу. Орхон жазбаларында тас мүсіндерді Б. деп атаған. Тілшілер, әдетте, бұл сөзді "әшекей", "өрнек", "мүсін әшекейі", "безендірілген ғимарат" деп түсіндіреді. Көне түркі тіліндегі Б. етістігі "көркемдеу", "әшекейлеу" ғана емес, сонымен қатар, "әшекейлі (яғни сәнді) ғимарат (құрылыс) орнату" деген мағына берген. Ал "бәдізші" тек "суретші (оюшы)" ғана емес, сондай–ақ, "ұста", "құрылысшы" дегенге де келеді. Көне жазбаларда "бәдізін бәдізетті" ("мүсінін мүсіндетті"), "бәдізім үшін балбал алдым" деген тіркестер кездеседі. Негізінде түркі жазбаларының ауқымындағы Б. сөзі өлген ерлерді бейнелейтін тас мүсіндер және олардың жанына тізбектеле қойылатын кішірек тас бағаналарға (бал–балдарға) қатысты айтылған.

БӘДІЗШІ – тастан қашап, қырнап, оймыштап түрлі бұйымдарды безендіруші, өрнектеуші шебер. Ертеден тас қалаушы, мүсін жасаушы арнайы шеберлер үй құрылысын әшекейлеуге де қатысқан. Құрылыс жұмыстары, тастан қашалатын ескерткіш мүсіндер, күмбезді мазарлар мен сағана тамдар, балбалтас, (құлпытас, бесіктас, қойтас, мама–тас, т.б. Б.–лер қолымен жасалған. Диқандар ежелден қолданған шаңтас, тұлықтас, малатас, түйгіштас, диірмен–тас, салдауыр, т.б. көптеген бұйымдар, өндіріс құралдарын да Б.–лер жасаған. Б.–нің құрал–саймандары: шойбалға, шапқы, шапқыбалға, қадаубас, безеуіш, шекуіш, тісеуші, тескіш, бұрғы, егеу, түрпі, қайрақ, т.б.

БЕДЕЛ – адамның жалпы жұрт мойындаған қадір–қасиеті, ықпалы, көзқарастар жүйесі немесе белгілі бір қасиеттеріне, сіңірген еңбегіне көрсетілген лайықты құрметті білдіретін ұғым. Б. – белгілі бір адамның, топтың, қоғамдық ұйымның, әлеуметтік институттың жалпы әлеумет қабылдаған, мойындаған қабілеті мен еңбегі. Б.–дің ресми және бейресми түрлері болады. Б. алдын ала белгіленіп қойған, маңдайға жазылған нәрсе емес, ол әлеуметтік қызмет барысында қалыптасады. Б. қоғамдық қатынас ретінде адамдардың қоғамдық нормаларға, әлеуметтік тәртіпті ұстап тұру құралдарына бағынудың тарихи өзгеріп отыратын формасын білдіреді. Ықпал ету аясы мен тәсіліне қарай Б. саяси, моральдық, ғылыми, тәрбиелік және т.б. түрлерге жіктеледі, яғни билік, ғылым, өндіріс, тәрбие салаларында кеңінен іске асырылып отырады. Б. билікті жүзеге асыру тәсілдерінің бірі де болып табылады. Экономикалық және саяси қатынастарға байланысты Б.–дің қолданылу аясы, оның негіздері және Б. иегерінің өзі өзгеріп отырады.
Қоғамдық реттілік мемлекеттік механизмдерсіз сақталып отырған алғашқы қауымдық құрылыста тәртіп “дәстүр, дағды күшімен, беделге немесе құрметке ие болған адамдар арқылы” (В.И.Ленин, ТШЖ, 29 т., –438 б.) сақталып отырды. Құл иеленуші қоғамда моральдық Б. құлдық езгімен ауыстырылды. Орта ғасырда Құдай және Пайғамбарлар, “қасиетті” адамдар Б–і жоғары маңыздылыққа ие болды. Олардың Б.–і Құран Кәрімде, Хадистерде, Інжілде бекітіліп отырды. Қайта өрлеу дәуірі мен жаңа заманда діни Б. теріске шығарылып, моральдық Б.–дің (Т.Гоббс) маңыздылығына назар аударылды. Гоббстың түсінігінде Б. білімге немесе қандайда бір адамның даналығына негізделуі тиіс болды. Т.Гоббс: “Мен кімнің өкімі, кімнің үлгісі қандайда бір басшылыққа алынатын болса, соны бедел деп атаймын…” (Т.Гоббс, Таңд. ШЖ., М., 1926, –197 б.) –деп жазады. ХVІІІ ғ. француз материалистерінің (Гольбах, Гельвеций, Дидро) еңбектерінде құдай Б.–і саналы құқық Б.–мен ауыстырылады. Гольбахтың айтуынша, “елес болып көрінетін құдай беделіне қарағанда, ізгі адамдарды ұлықтайтын және қылмысты жазалайтын” саясат “біршама құрметтеу сенімін орнықтырады…” (“Системы природы…”, М., 1940, –345 б.). Батыстық индивидуализмнің дамуы адам еркінің автономиялылығын бекіту үшін моральдық Б.–ді теріске шығаруға әкелді. Фихте этикасында “таза Мен” ұяты әдептіліктің жалғыз өлшемі болып табылды, ал Б.–ге бағыну ұятсыздық болып табылды. Ницше этикасында Б. “құлдар” моралінің ұстанымы ретінде жарияланды.
Қазіргі философияда Б.–ді түсіндіруде бір–біріне қарама–қарсы екі үрдіс орын алады, олар: фашизм идеологиясы (фюрерге табыну) шеңберінде өзінің ұшқары формалары арқылы көрініс тапқан авторитаризм (Б. иесінің шексіз күнәсіздігін мойындау), яғни кез–келген Б.–ді нигилистікпен теріске шығару және “жеке тұлғаның абсолютті еркіндігін” анархиялық жолмен уағыздау. Мыс., К.Ясперс адам қандайда бір жағдайды таңдауда ерікті дей отырып, адам бостандығы “беделдің шүбәсыздығына” және тіпті “билік беделіне” негізделетіндігін көрсетеді (К.Ясперс, Свабода и авторитет, 1951.). Тәртіп сақтау құралы ретінде Б. өндірісте, билікте, басқару ісінде және қоғамдық өмірдің басқа да салаларында адамдардың кез–келген қызмет түрінде кездеседі. Б.–дің жеке басқа табынушылыққа айналуына жол бермейтін қажетті шарт болып табылады. Халық бұқарасы мен жеке адамның тарихтағы рөлі Б. туралы түсініктердің негізі болады.

БЕҒАЗЫ – ДӘНДІБАЙ МӘДЕНИЕТІ – қола дәуірінің соңғы кезеңінде (б.з.б. IX–VIII ғ–лар) Орт. Қазақстанды қоныстанған тайпалардың мәдениеті. Беғазы және Дәндібай ескерткіш кешендерін алғаш зерттеп, Б.–Д. м. атауын ғыл. айналымға енгізген акад. Ә. Марғұлан. Б.–Д. м–н өркендеткен тайпалар батысында Ұлытау, шығысында Абыралы, Шыңғыс таулары, оңт–нде Жетіқоңырдан Ертіс бойына дейінгі Нұра, Сарысу, Кеңгір өзендерінің бойлары мен Қызылтау, Бұғылы, Қызыларай, Қарқаралы, Баянауыл таулары аралығындағы кең жазықтарды қоныс еткен. Бұл кезде одан бұрынғы Андронов мәдениетіне тән үлгілер сақталумен қатар, жаңа жерлеу ғимараттары, тұрғын үйлер пайда болып, жерлеу салты, өзіндік шаруашылық түрлері қалыптасады. Жаңа мәдениет қауымының жоғарғы лауазымды билеушілеріне арналып салынған қақпақ тастардан тұрғызылған зәулім кесенелермен, мәйітті бір қырынан, аяқ–қолын бауырына жинап, сонымен қатар шалқалатып жерлеу, олардың жандарына қару–жарақ, әшекей бұйымдар қою ғұрыптарымен ерекшеленеді. Қыш көзелердің пішіні, жасалу, өрнектелу өзгешелігімен де айрықшаланады. Б.–Д. м–нің кесенелері күрделі сәулет өнері ескерткіштеріне жатады (Ақсу–Аюлы, Бұғылы, Беғазы Дәндібай, Ортау, т.б.). Олар көбіне дөңгелек, төртбұрышты болып келеді. Ғимараттардың үсті қакпақ тастармен немесе жуан бөренелермен сатылы (пирамидалы) әдіспен жабылып, мәйіт ортадағы тас жәшіктерге жерленген. Қоныстар мен тұрақтардан табылған көзе ыдыстардың таяқшамен батыңқы сызып салынған сыртқы өрнектері қарапайым, қиғаш, көлбей салынған шырша, тырнақ шекілдеуік, жарты ай бейнелі, мойны мен ернеуіне белдемшелер жапсырылған. Ал қабірлердің ішіне қойылған ыдыстардың пішіндері мен өрнектері мүлдем өзгеше. Олар қыл мойын құмыра пішінді, шығыңкы бүйірлі кесе, тостаған тәрізді, сырты сүйек қалыпшалармен әсем етіп өрнектелген. Осы кезеңде бұл өңірде ірі елді мекендер (Кент, Бұғылы, Шортанды–бұлак, Қарқаралы, Аккезең, Ұлытау, т.б.) пайда болған. Тұрғын үй құрылыстары әр түрлі. Қабырғасы, іргесі таспен өрілген 4–6 бөлмелі жер кепе және киіз үй пішіндес құрастырмалы жеңіл үйлер де көп болған. Олардың орта тұсында немесе шетінде биіктеу етіп тастан салынған төртбұрышты ғибадат ету орындары бар. Әрбір үлкен қоныстардың айналасында 3–5 шағын мекендер болған. Бұл жерлерді қоныстанған тайпалардың басым көпшілігі мыс балқыту, көзе жасау, егін егумен, мал ш–мен айналысқан. Б.–Д. м–ін жасаушы тайпалар да андрондықтар секілді, негізінен, табиғат күштеріне (күн, от, су, т.б.) табынған. Сонымен қатар басты күнкөріс көзі есептелген жылқы, қой, түйе сияқты жануарлар мен қасқыр, аю, т.б. жыртқыш аңдарды құрметтеп, оларға табыну ғұрыптары пайда болған. Олардың тастан қашалған бейнесін зират, қоныс маңына (Қойшоқы, Ақсу–Аюлы, Қызыларай, т.б.) тұрғызып қойған. Б.–Д. м. тұрғындары – өздерінің әлеум. дамуында беделді рубасылары басқарған, қалыптасқан діни наным–сенімі, саяси әкімш. орталығы бар, өзіндік өндірісі мен өндіргіш күштерді дамыған, алғаш мемл. бірлестік құру дәрежесіне жеткен тайпалар. Олар Оңт. Оралдағы (Замарев мәдениеті), Алтай мен Енисейдегі (Қарасуық мәдениеті) өздеріне туыс тайпалармен саяси–экон. тығыз байланыста дамыды.

БЕЛСЕНДІЛІК –мақсаттылығы, мотивтері, саналығы, әрекет әдіс–тәсілдеріне ие болуы, эмоционалдығы, сонымен бірге, бастамашылдығы ерекшеленетін, адам әрекетінің сипаты. Б. адамның тіршілік қозғалысының қарқынын білдіретін ұғым. Б. салыстырмалы түрде анықталады. Б.–тің қозғаушы күші – қажеттілік пен құштарлық. Тіршіліктің негізі – қозғалыс пен әрекет болса, оның қарқынды немесе баяу жүруі қажеттілік пен құштарлық ауқымына байланысты. Б. қарапайым, биологиялық, әлеуметтік, психикалық болып жіктеледі. Б. ұғымы әртүрлі ғылым саласында дербес ұғым, сондай–ақ, әртүрлі тіркестерде қосалқы ұғым ретінде кеңінен қолданылады. Тіпті белсенділікпен кейбір қосарлана айтылатын сөз тіркестері өз алдына ұғым ретінде қалыптасуда. Мыс.: белсенді адам, белсенді өмірлік позиция, белсенді оқыту, жүйенің белсенді элементі сияқты сөз тіркестері. Б. ұғымының кең мағынаға ие болғандығы соншалық, көп жағдайда оны қолдану белгілі бір анықтылықты, нақтылауды талап етеді. Жалпы қолданымдылық тұрғыда Б.–ке әрекеттілік, жігерлілік, қайраттылық, ұмтылушылық ретінде анықтама беріледі. Әдебиетте және тұрмыстық ауызекі тілде Б.– “әрекеттілік” ұғымының синонимі ретінде қолданылады. Физиологиялық мағынада Б. ұғымы дәстүрлі түрде жанды жаратылыстың жалпыға бірдей сипаттамасы, олардың өзіндік динамикасы ретінде қарастырылады. Олардың сыртқы қоршаған әлеммен өмірмәнді байланысын ұстап тұру немесе оны түрлендіру көзі ретінде анықталады. Тірі организмдердің сыртқы тітіркендіргіштерге көңіл аударуы хақында қолданғанда Б. іс–әрекеттің динамикалық шартты жағдайы, оның өзіндік қозғалысының қасиеті ретінде мойындала отырып, әрекеттілікпен сәйкестендіріледі. Жанды жаратылыс Б.–гі даму үдерісінің эволюциясына сәйкес өзгеріп отырады. Адам Б.–гі жеке тұлғаның маңызды сапасы ретінде, қоршаған шындықты өз қажеттілігіне, көзқарасына, мақсатына сәйкес өзгерту мүмкіндігі ретінде ерекше маңыздылыққа ие болады (А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский, 1990). Н.А.Берштейн (1966) психологияға “белсенділік ұстанымын” енгізе отырып, оған үлкен маңыздылық береді, оның мәнін организмнің өмірлік актісіндегі ішкі бағдарламаның айқындаушы рөлінің негізі болуынан көреді. Адам әрекетінде шартсыз рефлекстер болады, ол адам қозғалысы тікелей сыртқы стимулдармен шақырылған кезде пайда болады, бірақ бұл адамның туабіткен белсенділігі. Барлық басқа жағдайда сыртқы стимул тек шешім қабылдау бағдарламасын ғана іске қосады, жеке өзіндік қозғалыс белгілі бір дәрежеде адамның ішкі бағдарламасымен байланысты болады. Оған толық тәуелді болған жағдайда, инициатива бастау алғанда және қозғалыс мазмұны организмнің ішкі жағынан құрылған жағдайда адамда “ерікті” актілер орын алады.
Психологиялық тұрғыдан алғанда белсенділіктің жай–күй ретіндегі сипаттамасы маңызды болып көрінеді, өйткені бұл жағдайда ол адам қажеттілігіне және мүддесіне негізделетін сапа ретінде мойындалады әрі адамның қандайда бір әрекетке іштей дайындығы ретінде өмір сүреді. Ал қатынас ретінде ол адамның әрекетінің әртүрлі салаларын және субъектінің өзін түрлендіруге бағытталған белгілі бір жігерлі өзіндік әрекеті ретінде түсіндіріледі (В.Ф.Бехтерев 1996). Б.–ке әрекеттік көзқарас шеңберінде психологияда, сонымен бірге, Б. ұғымын тәпсірлеудегі кейбір айырмашылықтарды да байқауға болады. Әрекеттің психологиялық теориясы әрекеттің макроқұрылымын күрделі иерархиялық құрылым түрінде қарастырады. Оның құрамына бірнеше деңгейлерді енгізеді және олардың қатарына: әрекеттің, қимылдың, операцияның, психофизиологиялық қызметтердің ерекше түрлерін жатқызады. Әрекеттің айрықша түрі бұл жағдайда бір мотив негізінде пайда болған әрекеттер жиынтығы ретінде көрініс табады. Оларға әдетте ойын әрекеттері, оқу және еңбек әрекеттері жатқызылады. Оларды адам белсенділігінің формалары деп атайды (Ю.Б.Гиппенрейтер 1997). Б.Г.Ананьев “адамның әлемге белсенді–әрекеттік қатынас формалары” қатарына, сонымен бірге, әскери және спорттық әрекетті, танымды, пікір алмасуды, адамдарды басқаруды, шығармашылық әрекеттерді жатқызады (Л.И.Анциферова, 1998). Бұл жағдайда Б. әрекеттің айрықша формасына немесе айрықша әрекетке сәйкес келеді. К.А.Абульханова–Славскийдің (1991) пікірінше, адам Б. арқылы әрекеттің объективті және субъективті факторларының келістірілуі, өзара үйлесімділігі туралы мәселені шешеді. Мыс., белсенділікті кез–келген формада емес, қажетті формада, кез–келген уақытта емес, ыңғайлы кезде, ішкі мотив арқылы, өз қабілеттерін қолдану арқылы, өз мақсатын жұмсау сияқты мәселелерді шешуде қолданады. Сонымен бірге, адам бұл жағдайда белсенділікті әрекеттің бөлігі, қажет уақытта іске асырылатын оның динамикалық құраушысы ретінде бағалайды.

БЕЙСАНАЛЫҚ — адам санасында анықталмайтын психикалық, тылсым процестердің жиынтығы, сана құбылыстарынан сапалы өзгешеліктері бар қоғамдық сананың санаға дейінгі және төменгі саналық құрылымдары. Б. мәселесін мәдениетте қарастыру шығарм. табиғатын зерттеуден басталады. Платон шығарм. процесті эростың көрінісі ретіндегі санаға дейінгі құбылыстармен байланыстырылды. Орта ғасырларда Б. адам мен құдайдың тылсымдық бірлігі арқылы түсіндіріледі. Ары қарай Б. шығарм. қиял және интуицияға қатысты зерттелді. Кант қиялдаудың жасампаз қабілетін саналық пен Б–тың бірлігі деп түсіндірді. Генийлер, дейді Кант, Б–лық қалыпта ерекше бір шабытпен жасампаздыққа барады. Олардың әрекеті табиғатпен ұқсас, айырмашылығы тек табиғаттың объективтілігінен гөрі адамдық Б–тың субъективті түрде және еркін болуында. Шеллинг шығарм. процесін толық иррационалды тұрғыдан түсіндіріп, Б–ты логика мен өмір практикасынан тыс интуициялық акт ретінде қарастырды. Иен романтиктері Б–ты табынатын культке дейін көтерді. Шопенгауер оны барлық әлемдік процестердің негізіндегі әлемдік ырық ретінде қарастырды. Б–ты жаңа зерттеу деңгейі З. Фрейд және оның шәкірттерінен басталды. Фрейд Б–ты санадан тәуелсіз адам жанының құрамдас бөлігі, тұлға құрылымының маңызды элементі – “Ол” ретінде қарастырады. “Олдың” негізін сексуалды–биологиялық энергия құрастырады. Б. ұстаным түрінде әрекет ететін және тұлғаның ішкі дүниесінің бөлігіне айналдырылған мәдениетті Фрейд “әсіре–мен” деп атады. Интериоризацияланған мәдениет және сексуалды Б. инстинктердің арасында, Фрейд бойынша, қақтығыстар туып отырады. Егер мәдениет адамға шамасынан тыс талап қойса, онда адамда невроздар пайда болады. Мәдениет тек бір тұлғаның ғана жетістігі болмағандықтан, үлкен тобырлық немесе ұжымдық невроздар тууы мүмкін. Осы сипатта Фрейд көптеген мәдениеттер, тіпті, мәдени дәуірлер невротикалық болмады ма деген сұрақ қойды. ХІХ ғ. аяғымен ХХ ғ. басында мәдениеттегі Б–тың табиғатын әлеум. факторлармен түсіндіретін ілімдер қалыптасты. Леви–Брюль ежелгі халықтардың логикалық ойлауға дейінгі формалары туралы баяндады. К.Г. Юнг Б–ты мәдениет бастаулары – архетиптер арқылы түсіндірді. Ұжымдық, Б.Юнг бойынша, адамзат тарихының терең қойнауларынан бастау алады; миф, эпос, діни нанымдарда сақталып, түс көруде жаңғыртылады. К. Хорни Б–ты адамның болмыстық негізіндегі өз тұрақтылығын сақтауға бағытталған ұмтылыстарға әкеп тірейді. Леви–Строс Б–ты адам әлеміне тән рәміздер және таңбалар арқылы түсіндіреді. Б., әсіресе, тілдік құрылымдарда терең қалыптасқан.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Мәдениет философиясы. Астана: Аударма, 2006; Мәдени–философиялық энциклопедия/ Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы, 2007.

БЕЙІМДЕЛУ, адаптация (лат. Adaptatio – бейімделу) – 1) биологияда тірі организмнің сыртқы орта жағдайында тіршілік етуге икемделуі, олардың эволюциялық даму барысында қалыптасқан биологиялық қасиеті. Эволюциялық даму ілімі бойынша тарихи даму барысында тіршілік ортасының қолайсыз жағдайларының ықпалынан организмнің әлсіз клеткалары жойылып, белсенділері өніп–өсіп, табиғи сұрыпталу нәтижесінде оларда төзімділік қасиеттері пайда болады. Б. – белгілі бір биологиялық түрдің сыртқы ортаның нақтылы жағдайында тіршілік ету тәсілін қамтамассыз ететін морфофизиологиялық, популяциялық және басқа ерекшеліктер жиынтығы. Мысалы, жазық далада тіршілік етеін сүтқоректілер жүгіруге, ормандағылар өрмелеуге, су жануарлары жүзуге бейімделеді. Жан–жануарлардың қоректену тәсілінің, реңі мен пішінінің әр түрлі болуы, кейбір мүшелерінің атқаратын қызметінінң өзгеруі, т.б. олардың орта жағдайында Б–дің натижесі. Б.– жалпы және дара болып бөлінеді. Жалпы Б.– қоршаған ортада тіршілік етуге икемделу, мысалы, құрлықта тіршілік ететін жануарларда аяқтың, ұшатын құстарда қанаттың пайда болуы; Дара Б. белгілі бір тіршілік жағдайына икемделу, мыс., тұяқты сүтқоректілердің тұяғының әр түрлі пішіндері. Биологияның басты мәселесінің бірі – Б.–дің тарихи дамуының механизмі. XVIII ғ–да Б. организмге болмысынан тән құбылыс деп танылған. Б. Тірліктің тарихи дамуының негізгі 3 факторының – өзгергіштік тұқым қуалаушылық және табиғи сұрыптау нәтижесінде қалыптасып дамиды. Бірақ қазіргі кезде табиғи сұрыптау теориясы күрделі Б–дің көптеген құпияларын түсіндіруде қиындықтарға кездесуде, мыс., құстар мен жәндіктердің қанатының пайда болуы. Адам организмі мен жануарлар үшін Б–дің маңызы зор. Қоршаған ортада ауа райының, температураның өзгеруі, оттегінің жетіспеуі, әр түрлі жұқпалы вирустардың әсеріне қарамай, Б–дің нәтижесінде организмнің ішкі ортасы тұрақты деңгейде болады, яғни организмнің дене қысымы, қанның морфолог. құрамы мен физ–хим. қасиеттері, қышқылдық–сілтілік үйлесімі, т.б. көрсеткіштері қалыпты мөлшерден ауытқымайды; 2) социологияда–жеке адамның не әлеуметтік жіктің қоғамдағы жаңа рухани, экон. және мәдени құндылықтар мен нормаларға икемделуі. Ол қоғамда пайда болған жаңа принциптерге сай материалдық және рухани игіліктерді игеруге деген ынтаға тікелей байланысты. Б. Адамның не қоғам мүшелері көпшіліктің мақсат–мүддесі қоғамдағы қарым–қатынастың жаңа принциптері мен толық үйлесімділік тапқанда жүзеге асады. Әлеуметтік өзгеріс көпшілік әлеумет тарапынан қолдануды қажет етеді. Оныз әлеу. икемделу баяу жүреді. Мұндай баяу икемделу аккомодаттану деп аталады. Аккомодаттану Б. процесіне ұласпаса, ондай жағдай қоғамдағы бейберекеттікке, бүлікке алып келуі мүмкін.

Әдебиет: Философский энциклопедический словарь. М., 1983; Философиялық сөздік. Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1996.

БЕСШАТЫР – ежелгі қорымдар тобы, сақ дәуірінің аса ірі ескерткіші. Алматы обл. Кербұлақ ауд–нда. Қапшағай бөгенінің солт. жағалауынан 3 км жерде, Желшағыр тауының бөктеріндегі Шылбыр қойнауында. Алтынемел ұлттық паркінің құрамына енеді. 1957, 1959 – 61 жж. Жетісу археол. экспед. (жетек. К. Ақышев) зерттеді. Қорым құрамында үлкенді–кішілі 31 оба бар. Олар батыстан шығысқа қарай 1 км, солт–тен оңт–ке қарай 2 км болатын алқапты алып жатыр. 21–і таспен, ал 10–ы қиыршық тас араласкан топырақ үйінділермен жабылған. Қорым шартты түрде екі бөлікке (солт. және оңт.) бөлінеді. Солт. топка Б. зиратының ең үлкен 2– және 3–обалары кіреді. Үлкендерінің диам. 45 м–ден 105 м–ге дейін, биікт. 6–17 м–ге дейін, тиісінше орташаларынікі 25 – 38 м, 5 – 6 м, кішісінікі 6 – 18 м, 0,8 – 2 м. Ескерткіштердін көлеміне қарай жіктелуі ежелгі Б. тұрғындарының әлеум. даму деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеу барысында 18 оба қазылды. Олардың үшеуі үлкен, калғандары орташа жөне кіші обалар. Алынған ғыл. деректер ежелгі сақтардың әлеум. топтарға жіктелуі, шаруашылығы, тұрмыстық салт–дәстүрлері, діни наным–сенімі, архит. жетістіктері, тұтынған қару–жарағы мен құрал–жабдықтары жайлы құнды мәліметтер береді. Таспен жабылған 21 обаның алтауында шағын тастармен қоршалған ұзын тізбектер бар. Оларды жалпы саны 5–тен 94–ке дейін жететін тастардан тұрғызылған қоршаулар құрайды. Тізбектер кейбір обаны түгел орап жатса, қайсыбірінің тек шығыс жағын ғана қоршап тұр. Осындай үзын тізбекті тас қоршаулар Б–дан басқа бірнеше зираттың маңайында да бар. Оның біреуі Б–дан батысқа қарай 10 км жерде. Құрамында 45 жеке қоршау бар бұл тізбек 450 м–ге созылып жатыр. Тізбектердегі көптеген тас тақташалардың беттеріне таутеке, қабан, қасқыр сияқты аңдардың суреттері салынған. Үлкен Б. обасының маңындағы кейбір қоршаудың тақташаларына түрлі таңба іспеттес суреттер де түсірілген. Олардың арасында күн рәмізіне жақын тұрған немесе қазақтың "көз" таңбасына ұқсас дөңгелек бейнелер кездеседі. Мұндай тізбектер қорымның тек жерлеу орны ғана емес, сондай–ақ, діни салт–жоралғылар шерулерін өткізетін ерекше салтанат орны болғанын көрсетеді. Ерекше құбылыстардың бірі – үлкен обалардың астынан арнайы қазылған катакомба түріндегі күрделі жер асты жолдары. 6–үлкен оба катакомбасының жалпы ұз. 55 м. Жолдардың биікт. 1,68 м, ені 0,8 м. Олар жерлеу, ас беру ғұрпына байланысты діни жоралғылар өткізу мақсатында жасалатын болған. Обалардың сыртқы көлеміне қарай үшке бөлінуі олардың астындағы қабірлердің түрлерімен де сәйкеседі. Кіші обалардың қабірлері қарапайым шұңқыр түрінде, кейде лақатталған немесе тас жәшікпен толықтырылған. Орташа обалардың қабірлері киіз үй тәрізді. Үлкен обаларға аса ірі ағаш қабірлер тән. Б. зираттарының үлкен обалары көне дәуір архитектурасының сирек кездесетін айрықша ескерткіштер қатарына жатады. Ғалымдардың пайымдауынша, бір ғана Үлкен Бесшатыр обасының үйіндісінде 50 000 м³ тас пен топырақ кеткен. Оның маңындағы тас тізбектерге 3 км жерден дайындалып әкелінген мыңға тарта тақташа жұмсалған. Осындай ірі обалардың қабірін қалауға жұмсалған Тянь–Шань шыршасының бөренелері Іле Алатауының бөктерінде дайындалып, өзен арқылы салмен жеткізілген. Үлкен оба қабірінің ұз. 10 м–ден астам, биікт. 4 – 5 м. Ол – асқан тех. шеберлікпен салынған құрылыс. Қабірлер үш бөліктен тұрады. 1– Б. обасы қабірінің адам жерлеген бөлігінің ауд. 3х3,3 м, бұған кіре берісте кішігірім (1,75x1,25 м) қосалқы бөлме бар. Одан шығысқа қарай созылған ұзын дәліздің ауд. 5,75x1,50 м. Дәліз арқылы өтіп, кіре беріс бөлмеден жерлеу бөлмесіне биікт. 1,50 м, ені 0,75 м есік арқылы кіретін болған. Б. зиратының мұндай үлкен обалары сол кездегі сақ ру басылары мен әскери көсемдерінің жерлеу орны болған деп есептеледі. Орташа обаларда бұлардан кейінгі әскербасылар мен атақты жауынгерлер жерленсе, кіші обалар қатардағы жауынгерлер мен қарапайым адамдардікі. Қорымнан көбелек тәрізді бәйнегі бар қысқа семсер – ақинақ, жебе ұштары, ағаш калқан қалдығы, темір тоға, төрт ақық моншақ және іші қуыс алтын түйіршіктерден бір–біріне дәнекерленіп жасалған екі моншақ табылды. Заттай деректер Б. қорымының б.з.б. VI–V ғ–ларда салынғанын көрсетеді.

БИ – музыкалық ырғаққа сай дене қимылымен көркем бейне жасайтын өнер. Адамдардың күнделікті енбек барысындағы іс–әрекеттері, қоршаған дүниеден алған сезім–әсерлері Б. қимыл–қозғалыстары мен ишараларына негіз болған. Б. өнері көне дәуірлерде пайда болып, табиғат құбылыстарын, соғыс көріністерін белгілі жүйеге түскен ырғақты қимылмен бейнелеп, ұрмалы муз. аспаптардың әуенімен орындалды. Кейін Б. қимылдарының мәнерлеу мүмкіндігі мен тәжірибенің молаюына орай жеке Б. өнері қалыптасты. Көне мәдениеттер ордасы болған Шығыс елдерінде (Грекия, Рим, Мысыр, Қытай, Үндістан) билеу мәдениеті шеберліктің биігіне жетті. Б. музыкамен тығыз байланысты. Б. хореогр. жинақы бейнелер арқылы болмысты суреттеп, адамның ішкі жан–дүниесін көрсетті. Экон., әлеум., тарихи геогр., т.б. факторлардың әсерімен де әр халықтың өзіне тән Б. дәстүрлері, өзіндік хореогр. тілі, пластик. бейнелілігі, қимыл–әрекетті музыкамен байланыстыру тәсілдері пайда болды. Солардың негізінде бал Б–лері мен кәсіби сахна Б–і қалыптаса бастады. Кәсіби өнерде Б. жоғары деңгейге көтеріліп, ғыл. жүйеленді. Мыс, Еуропа классик. Б–і, Азия мен Африка халықтарының Б–лері секілді түрлері калыптасты. Б. – қазақ халқының фольклорының көне түрлерінің бірі. Ол туралы Қазақстан жерінде сақталған тастағы суреттер, тарихи деректер, орыс саяхатшылары, тарихшылары, ғалымдарының этногр. жазбалары сыр шертеді. 1934 ж. Қазак муз. театры (қазіргі Қазақ опера және балет театры) құрылғаннан кейін сахналық Б–лерді шығару қызу қолға алынды. Бұл орайда Қазақстанға келген орыс хореогр. шеберлері көп көмек көрсетті. Муз., опералық спектакльдердегі алғашқы сахналык Б–лерде ұлттық ойындар, салт–дәстүр элементтері Орта Азия және Қазақстан халықтары Б–лері мен классик. Б–дің стильдік қимыл–әдістері қолданылды. Бүл Б–лер 1936 ж. Мәскеуде өткен казақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігінде қойылған спектакльдерде, 1930 –40 ж. Алматыда болған халық шығарм–ғының Бүкілқазақстандық слеттерінде (жиындарында) көрсетіліп, үлкен табысқа ие болды. 20 ғ–дың 50–жылдарынан бастап, ұлттық балетмейстерлер қазақтың фолькл. Б–лері, оның нағыз ұлттық қимыл–ерекшеліктерін зерттей бастады. Өңделген фолькл. Б–лер алғашқы сахналық Б–лермен бірігіп, қазіргі заманғы қазақ Б–лерінің негізін кұрды. Оларды классик. би ан–самблі, Ән–би ансамблі, "Гүлдер" эстрад. жастар ансамблі, "Сазген" фолькл.–этногр. ансамблі, "Алтынай" мемл. халық би ансамблі, т.б. орындады. Сондай–ақ, Б. өнері көркемөнерпаздар ұжымдарының репертуарында да көп кездеседі. 20 ғ–дың 60–жылдарында жазылып алына бастаған халықтық–фолькл. Б–лер мен оның шығу тегі ғыл. тұрғыдан зерттелді. Солардың негізінде ұлттық хореографтар жаңа шығармалар тудырып, Б. өнерінін жан–жақты дамуына үлес қосты.

БИЛІК –дәстүрлі қазақ қоғамының ел басқару, өкім ету үрдісі Қазіргі құқықтану, саясаттану ілімдерінде де ол «өкімет» атауының синонимі ретінде қолданылып жүр. Мәселен, саясаттану ілімінде Б. экон., идеол., ұйымдастырушылық–құқықтық тетіктер арқылы, сондай–ақ, беделдің, дәстүрдің, зорлықтың жәрдемімен адамдардың, әлеум. топтар мен жіктердің мінез–құлқына, іс–әрекетіне ықпал етуге қабілетті әлеум. қарым–қатынастардың пішімі. Ол қоғам мүшелерінің арасындағы әлеум.–табиғи айырмашылықтарға, субъективті–объективті қарым–қатынастарға байланысты қалыптасады. Оның мақсаты – қоғамда тұрақтылықты қамтамассыз ету, ал ішкі мән–мазмұны – үстемдік пен бағыныштылықты орнықтыру. Экономикалық, саяси, құқықтық, әскери, рухани және отбасылық Б. түрлерінің арасында қоғамдық дамудың ұйытқысы әрі саяси күрестің негізгі нысаны болып саналтын мемлекеттік биліктің маңызы ерекше (қ. Билікті тармақтарға бөлу). Өкіметтің ерік–қалауын топтастыру, айрықша басқару аппаратын иелену, арнаулы органдар дербестігін қамтамассыз етіп, қоғамдық тұрмысты тәртіпке келтіру ісіне дара иелік ету, қоғам мен жеке тұлға қарым–қатынасында мәжбүрлеу мүмкіндігіне жету Б–ке тән белгілер болып табылады. Субъектінің мақсатына орай Б–тің нысанына ықпал ету үшін пайдаланылатын құралдардың барлығы «билік ресурстарын» құрайды. Мыс., қоғамдық өндіріс пен тұтынымға қажетті материалдық игіліктер, ақша, құнарлы жерлер, пайдалы қазбалар, т.б. – Б–тің экон. ресурсы, ал әлеум., әскери, т.с.с. ресурстарды туындатушы әмбебап қор саналатын адамзат баласы демогр. ресурс ретінде бағаланады. Б–тің негізгі міндеті– қоғамды басқарудың стратегиясын айқындап, дамудың негізгі бағыттары бойынша нақты шаралар қолдану, әлеум. процесстерді шұғыл басқарып, дамудың орнықтылығы мен сындарлылығының маңызды өлшемдеріне бақылау орнату, ал ең басты принципі – оның заңдылығы (легитимділігі). Б. әлеум. құрылымның ең күрделі әлеум. және саяси қарым–қатынастарын қамтитын қоғамдық, ұжымдар мен олардың арасындағы қарым–қатынастарды қамтитын көпшілік немесе қауымдық және жеке адамдық, шағын топтық деңгейлерінде салтанат құрып, қызмет атқарады. Саясаттану ілімінде Б–тің пайда болып, жүзеге асуының әр қилы пішімі зерделенеді. Ол басқару пішіміне орай – монархиялық (абсолюттік және конституциялық), республикалық (президенттік және парламенттік); мемлекет құрылысының пішіміне орай – унитарлық, федеративтік, конфедеративтік; саяси режиміне орай – тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық; саяси ағымына орай – консервативтік, неоконсервативтік, либералдық, неолибералдық, социал–демократиялық болуы мүмкін. Б–тің заң шығарушы, атқарушы және сот қызметі тармақтарына бөлу жаңа дәуірдің үлкен теориялық жаңалығы болды. Олардың арасында тежеу мен тепе–теңдік жүйесінің болуы, яғни дербес билік тармақтарының өзара үйлесімділігін сақтау, олардың заңға бағынуын қамтамассыз ету принципі демокр., азаматтық қоғам орнатып, құқықтық мемлекет құруға берік негіз қалайды.

БОЛМЫС — бүкіл әлемнің тұтастығын, дүние мен адамның бірлігін, тіршіліктің мәнісін білдіретін философиялық категория. Б. ұғымында философияның өзіндік мағынасы, бастауы мен әдістемесі айқындалады. Қарапайым санада Б–тың баламалары ретінде әлем, ғарыш, дүние, табиғат, өмір тәрізді жалпы ұғымдар қолданылады. Адамзат өзінің және қоршаған дүниенің бар екендігіне сенеді. Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында дүние қаншама аумалы–төкпелі, өткінші болғанымен, оның негізінде тұрақтылық бар екендігі баяндалады. Индивид үшін жәй ғана бар болу жеткіліксіз, ол “адам болу” шарт. Тек бұл дүниеде өмір сүру шынайы Б–қа жеткізбейді. Адам бұл дүниеде бар болуы арқылы мәңгілік Б. мүмкіндігіне ие болады. Оны жүзеге асыру әркімнің өзіне байланысты. Тіршіліктегі болымсыздық тұлғалық мүмкіндіктерді жүзеге асыра алмаудан туындайды. Шекспирдің “Гамлетінде” Б. мәселесі адамдық, моральдық таңдаумен үйлесімді қарастырылады: “Болу ма, әлде болмау ма, міне – мәселе осында. Тағдыр тәлкегіне үндемей шыдау керек пе, әлде мойынсұнбай қарсылық көрсету керек пе? Қорлыққа көну – өз адамдығын өзі таптау. Болу дегеніміз – “адамдық абырой үшін күресу” дейді.
Б. туралы филос. ілімнің ұзақ тарихы бар. Ежелгі мәдениетте Б. көбінесе нақтылы зат немесе оны құрайтын түпкі бөлшектермен (субстрат) теңестірілген. Кейін Б. жалпы табиғаттың синониміне айналды. Жаңа заман философиясында. Б. өзінен–өзі туындайтын субстанция кейіпіне ауысты. Бұл онтология деп аталады. Б. мәселесін жан–жақты қарастырған философ — Гегельдің пікірі бойынша, ешқандай айқындылығы жоқ бастама, таза Б. абстракцияға жатады. Ол мазмұны жоқ бос пішін ретінде ештеңемен, жоқтықпен барабар. Егер ештеңені бар деп қабылдасақ, онда ол басқа ештеңелерден бөлінеді. Яғни, бірдеңе болып табылады. Ештеңе мен бірдеңе Б. категориясын философияның бастауы ретінде ұғады. Мыс., сапа дегеніміз әр заттың өзіндік Б–ымен барабар айқындық. Сапалық айқындықтың жоғалуы осы заттың Б–ының жоғалуымен бірдей. Қасиет өзіндік Б–тың басқа нәрселермен қатынасын білдіретін айқындық. Бірдей сапалар мен қасиеттерді салыстыру нәтижесінде сан анықталады. Маркстік философияда Б. ұғымын материя категориясы ығыстырды және оның басты белгісі ретінде санадан адамнан тәуелсіз өмір сүру ұсынылады. Бұл адамсыздандырылған Б.–қа әкелді. Қазіргі философия ғылымында Б. мәселесінің әр түрлі қырлары жан–жақты талқыланып келеді. М. Хайдеггер ой Б–ы жөнінде терең пайымдаулар келтіреді. Жалпы экзистенциализм ілімінде тіршілік адамның Б–пен етене байланысы ретінде қарастырылады. Филос. антропологияда адам Б–ының әлеуметтік және биологиялық негіздері, оның кеңістік пен уақыт жүйесіндегі бітімдері зерттеледі. 20 ғ–дың соңында философтар Б–ты көпжүйелі процесс ретінде қарастырады. Филос. әдебиеттерде Б–тың мынадай негізгі түрлері аталады: 1) табиғи және адам жасаған заттар мен процестер Б–ы; 2) адам Б–ы; 3) рухани Б. Оларды бір–бірімен салыстыра қарастыруға болады. Мыс., адам және табиғат, адам және қоғам, руханилық және материалдық. Б–ты ой елегінен өткізу – адам мен дүние туралы пайымдаудың басты алғы шарттарының бірі.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 13. Диалектикалық логика. Астана: Аударма, 2006; Мәдени–философиялық энциклопедия. Алматы, 2007.

БОРЫШ – қоғамдық пікір және ішкі қозғаушы күштердің ықпалы негізінде қоғам, ұлт, әлеуметтік топ, ұжым алдындағы адамның азаматтық міндеттерін, жауапкершілігін білдіретін этикалық категория. Б. адамға міндеттер ретінде танылатын және оларды мүлтіксіз орындау оның ішкі моральдық қажеттігі болып табылатын қоғам, ұжым тарапынан қойылатын талаптардың жиынтығы. Б. талаптарында қандайда бір әлеуметтік топтың мүдделері көрініс табады. Сол жалпы мүдделерді қабылдап мойындауы және оны индивидтің ішкі қажеттігіне айналуы, оны өз жауапкершілігіне алып, жанашырлық танытуы және олардың жеке мүддеге кіріктірілуі адамда борыштық сана мен сезімнің пайда болуына әкеледі; әлеуметтік талап адамның ішкі моральдық сапасына айналады, жеке адам үшін шартты әлеуметтік мінез нормасына ауысады және сол әлеуметтік топтың немесе бүтіндей халықтың қоғамдық санасында бекіп орнығады. Б.–тық сана мен сезім – адамның өз ұжымына, әлеуметтік топқа, ұлтына, қоғамына көпжақтылы тәуелділігінің субъективтік идеологиялық көрінісі. Бұл анықтаманың объективтік және субъективтік жақтары бар. Б.–тың объективтік жағы оның талаптарының нағыз мазмұны болып табылады, ал соңғысының мазмұны адамның қоғамдағы атқаратын рөлінің ерекшеліктерінен келіп шығады және рөл адамның әлеуметтік ортада алатын орнына байланысты болады. Б. ұғымының субъективтік сипаты қоғамның, мемлекеттің, елдің, ұлттың, ұжымның, мекеменің талаптарын белгілі бір әлеуметтік рөлді атқарушы мәртебесіне ие болған жеке адамның оны өзіне қойылған талап ретінде жете түсінуі, мойындауы, өз жауапкершілігіне алуы, сонымен бірге, оны атқаруға деген адамның іштей дайындығы, міндетіне алуы немесе сыртқы талаптың субъектінің ішкі қажеттілігіне айналуымен байланысты болады. Б. ұғымы басқа моральдық категориялармен қатар рухани–адамгершіліктік баға формасы болып табылады, ұлттық, ұжымдық, қоғамдық мүдде оның мазмұнын құрайды. Қоғамдық мүддені қамтамасыз ету Б.–тың әлеуметтік қызметі болып табылады.
Б. ұғымының ұзақ даму тарихы бар. Көне этикалық теорияларда Б. құдай еркін немесе адам табиғатының мәңгі және өзгермейтін қасиеттерінің көрініс табуы ретінде қарастырылады. Мыс., стоиктер этикасында Б. құдай еркінен туындатылып, тағдырға сенім, құдай еркіне бағыну және оны құрметтеу міндеті ретінде дәріптелген. Ежелгі Қытай философиясында Б. “и” категориясы арқылы анықталып, сол кездегі қауым орнықтырған ережелер мен қағидаларды орындау мінезін (“ли”) білдірді. Ежелгі Үнді этикасы бойынша, Б. ұғымы дхарма термині арқылы анықталды, ол буддизмнің, жайнизмнің, индуизмнің діни идеялар жүйесімен байланысты болды. Ортағасырдағы діни мораль адамды толығымен құдай еркіне бағындырды, оның талаптары Б. өлшемі болып табылды. Ж. Баласағұн билеушінің борышын былайша көрсетеді: “Және біл: адамның алдында сенің үш борышың бар. Оларды орында, күшпен ұзақ тұра алмайсың. Біріншіден – күмістің тазалығын сақта. Екіншісі – адамдарға әділ заң бер. Үшіншісі – жолды күзетіп отыр”. Сонымен бірге, Ж. Баласағұн халықтың билеуші алдындағы борышын: “Олардың бірінші борышы – сенің барлық бұйрығыңды құрметтеу. …Екінші борышы – қазына алдында борышты болуы керек. Және үшіншісі – сенің жауларыңмен жауласып, сенің достарыңмен достасулары керек. Егер сен өз борышыңды әділ орындасаң, бағыныштыларыңның да қайтарымы жақсы болады” –дегендер арқылы анықтайды.
Қайта өрлеу және жаңа дәуір материалистері Б. ұғымының мазмұны мен өлшемдерін экзистенциялық негіздерге тіреді. Олардың басым көпшілігі адамның рухани–адамгершіліктік міндеттерін оның жеке мүдделері және қажеттіктерімен байланыстырды. Гольбахтың пікірі бойынша, “…моральдық борыштың шынайы негізі” әр адамның “…жеке мүддесі, жеке бақыты мен қауіпсіздігі” саласында жатады, ал Б.–тық сана тәжірибе мен ақыл арқылы анықталады. Кант моральдық заңдардың танымға берілмейтіндігіне сүйене отырып, Б. ұғымының қоғамдық табиғатын теріске шығарады, яғни Б. адамдардың мүддесіне және қалауына байланысты емес деп есептейді. Гегельдің этикасында Б. адамның өзі үшін жасалған жақсылық, өз игілігі үшін істелетін әрекет ретінде қарастырылады, Б.–ты адамның жеке басының бейімділігімен, сезімдерімен байланыстыруға тырысты. Мемлекет заңы Б. негізіне алынды. Бірақ Б. талабы тек сыртқы объективті құбылыс қана болмады, ол жүректің қалауымен, ойлаумен, ұятпен байланыстырылды. Батыс философиясында Б. утилитаристік тұрғыда қарастырылып, оны жеке адамның жеке басының мүддесімен байланыстырады және адамдардың бір–біріне пайдалы қатынасы шеңберінде (И.Бентам, Дж.С.Милль) қарастырса, ал кебіреулері вульгарлық–эволюционистік (Г.Спенсер) тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге, Б. ұғымының қажеттігін жоққа шығаратын да теория (Гюйо: “міндеттіліксіз және санкциясыз мораль”, Ницше) қалыптасады. Х ғасыр батыс философиясы шеңберіндегі прагматизм, экзистенциализм, гедонизмге тән релятивистік сипаттағы теория да орын алады. Мыс., В.Смит: “Борыштық сезімді қаншалықты тез ұмытатын болсақ, соншалықты бізге пайда” – деп жазады. Әртүрлі позитивистік мектептер Б. мәселесін құрғақ логикалық талдау объектісіне айналдырып, жалпы адамның мінез–құлқының мазмұнына немқұрайдылық қарау деңгейіне түсіруге дейін барады. Мыс., этикалық интуитивизм мектебінің өкілдері Б.–ты әлеуметтік қажеттіліктермен негіздеуге болмайды және ол тарихтан тыс құбылыс дегенді дәлелдемекші болады. Эмотивизм мектебі өкілдері Б. сезімін адамның таза психологиялық күйзелісінің көрінісі дей отырып, оның объективтік мазмұнын жоққа шығарады. Марксистік этика Б.–тық сезімді таптық қоғам тұрғысынан қарастырып, оған таптық сипат берді, яғни әр таптың өз Б.–тық міндеттері болады.
Қазақ даласы өркениетінде Б. елдің, жұрттың, бүкіл әлеуметтің алдындағы азаматтық парызбен, жауапкершілікпен, адамгершілік мінезбен байланыстырылды. Мыс., оны “Е,е, қарағым, бір атаның баласы екенбіз. Жер нәсібі – ел нәсібі, ел нәсібі – ер нәсібі… жер менікі емес, құдайдікі. Құдайдың жері бәрімізге жетеді. Еркін жайлап, қыстап шығыңдар” (Арыстан би), “Бәрінен жолдас–жорамен, ағайын–туысыңмен, ел–жұртыңмен сіз–біз десіп, сүрген өмірге не жетсін” (Бөлтірік шешен), “Ай мұсылман, жарандар, малыңнан зекет беріңіз, аз өмірдің ішінде, тату бол да тәтті бол” (Қабан би), “Жалғанды ойлап тұрсаң бірлік керек” (Төле би), “Елдің тұтастық бірлігі – жаныңнан, сағыныш қызуы – қаныңнан” (Шоған би) деген шешендік нақылдар әлеуметтік бірлік пен тұтастықты сақтау борышын атқару болып тұрған “елдің бірлігі, бидің білігі емес пе” (Бөлтірік) дейтін ішкі биік мәдениет соның дәлелі. Жеке адамның ішкі мәдениеті мен ішкі рухани болмыстық моральдық сапасына байланысты. Бұдан қандайда бір адамның азаматтық, кісілік, адамгершілік тұрғыдағы жетілу дәрежесі, оның өз парызы мен қарызы, міндетін терең түсіну деңгейі көрініс табады. Азаматтық Борышын өтеу ердің Отан, халық алдындағы парызын адалдықпен орындау азаматтың толысып, рухани жетілгендігінің, ерлік кемеліне келгендігінің белгісі. Оны “Ер жігіт өзі үшін туады, елі үшін өледі”, “Ел ауырын ер көтереді”, “Ер – елдің ық жағының қаласы, жел жағының панасы” (қазақ мақалы) дегендер мақұлдайды.
Азаматтық болмысын, кісілік қасиетін, пенделік міндетін, тұлғалық борышын мойындаған адам қоғамдағы әлеуметтік–азаматтық құқын пайдалана отырып, халық қойған талаптарды қадір тұтады, оны өз мүддесінен жоғары қояды, халық қажетін өтеуге қамқоршы болады, елдің қол жеткен табыстарын және Ел байлығын қорғайды, адамгершілікке абай болып, озбырлыққа, жәбірлеушілікке, қиянатқа қарсы шығады. Қоғам мүшелерінің өз парыз–міндеттерін орындап, Б–ын өтеп отыруынсыз оның өмір сүруі мүмкін емес. Әр адамның елі мен жұрты алдындағы Б–на адал болу әлеуметтік прогрестің алғы шарты. Халық даналығында бұл ежелден мәлім. Мыс., қазақтың “айтқан сөзі – құрған қақпандай” дейтін даналығынан Б. принципті, ал “Қара жерді жамандама, кіретұғын көріңді” (Майқы би) дегеннен туған табиғатты құрметтеу тұрғысындағы парыздық борыш туралы өсиетті аңғарамыз. Халық даналығы борыштылық деп әркімнің өзіне жүктелген тапсырманы абыроймен орындап шығуын айтады. Халық даналығында Б – азаматтың өзін белгілі бір елдің өкілімін деп түсінуі. Мұндай азаматта жауапкершілік жоғары әрі мықты болуы тиіс. Сырттай мойынсұнудан көрі, іштей түсіну, ішкі интенцияға айналдыру жоғары моральдық сапаның мәні зор. Б–сезінуші парыз, елжандылық, ұлтжандылық, ұяттылық, жігерлілік, ізгілік, қоғамдық пікір, ұжымдық пікір берік орын алады. Адамның азаматтық болмысы – Б–қа адал берілгендік – үлкен әлеуметтік күш, ар–ұждан жемісі, моральдық феномен. Мыс., атақты “Шаңды жорықта” жауға қарсы шыққан Үйсінбай мен Жанатай батырлар ел алдындағы өз Б–тарын найзаның ұшымен, қылыштың жүзімен орындаса, ал қалмақ ханы Қоңтажыдан халық кегін қаз дауысты Қазыбек би өзінің өткір шешендік сөзімен қайтарады.

«Бөбек» қоры — қайырымдылық шараларын өткізумен және қоғамда балалардың құқығы мен заңды талаптарын қамтамасыз етумен айналысатын мемлекеттік емес ұйым. 1992 жылы Қор президенті Сара Алпысқызы Назарбаеваның ұйымдастыруымен «Бөбек» балалар қайырымдылық қоры болып құрылды. Қызметінің басты бағыттары: ана мен баланы қорғау, нәрестелер мен балалар үйлерін қамқорлыққа алу, мектептерді қазіргі заманғы жабдықтармен қамтамасыз ету, тұрмыс дәрежесі төмен отбасынан шыққан дарынды балаларға қолдау көрсету, балалар денсаулығын сақтау ісіне жәрдемдесу. Қор 1992 жылы Қазақстанда «Қуаныш пен Үміт үйі» аталатын тұңғыш халықаралық телемарафон өткізді, одан түскен қаржы «Б.» балаларды емдеу–сауықтыру орталығының (Алматы) құрылысына жұмсалды. 1993 жылы Қарағанды, Өскемен, Көкшетау қалаларында «Мейір күндерін» өткізді, 1994 жылы балалар мен олардың аналарын, отбасын сақтауға, әлеуметтік қорғансыздыққа қарсы күресуге жәрдемдесетін алғашқы мекеме — «Үміт үйін» ашты. 1994 жылы «Б.» қоры БҰҰ Қоғамдық ақпарат департаментінің мүшелігіне қабылданды. 1995 жылы Республикалық туберкулез институтының, Республикалық онкология институтының балаларға арналған бөлімдерін және «Б.» балаларды емдеу–сауықтыру орталығын жөндеуден өткізуге, оларды жарақтандыруға қажетті қаржы жинау мақсатында «Қазақстан бизнесі — ауру балаларға!» деген девизбен ірі қайырымдылық шара ұйымдастырылды. Оған 100–ден астам ұйымдар мен фирмалар қатысып, нәтижесінде 2 млн. доллардан астам қаржы жиналды. Қор халықараралық қарым–қатынас шеңберін ұлғайтып, Арал экология апат аймағындағы аналар мен балаларға көмек көрсететін «Аспера» ауқымды бағдарламасының қабылданып, іске асуына ықпал етті. 1995 жылы «Б.» қоры президенті Пекинде өткен халықаралық әйелдер конференциясына, Париж қаласында ұйымдастырылған халықаралық балалар құқын қорғау форумына т.б. дүниежүзілік ірі кеңестерге қатысты. 1996 жылы қор — «Б.» балалар қоғамдық қоры болып қайта құрылды. Қордың ұйымдастыруымен Қазақстан тәуелсіздігінің 5 жылдығына орай дарынды жеткіншектердің «Айналайын» бірінші халықаралық фестивалі өткізілді. ЮНИСЕФ–пен бірлесіп, «Алмағайып әлемдегі балалар жағдайы» деген тақырыпта бірінші рет халықаралық дөңгелек үстел ұйымдастырылды. Оған Орталық Азия мемлекеттерінің парламент, үкімет мүшелері, қоғам қайраткерлері қатысты. 1997 жылы Балаларды емдеу–сауықтыру орталығы пайдалануға берілді. 1999 жылы ақпан айында «Б.» қоры — «Бөбек — Сара Алпысқызы қоғамдық қоры» болып қайта құрылды.
Қор Президенті Сара Алпысқызы Назарбаева 1941 жылдың 12 ақпанында Қарағанды облысы Қызылжар селосында дүниеге келді. 1962 жылы Н.Ә. Назарбаевқа тұрмысқа шықты, үш қызы, немерелері, шөберелері бар. Қарағанды металлургиялық комбинаты жанындағы ЖТОО аяқтады, экономист, ҚазМУ–дың құрметті профессоры (2000 ж.).
1992 жылғы ақпан айынан бастап — «Б.» республикалық балалар қайырымдылық қорының негізін қалаушы және президенті. Қор өсіп келе жатқан ұрпақтың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етумен байланысты мәселелерді шешу, балаларға адамгершілік–рухани білім мен тәрбие беруде қоғамға нақты көмек көрсетеді. «Б.» қоры республиканың барлық аймақтарында жетім және мүмкіндігі шектеулі балаларға, көп балалы отбасылардың балаларына қолдау және көмек береді. Сара Алпысқызы 1994 жылғы шілде айынан бастап — «SOS — детские деревни Казахстана» қорының президенті («Киндердорф Интернациональ» Австрия қорының филиалы). 1999 жылғы наурыздан бастап — «Демография» қайырымдылық қоры қорғаншылық кеңесінің төрайымы.
Сара Алпысқызы Назарбаеваның жетім және мүмкіндігі шектеулі балалардың құқықтарын қорғау саласында талмай еңбек еткені үшін марапаттары: I дәрежедегі Достық Ордені (желтоқсан 2001 жыл); «Алтын жүрек» халықаралық сыйақысының лауреаты (мамыр 2006 жыл); Өзін–өзі тану философиясына және оқу мәдениетіне зор үлес қосқаны үшін — Шыңғыс Айтматов атындағы Алтын медаль (қараша 2003 жыл); БҰҰ–ЮНИСЕФ балалар қорының естелік медалі (желтоқсан 2007 жыл); Ихсан Дограмачи атындағы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының халықаралық сыйақысы; Жетім балалардың мәселелерін шешуде ерекше еңбегі үшін — «СОС–Киндердорф» халықаралық қорының Алтын медалі (1999 жыл); «Unity» халықаралық сыйақысы; дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының халықаралық сыйақысының, өсіп келе жатқан ұрпақтың рухани қалыптасуы, қайырымдылық және денсаулықты сақтау саласында жемісті еңбегі үшін «Курманджан Датка» сыйақысының лауреаты; Қазақстан Республикасының құрметті білім қызметкері; «Звезды содружества» мемлекетаралық сыйақының лауреаты (2010 жыл).

Әдебиет: “Қазақ Энциклопедиясы”, II–том.

БҰҚАРАЛЫҚ мәдениет (ағыл. mass culture – бұқаралық мәдениет) — ХХ ғасырда Батыс елдеріне тән мәдени тип. Б.м. ұғымында қазіргі өркениетті елдерді қамтыған төмендегідей құбылыстар көрініс тапты: ақсүйектік (элитарлық) мәдениеттен оның бұқаралық бітіміне ауысу, бұқаралық ақпарат бұлақтарының жан–жақты дамуы, мәдени өнімдерді тұтынудың индустриал.–нарықтық түрлерінің үстемдік етуі, адамның рухани өмірін стандарттау және оны жарнама арқылы реттеу, адамдардың көңіл–күйі мен бос уақытын нарықтық мақсаттарда қолдану т.б. Б.м. адам тіршілігіндегі жалғыздық пен көпшілдік, руханилық пен пендешілік, сезім мен парасат сияқты түбегейлі парадигмаларды шешуге бағытталған. Ондағы қойылып отырған тағы бір мәселе – ұйқы мен жұмыс арасындағы бос уақытты қалай өткізу туралы. Егер постиндустриалдыққа дейінгі қоғамда тек азын–аулақ ақсүйектердің қолы бос болса, қазіргі Б.м. бұл деңгейге халықтың көпшілігі жете алды және оны қызықты өткізуге мүмкіндіктер туды. Б.м. тағы бір ерекшелігі оның жазу мәдениетінен экрандық өркениетке өту заңдылықтарымен байланыстылығында. Интернет жүйесімен тұтастырылған Б.м. ұлттық мемлекеттік шектен шығып әмбебапты жалпыадамзаттық сипатқа ие бола бастады, мәдени сұхбатты бір стильге келтіру оның қарым–қатынастық мүмкіндіктерін арттырды. Алайда Б.м. ішкі қайшылықтарға толы және оны барлық ұлттық мәдениеттерге үлгі ретінде ұсыну дұрыс емес. Мәдени құндылықтарды конвейерлік тәсілмен өндіру олардың тұлғалық шығармашылық мазмұнын кемітіп, адамдық жатсынудың жаңа формаларын қалыптастырады. Тек пайданы көздеу, ұлттық дәстүрлі мәдениетке жат әсіре сексуалдылықты, зорлық–зомбылықты, нәсіпқұмарлықты, арсыздықты, руханисыздықты дәріптеуге әкеп соғады. Б.м. үлгілері қазақ халқының ұлттық құндылықтар сүзгісінен өтуі қажет.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 19. Мәдениет философиясы. Астана: Аударма, 2006; Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы, 2007.

БІРЛІК –әлеуметтік бүтіннің құраушы элементтері арасындағы өзара қарым–қатынасты, өзара ықпалды байланысты талдауға негізделе отырып, қоғамдық өмірдің дамуының бүгіні мен ертеңін анықтауды көздейтін әлеуметтік философиялық категория. Б – қоғамның ішкі тұтастығы мен тұрақтылығын, оны құраушылардың өзара үйлесімділігі мен жарасымдылығын, қауымдық ынтымақтастық пен татулықты, әлеуметтік бүтіннің мықтылығы мен қуаттылығын анықтайтын және оларға негіз болатын тұғырнамалық мазмұн. Б. әлеуметтік мәселе ретінде ежелгі дәуірлерден бергі Шығыс пен Батыс философиясында әлеуметтік философия шеңберінде қарастырылып отырды. Ежелгі Үндідегі буддизм әлеуметтік Б. мәселесін “Нирвана” концепциясы шеңберінде қарастыра отырып, төзімділік, тазалық, тақуалық, адамдар арасындағы сүйіспеншілік, бауырмалдылық сияқты адамгершілік нормаларын Б–ті сақтау қағидалары ретінде қарастырады. Жайнизм философиясы Б. идеясын “арылу” концепциясы аясында қарастырып, тірі жанға қиянат жасамау (ахимса), ұрлық жасамау (астейя), шыншылдық (сатья) дейтін ұстанымдарға негізделе отырып, адамдарға дұрыс мінез бен ұстамды қимыл жасауды уағыздау арқылы көрсетті. Жайнизмнің Б. ілімі бойынша, жива (жан, рухани бастама) – адамдардың бірлесе бірлікте өмір сүруінің басты дәнекері болып табылды. Ньяя әлеуметтік философиясы Б. көзін адамның жеке менін жетілдіруден көрсе, Йога жүйесі сабыр (яма) концепциясына негіздей отырып, адамды психофизиологиялық тәрбиелеу тәсілдері арқылы қарастырады. Ежелгі Қытай философиясы шеңберінде әлеуметтік Б–ке негіз болған Даосизм заңы – халықтың әлеуметтік ынтымағы мен ауыз бірлігінің маңыздылығын адамның дао жолына түсуі арқылы көрсетті. Оның басты ұстанымы: адамның рухани тепе–теңдікке жетуі, өнегелікке бет бұруы, өзімшілдіктен арылуы, осылар арқылы қанағатшылдыққа, шүкіршілікке, кісілік мінезге шақыру, адамның ішкі қуат күшін тәртіпке келтіру. Даосизм әлеуметтік үйлесім мен әділеттілікті Б. тірегі ретінде қарастырды. Конфуций әділетті мемлекеттегі Б. үлгісін адамның адамгершілік образын жасау, яғни “ли” (қоғамдық өмірдің моральдық негіздері) және “жэнь” (мейірімділік, адамдармен қарым–қатынаста қажетті адамгершілік қасиеттердің жиынтығы) ережелерін құрастыру арқылы көрсетті. Легизм ілімі әлеумет Б–гін қатаң заңмен бекітсе, моизм Б. феноменін “Аспан – патшаға үлгі, адамның адамсүйгіштігі аспанға үлгі болуы керек” деген қағидаға негіздеді. Ежелгі Грекиядағы әлеуметтік философия аясында Б. мәселесін “жеті даналар” дүниетанымынан көре аламыз. Олар өздерінің қысқа айтылған нақыл сөздерінде әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы әлеуметтік–саяси қарым–қатынаста өзара ымыраға келіп, саяси бірлікті сақтау қажеттілігі сияқты зиялы әрі рационалды саяси–этикалық тұжырымдар қалдырды. М., Хилон мен Солон мықты Заңды – бірлік тірегі ретінде қарастырды. Пифагоршылар заңға бағыну арқылы орнайтын “реттілік пен гармония” Б – кепілі деп таныса, Сократ әділ заңды Б. өлшемі ретінде мойындады. Платонның “ізгілікті мемлекет” концепциясы әлеуметтік Б. идеалы болып табылса, Аристотельдің “политиясының” мәні саяси–әлеуметтік Б. арқылы анықталды. Ежелгі Римдегі Б. туралы ойлар Лукреций Кардың мемлекет – адамдардың өзара келісім–бірлігінің нәтижесі дейтін тұжырымы арқылы, ал Цицеронның Б – адамдардың туа біткен табиғи қасиеті деген ұстанымы арқылы көрініс тапты.
Ортағасырдағы әлеуметтік Б. туралы көзқарастар негізінен діни философиялық ұстанымдарға сүйеніп құрылды. Батыстағы ортағасырлық әлеуметтік философияның өкілінің бірі – Аврелий Августин Шіркеу заңын әлеуметтік Б. кепілі ретінде мойындады, Фома Аквинский әлеуметтік–саяси Б–ті ақылға негізделетін адам еркінің моральдық жауапкершілігінің көрінісі деді. Мұсылмандық шығыстағы ортағасырлық ойшылдар, әсіресе, әл–Фараби әлеуметтік Б.–ке жету жолын “ізгілікті қала тұрғындары” концепциясы арқылы, айқындап яғни адамдар арасындағы Б. адамның әлеуметтік мәнінің қалыптасу мүмкіндігі деп көрсетсе, әл–Маари өз заманындағы тирандық үдерісті сынай отырып, халықты Б.–ке шақырды. Әл–Ғазали имамат теориясын жасай отырып, әлеуметтік Б. символы ретінде халифаттағы сұлтанат пен имаматтың өзара бірлігін көрсетті. Сұлтанатты мемлекеттің қуаттылығын, беріктігі мен бірлігін қамтамасыз етуші күш ретінде таныды. Осыған байланысты әл–Ғазали сұхбаттасу, достық коцептісін әлеуметтік Б–ті іске асыру механизмі, ал әділдікті Б. ұстанымы ретінде ұсынады. Ибн Рушд әлеумет Б–гін қамтамасыз етуде дана адамдардың азаматтарды тәрбиелеудегі рөлін жоғары қояды. Ибн Халдун қоғамның пайда болуын адамдардың бірігу қажеттілігінен туындағанын негіздей отырып, әлеуметтік Б–ті сақтауды – мемлекеттің ішкі саясатындағы негізгі қызметінің бірі ретінде көрсетеді.
Түркілік Б. философиясына зейін аударсақ, Орхон–Енисей жазбаларында Тоныкөктің (646–731 жж.) түркі қағанатының ішкі тұтастығын ел Б–не тиянақтағанын байқауға болады. Оған жазбадағы: “…Менің ақылгөй Тоныкөктің ой–пікірін тыңдады да айтты… Мен оған ақылдылық ағайын және даңқ ағайын ретінде бағындым” –деген жолдар кепіл. Күлтегін (684–731 жж.) де түрік қағанатындағы “інілі–ағалының дауласқанын, бекті халықтың жауласқанын” көріп күйзеліп, өзіне: “Біз не үшін күрестік? Мемлекетіміздің құрып бара жатқанын көру үшін бе?” –деп сұрақ қойып, түркі халқының бірлігін сақтап, тату–тәтті болып Б–те өмір сүруге шақырады. Білге қаған (шамамен 681–734 жж.): “Мен бай халыққа хан болып отырмадым. Ішінде тамағы, сыртында киімі жоқ, аянышты, төмен халыққа хан болып отырдым”, –дей келе, халықпен қарым–қатынас жасау әдісін өзгерткендігін айтады: “Сонша құрап, біріккен халықтарды от пен су етпедім, олармен тіл табысуға ұмтылдым. Әлемнің төрт бұрышындағы халықты бейбітшілікке шақырдым, жауластырмадым, олардың бәрі маған бағынды”. Бұл оның бірлік пен ел ынтымағы үшін күрескенінің дәлелі. Білге қағанның ұлы – Йоллығтегін бүкіл түркі халықтарының Б–ін армандап, Күлтегін ескерткіштерінде: “Үстіңнен тәңірі баспаса, астында жер айырылмаса, түркі халқының ел–жұртын кім құртады” –деп сөз қалдырған. Ортағасырдағы түркілік ойшыл Махмуд Қашқари: “Жанжал шықса, ағайын ақылдасар… Әр бір күнің өтер деді хақ Мұстапа, үмбет болсаң қауымдасып бірге жаса” –деп халықты қай кезде де ұйымшыл, бірлікте болуға үндеп: “Жердің бастырығы тау, елдің бастырығы бек” –деп ел татулығындағы бектердің рөлін анықтай түседі. Жүсіп Баласағұн адамдардың Б.–гі мен ынтымағын бақытты, құтты қоғам құрудың басты мақсаты деп танып, өз “Құтты білік” дастанында әлеумет Б–гі негізіне ізгілік, адамгершілік, әдептілік, салауаттылық сияқты моральдық құндылықтарды салды. Елді басқару ілімінің түркілік нұсқасын қалыптастыра отырып, ел басының негізгі қасиеті – әділеттілік деп белгілейді. Ел басқарған әкімдерді жамағат Б–гін бұзатын күншілдік, ашкөздік, қатыгездік, кекшілдік сияқты жағымсыз мінездерден сақтандырды. Ислам дінінде қоршаған ортада бірлік пен ынтымақ басты ұстаным, ал оларды сақтау әр адамның азаматтық парызы, міндеті және борышы деп есептелінеді. Сопылық философияның өкілі Қожа Ахмет Йассауи өзінің “Диуани хикмет” (Ақыл кітабы) атты поэмасында әлеумет Б–гін төрт – шариғат, тарихат, хақиқат, мағрипат – ұстанымдарына негіздеді. Ортағасырлық түркілік философия өкілі Сүлеймен Бақырғани да бұл тұста өзінің әлеумет Б–гі туралы ойларын адамның өзін–өзі тану арқылы болатынын және менмендік, сараңдық, қызғаншақтық, көрсеқызарлықтан арылған, ұрыс–керістен тазарған, рухани азаттыққа қол жеткізген адам ғана Б. тірегі дегенді уағыздайды. Ахмед Йүгінеки “Ақиқат сыйы” атты еңбегінде адамзаттың Б.–гін уағыздап, оған жеткізетіндерді анықтап және нұқсан келтіретіндерден сақтандырған. Рухани жетілу – Б. тамыры, қоғамның рухани мазмұндылығының негізі ретінде мойындалған. Б–ті бұзатындар – нәпсі, жаман мінездер, жақсылық та, жамандық та тілден келеді деп есептеген. А. Йүгінеки: “Тегің асыл – деп біреулер мақтанар, мен айтатын тура жауап сақтанар. Бұл халықтың ата–анасы, тегі бір – арасында айырма жоқ сақтанар” –деп адамзаттың өзінше біртұтас әлем болатындығын жырлаған. Мұсылман үшін қоғамнан бөлініп, ел ішінде бүлік шығару үлкен күнәлардың бірінен саналады. Алла Тағала қоғамда бүлік шығарудың қаншалықты күнә екенін мына аятпен білдіреді: “Бүлік шығару (фитна) адам өлтіргеннен де бетер” (Бақара сүресі, 217–аят). Сондықтан өзі өмір сүріп отырған қоғамды қандайда бір бөлінушілікке, жікшілдікке, бұзақылыққа, бүлікке, ел тыныштығын бұзатын істерге жол бермеу әр мұсылманның парызы болып саналады. Ол мына аятта бекітілген: “Алланың жібіне (дініне) жабысыңдар да бір–біріңнен бөлінбеңдер” (Али Имран сүресі, 103–аят). Мұсылманның айғағы Құран хадис болғандықтан, Әз Пайғарымыздың хадисінде: “Кімде кім итағаттан шығып, яғни мойын сұнбай жамағаттан (қауымнан, көпшіліктен) бөлініп кетіп, содан кейін сол кеткен күйінде өлетін болса, онда ол надандық өліммен өлген болады” (Муслим Имара –54) –деп келтіреді. Әлеуметтік бірлікті сақтау арқылы қоғамдағы тұрақтылық пен тыныштықты орнатуға бағытталған заңдар мен ережелер, қағидалардың болуын ислам мойындаған және оларға бағыну мұсылманға міндет етілген. Мыс., Құран Кәрімде: “Ей иман келтіргендер! Аллаға, пайғамбарына және сіздерден шыққан әмір иелеріне бой ұсыныңдар” (Ниса сүресі, 59–аят) –көрсетілсе, Пайғамбардың хадистерінде: “Кім маған итағат етсе, Аллаға итағат еткен болады. Кім маған қарсы шықса, Аллаға қарсы шыққан болады, кім әміршіге итағат етсе, маған тиағат еткені, кім әміршіге қарсы келсе, маған қарсы келгені. Мұсылман адамның ұнатпаған нәрсесі болса да араларыңда әміршілеріңді тыңдау және оған итағат ету уәжіп (міндет). Егер күнә …істерді әмір ететін болса, мұндай жағдайда қарсы шығуға болады” (Муслим Имара, 32–33, 38) –деп айтылады.
Қайта өрлеу дәуіріндегі әлеуметтік Б. философиясы аясында Н. Макиавелли мемлекеттегі тұрақтылық пен әлеумет бірлігін сақтауда басшының билікті игере алу қабілетіне үміт артады. Т. Мор өзінің “Утопиясында” әлеумет Б.–гі туралы идеясын ортақ қоғамдық меншік, адамгершілік концепциясына негіздеп жасады. Ж. Боден өзінің Б. туралы көзқарасын монархиялық билікті күшейтумен байланыстырады және әлеуметтік қауымдастық бірлігі негіздерін (заң, жанұя және т.б.) құрастырды. Т. Кампанелла ұжымдық тұтастықты әлеуметтік Б. тұтқасы ретінде қарастырды. Жаңа замандағы әлеуметтік философия бойынша, Т.Гоббс әлеумет тыныштығы мен бірлігін қамтамасыз етуде монархиялық билікке үміт артса, Джон Локк өзінің “Басқару туралы екі трактат” деген еңбегінде әлеуметтік Б.–ті адамдардың мемлекетке бірігу мәжбүрлігінен болатындығын айта отырып, былай деп жазады: “…адамдардың мемлекетке бірігулері мен өздерін сол үкімет билігінің қол астына берулерінің ұлы да басты мақсаты – өз меншіктерін сақтап қалу болып табылады”. Француз ағартушысы Ш.Л. Монтескье “Заңдар рухы” атты еңбегінде тәрбие заңдары мен билік түрін сәйкестендіру арқылы Б.–ті зайырлы қауым адамдарының бекзаттық, шынайылық, әдепті, абыройлы мінездеріне негіздейді. Ж.–Ж. Руссо қоғамдық келісім теориясын жасай отырып, адамдардың бірігіп өмір сүруге мәжбүр болатындығын мойындайды. Ол әлеуметтік Б.–ті: “Біздің әрқайсысымыз жеке басымызды және барлық күшімізді ортақ игілікке және жалпы ерікті жоғары билеушіге береміз, оның нәтижесінде біздің бәріміз үшін әрбір мүше тұтастықтың бөлінбес бөлігіне айналады” –деген қоғамдық тұтастық идеясы арқылы көрсетеді.
Б. – қазақ халқының өмірлік әлеуметтік философиясындағы маңызды моральдық–аксиологиялық ұғымдардың бірі. Б. адам мен адам, адам мен әлеумет, әлеуметтік қабаттар мен топтар арасындағы өзара үйлесімді байланыстың үлгісі болатын ынтымақтастықтың, бауырмалдықтың, жарасымды татулықтың көрінісі, біртұтас ел болудың белгісі. Ол белгілі бір әлеуметтік топтың, әлеуметтік қабаттың, ұжымның, халықтың, жалпы адамзат баласының мақсат, мұрат, мүдделерінің тоғысынан туындайды. Қазақ даналығы Б.–тің әлеумет тіршілігіндегі орны мен маңызын “жарылғанды жау алады, бөлінгенді бөрі алады”, “бірлігі жоқ ел тозады”, “айырылған азады”, “алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді”, “бірлік болмай тірлік болмас”, “бірлігі күшті ел озады, бірлікті ел бұзылмас”, “қосылған озады”, “ел бірлігі – ел теңдігі”, “бірлік түбі – береке” дейтін ұстанымдармен тұйықтаған. Б.–ті ыдыратып, ірітуші күш – күншілдік, ішітарлық, көреалмаушылық, араздық, алауыздық деп тауып, жамағатты мұндай жағымсыз мінездерден бойын алыс ұстауға шақырды. Б. бүтін елдіктің, ұлт болып ұйысудың, жұдырықтай жұмыр жұрт болудың басты кепілі саналған. Сондықтан елдің билік тізгінін ұстаған азаматтары – ақсақалдар, билер, батырлар, хандар мен данагөй–шешендер ел ішіндегі өрбіген дау–дамайларды, ушыққан жанжалды тоқтау айтып басып, шешім қабылдап тиым салған, ел бірлігіне сызат түспеуін жіті қадағалап отырған. Қазақ қоғамындағы әртүрлі әлеуметтік топтардың арасындағы әлеуметтік Б.–ті би–шешендер, ең алдымен, бір типті көшпелі өмір салтпен, біртекті шаруашылық түрімен, ортақ дала кеңістігімен, сонан соң қазақ дейтін ұлы атаумен, мұсылмандыққа тән ұстанымдармен түсіндірді, осының бәрі қазақ қауымы үшін рухани Б. болмысын қалыптастырды. Б.–ке рухани тірек – “адамның күні адаммен” дейтін ұстаным болды.. Қазақтың дәстүрлі бірлік философиясында әрбір субъект әлеуметті біріктіруші қызметін атқару мәртебесіне ие болып, әлеумет тоғыстырушы тұлғаға айналады. Олардың әрқайсысы өзімен қатынасқа түсуші субъектілерді үнемі өзіне теліп, өзіне қатысты етілген жағдайда топтастырды. Осы орайда “Жақынның бәрін жатсынған, туысқан қайдан табады” (Майқы би), “Іздеп келер інің бар болса, бақытың барын сонда біл. Аңсап келер ағаң бар болса, ардағың барын сонда біл” (Төле би), “…Үлкен сөзін тыңдау ізет, үндемеу парыз, кішінің жолы” (Айтуар би), “Ағасы ұрар болар, інісі көтерер болар… Тұлпардың өз тұяғы өзіне дәрі деген…” (Бөлтірік шешен), – деген сөздердің әлеуметтік Б. тұрғысындағы маңызы зор.

ГАРМОНИЯ, үйлесімділік (грек. harmonіa – сәйкестік, келісім, үндестік) — белгілі бір тұтастықтың бөліктері мен элементтерінің бірегейлігі, бірге әрекет етуі, өзара үндестігі. Адамдық сезім және мағыналықпен толықтырылған үйлесімділікті әсемдік деп атайды. Г. хаос, ретсіздік, жүйесіздік ұғымдарына қарсы бағытталған. Жалпы тіршілік пен адамзаттың қалыптасуын хаостан Г–ға өту деп бағалауға болады. Антикалық мәдениетте Г. әлемдік әмбебапты дүние құрастырушы принцип түрінде қабылданады. Натурфилософтар макроғарыш пен микроғарыштың (адамдық әлемнің) үйлесімдігін басты ұстанымға айналдырған. Платон бойынша, үйлесімділік ізгілік пен әсемдіктің негізгі белгісі болып табылады. Гераклит үйлесімділік арқылы қарама–қарсылықтар бірігеді деген. Жалпы антикалық мәдениетте адам мен полис, тән мен жан, адам мен табиғат арасындағы Г–ны жоғары бағалау тән. Қайта өркендеу мәдениетінде Г. гуманизм аясында қарастырылды. Лейбниц бүкіл әлемге тән үйлесімділік туралы жазды. Қазіргі мәдениеттануда Г. принципі жалпы адамдық мәдениетті бейнелеуде кең қолданыс тауып отыр.

ГЕНЕАЛОГИЯ – туысқандық қатынастарға негізделген, шыққан арғы тектен бастау алатын ұрпақтар сабақтастығын білдіретін ұғым. Г. жай хронология немесе ата–бабалар аттарының жалаң тізімі емес, ол нақтылы адамдардың тек өзінің жақын тегін біліп қана қоймай, сонымен бірге бүкіл этноспен табиғи байланысын және рухани тұтастығын сезінуге бағытталған. Г. тек адамдардың туысқандық–тектік бірлестіктерін ғана сипаттамайды. Мыс., тілдік байланыстарда “Г. ағашы” тәсілі қолданылып, тілдік шоғыр, топ, бөліктер айқындала алады. Айталық, қазақ тілі Алтай тіл шоғырындағы түрік тобы, қыпшақ бірлестігіне жатады. Г. принципі қазақтың дәстүрлі мәдениетінде кең қолданыс тапқан. Жеті аталық үрдіске негізделген туысқандық қатынастар бүкіл этносты біріктірген (“қарға тамырлы қазақ”). Қазақ мәдениетіндегі Г–лық принцип әрбір адамды қауыммен тұтастырып тұрған әлеуметтік тетік қызметін атқарған. Г–ның қазақ өміріндегі нақтылы көрінісіне шежірешілдік жатады. Шежіре, әдетте, “Г. ағашы” принципі бойынша құрылып, онда бүкіл этностың арғы тектері анықталған. Орталық Азия халықтарының ең белгілі шежірелеріне жататындары: “Түрік шежіресі”, “Моңғолдың құпия шежіресі”, “Әбілғазы–Баһадүр–ханның шежіресі”, Ұлықбектің “Сұлтандар шежіресі”, Ш. Құдайбердіұлыны” “Түрік, қырғыз–қазақ һәм хандар шежіресі” және т.б. Ислам діні қуат алғаннан кейінгі қазақ арасындағы шежірелерде арғы текті Адам атадан бастау да дәстүрге айналды. Сонымен қоса қазақ мәдениетінде субъмәдениеттерге қатысты Г–лық құрылымдар да кездеседі: Үш жүздің шежіресі, қожаның шежіресі, төренің шежіресі, төлеңгіттің шежіресі, сунақтың шежіресі, ноғайдың шежіресі т. б.

ГЕНОЦИД (грек.genos – тек, қауым, лат. Caedo – өлтіремін) — нәсілдік немесе этностық басымдылық пен жеккөрушілікті желеу етіп, адамдық бірлестіктерді жою әрекеттері. Нәсілдік Г. адамзат тарихында ақ нәсілдің айрықшалығы және үстемдігіне негізделген ұстанымдарды басшылыққа алып, Американың байырғы тұрғындары үндістердің бірталай бөліктерін құртып жіберу әрекеттерінде, негрлерді құлдыққа сатып, оларды туған жерлерінен аластату қимылдарында, Гитлердің “арийлік нәсілдің” үстемдігін орнату мақсатындағы еврейлерді қудалауында т.б. көрініс тапты. Г–тің негізі – этностарды “адамдар” және “адамсымақтардан” құралған деген принцип бойынша алалау. Этникалық Г–тің мысалдарына қазіргі заманда да кездесетін әртүрлі “этникалық тазартулар” мен ұлтаралық соғыстар жатады. Г. этникалық емес негізде де жүзеге асуы мүмкін. Мыс., Камбоджадағы пол–потшылардың халықты өлтіру зұлымдықтары. Қазақ халқы да өз тарихында бірнеше Г–тік зұлымдықтарды басынан өткізді (18 ғ., 20ғ–дың 30 ж–нда). Г. қазіргі әлем мәдениетіндегі басты құндылықтардың бірі болып есептелетін күш көрсетпеу принципі бойынша қатты айыпталады.

Әдебиет: Философия. Энциклопедический словарь. – М., 2004.

ГИПЕРМӘТІН (грек. hyper – жоғары, ар жағында) — мәтіндер иерархиясында, жүйеге айналған, сонымен қоса мәтіндердің көптігін білдіретін арнаулы құрылым. Г–нің қарапайым мысалына сөздіктер мен энциклопедиялар жатады: ондағы әрбір мақала осы сөздіктегі басқа мақалаларға сілтеме береді. Осындай мәтінді әр түрлі оқуға болады: Г–дік сілтемелерді ескермей, қажетіне қарай, бір мақаладан екіншісіне; сілтемелерді ескере отырып, мақалаларды басынан аяғына дейін; немесе, бір сілтемеден келесісіне ауысып, Г–дік саяхат жасау кездеседі. В. Рудневтің “Қазіргі мәдениет сөздігі осы үшінші тәсілмен құрастырылған. Айталық Г. мақаласын оқу үшін гипершындық, виртуалдық шындық, сананың өзгерілген түрлері сияқты мақалаларымен міндетті түрде танысу қажет. Г. әдетте, тізбектік сипатта болады және ол түзу сызықты емес ой лабиринтіне ұқсас. Оған бір енгеннен кейін, қайта шығу қиындық туғызады.
Мыс., “Көк шалғынды кесуші” фильмінде кейіпкер компьютерлік виртуалды шындықтармен танысқан соң, парасаты мен денесі күшейіп, әлемдік билікке ұмтыла бастады, бірақ компьютерлік Г–ге түскеннен кейін одан шыға аламай қалды, өйткені, ол өз паңдығының қақпанына түсті. Мыс., Адам белгілі бір Г–ді қабылдайды: нақтылы бір тілдік ойындарды, қарым–қатынас шеңберін, ойлау тәсілдерін, әдеттегі кітаптарды т.б. Енді ол осы өзін жалықтырған дүниеден кетейін десе, оны қалыптасқан Г. ережелері ұстап тұрады. Олардан шығу үшін үлкен ырық қажет. Бірақ, ол адамды ырықсыз билей алады. Г. адаммен ойын ойнағандай болады.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова. Алматы, 2007.

ГИПЕРШЫНДЫҚ —гипермәтін және виртуалды шындық ұғымдарына жақын, француз философы Жан Бодрийар ұсынған ұғым. Г–ты түсіну үшін шындықты мәтінмен қоса алу керек те, мәтінді гипермәтін ретінде қабылдау қажет, сонда Г. түсінігі шығады. Бодрийар пайымдауынша біз осы Г–та өмір сүріп тұрмыз. Бұқаралық ақпарат құралдары, толассыз ақпарат ағын адам санасын мүлдем билеп алған. Адам дауыл кезіндегідей кеменің үстінде бір шетінен екіншісіне домалай береді. Мыс., 1991 ж. Ирак пен АҚШ–тың арасындағы соғыс шындық мағынасында болған жоқ. Бұл компьютерлер дисплейімен видеопроекторлар экранына “отырғызылған” гипермәтіндік соғыс болды. Бұл ешқандай мистика емес, ол Г. метафизикасы, ояу түс. Тіпті, компьютерлік көркем әдебиет және оның, тым болмаса, бір классигі белгілі. Оның фамилиясы да – Джойс, бірақ есімі Джеймс емес – Майкл және ол “Улиссті” емес, компьютерлік роман “Тал түсті” жазды. Бұл романды тек компьютер дисплейінде ғана дәл оқуға болады. Ол Г. түрінде құрастырылған. Клавиштерді басу арқылы оны соңынан басына дейін де, эпизодтарын ауыстырып та оқи беруге болады. Г–та уақыт пен кеңістік жасанды болып шығады: кеңістік – прагматикалық, ал уақыт болса – сериалды. Мыс., Г–та қазіргі оқиғаны суреттей келе, тарихтың терең қойнауларына кетіп қалуға болады, одан болашаққа жету үшін бір кнопка жеткілікті. Г. – адамдық мәдениеттің ерекше бір тілдік бітіміне жатады.

ГОБЕЛЕН – қолмен тоқылатын суретті, түксіз кілем. Тар мағынада Парижде 1662 ж. құрылып, бояушы Гобелендер есімімен аталған мануфактура өнімдерінің жалпылама атауы. Кейін дербес суретшілік өнер түріне айналған Г–нін бөліктері түрлі түске боялған жібек не жүн жіптерден тоқылып, бір–бірімен тігіліп біріктіріледі. Г. дербес суретшілік өнер туындысы ретінде алғаш Франция, Италия, Испания, Германия елдерінде дамып, кейін Ресей, Балтық бойына, Кавказға кең тараған. Қазақстан бейнелеу өнерінде Г. тоқу 20 ғ–дың 70–жылдарынан бастап күрт өркендеді. Оның дамуына үлес қосқан суретшілер: Қ.Тыныбеков, И.Ярема, Б.Зәуірбекова, Ә.Бапанов, С.Бапанова, Л.А. Анисимов, К.Жұбаниязова, Е.П. Николаева, Б.Өтепов, Ш.Қожаханов, т.б. 80–жылдардан бастап Г. қоғамдык орындарды безендіруге кеңінен қолданылды. Алматыдагы "Қазақстан" мейманханасының салтанат залын әсемдеуге арналған "Қазақстан" Г–і үшін (ауд. 100 м²) суретшілер Ярема, Зәуірбекова және Тыныбековке (қайтыс болғаннан соң) 1980 ж. Қазақстан Мемл. сыйл. берілді.

ГРАФИКА (грек. gгарһіке, gгарһо – жазамын) – бейнелеу өнерінің бір жанры. Г–да сызықтар, штрихтар, ашық және қара (қоңыр) дақтардың арақатынасы шешуші рөль атқарады. Сондай–ақ, заттардың ең негізгі белгілері таңдап алынады. Г–ға гравюраның барлық түрлері (литография, линогравюра, ксилография), плакаттық, сатиралық сурет түрлері жатады. Бейне қарындашпен, көмірмен, бормен, қаламұшпен тікелей қағазға түсіріледі немесе арнайы өңделген тақталарға (гравюра) немесе таска (литография) бедерленіп, қағазға содан басылады, кейде баспалық–мех. әдіс арқылы көбейтіледі. Бейнелеу кұралдарының карапайымдылығымен әрі көп таралыммен басып шығаруға ыңғайлылығымен Г. бұқаралық байланыс, ақпарат саласында (плакаттар, пошта маркалары, экслибристер, газет–журналдар), кітаптарды, әдеби шығармаларды безендіру үшін, әр түрлі тақырыпқа карикатура, шарж, жалпы нобай, композиц. эскиздер салу үшін, т.б. заттарды көркемдеуде кеңінен қолданылады. Г–да акварель, гуашь, пастель пайдаланылады. Қазақстандык Г–лық суреттердің ежелгі (палеолит дәуірі) үлгілеріне Балқаш, Түркістан, Маңғыстау, т.б. жерлерде жартастарға салынған суреттер жатады. Қазіргі заманғы қазақ бейнелеу өнеріндегі Г. 1930–50 жж. аралығында қалыптасты. Ә.Қастеев ("Қазақстан", пейзаждар сериясы 1930–60), В.И. Антощенко–Оленев (І.Жансүгіровтің пор–треті, 1958), Е.А. Говорова ("Тау тасқыны", 1959); Қ.Қожықов ("Тал түс",1960); Е.М. Сидоркиннің автолитограф. сериялары ("Қазақтын ұлттық ойындары", 1963); М.Қисамединовтың "Махамбет" (1973), "Құрманғазы" сериялары, т.б. суретшілер шығарм. Қазақстан Г–сының дамуына елеулі үлес қосты.

ГУМАНДЫЛЫҚ (лат. humanus – адамдық, адамгершілік) — тұлға ретіндегі адамның, оның еркін дамуы және өз қабілеттерін жүзеге асыру құндылығын мойындау, адам игіліктерін қоғамдық қатынастарды бағалаудың өлшемі ретінде қабылдау. тармағында — орта ғасырдағы діни схоластикаға қарсы Қайта Өрлеу дәуіріндегі зайырлы еркін ой. Бұл өзіндік құндылықтардың түбірі адам екендігін мойындаудан бастау алады. Г–тың теориялық тұжырымы ретінде И. Канттың мына ойын келтіруге болады: “Мен мынаны айтамын: адам және кез келген ақылды жан басқаның ырқынан туындаған құрал емес, әр уақытта мақсат болып табылады, өзіне не басқа ақылды жандарға бағытталған әрекеттерінде ол қашанда мақсат ретінде алынуы қажет”. Теориялық ілім ретінде Г–тың негізінде адамның ешқандай шартсыз, өзімен өзі жеткілікті құндылығы идеясы жатыр. Еуропаорталықтық ұстаным бұл идея тек Батыста қалыптасады деген пікір айтады. Алайда, ортағасырлық мұсылман философиясында мінсіз жетілген адам ұғымын (әл–камили әл–инсаний) Ислам Ренессансының өкілдері (әл–Кинди, әл–Фараби, суфийлер, парсы–тәжік ақындары) жан–жақты зерделеген. Христиандық мәдениетте Г. идеясы “басқаға деген махаббат” және “жақынға деген махаббат” түсініктері арқылы берілген. Егер біріншісінде адам өзін және жақындарын адамзатқа деген абстракты сүйіспеншілік үшін құрбандыққа шалуға тиіс болса, онда екіншісі нақтылы адамға бағытталған. Г. негізінде алыптылық (титанизм), не әлсіздік пен пақыршылық идеологиясы емес, адамды қастерлеу идеясы жатыр.

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Т 12. Астана: Аударма, 2005.

«ГҮЛДЕР» – республикалық мемлекеттік эстрадалық жастар ансамблі. 1969 ж. Қазақстанның халық артисі Гүлжихан Ғалиеваның ұйымдастыруымен құрылған. Қазір ансамбльді белгілі сазгер–әнші, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жеңіс Сейдоллаұлы басқарады.
Ансамбль құрылған күннен бастап көрермендер жүрегінде ерекше орын алды. Ансамбльдің негізін эстрада–цирк студиясын бітірген жас талантты әншілер мен бишілер құрады. 1973 жылдың өзінен бастап–ақ ансамбльге Оңтүстік–Шығыс Азия елдерінде концерт беру ұсынылды. Бұл сол кездегі жас ансамбльге артылған зор міндет еді, әйтсе де коллектив бұл концерттерді үлкен абыроймен орындап қайтты. Әрі қарай Кубаның астанасы Гаванада өткен XI студент жастар фестивалінің лауреаты атағын алып келгеннен кейін ансамбльге нағыз танымалдық келіп жетті. Ансамбль қазақстандық көрермендер мен жастардың нағыз сүйіктісі мен мақтанышына айналды.
Ансамбль еліміздің эстрада жұлдыздарының барлығына дерлік, үлкен өмірге жолдама беретін өнер алаңы болды. Оның дәлелі — Гүлжан Талпақова, Сара Тыныштығұлова, Рамазан Елебаев, Қайрат Байбосынов, Қапаш Құлышева, Құдайберген Сұлтанбаев, Роза Рымбаева, Сембек Жұмағалиев, Асан Мақашев, Гүлнәр Сиқымбаева, Нағима Есқалиева, Бақтияр Тайлақбаев, Мақпал Жүнісова, Майра Нұркенова, Бақыт Шадаева, Жеңіс Ысқақова және тағы басқа көптеген өнер майталмандары осы ансамбльдің түлектері.
Бүгінгі күні ансамбльде «Г–дің» ірге тасы қаланғаннан бастап, қазақ әндерінің қаймағын бұзбай халыққа жеткізіп жүрген әнші, домбырашы Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Қапаш Құлышева, Шәкизада, Жанна Орынбасарова, Жұбаныш Жексенұлы, Бейбіт Қорған, «Азия» тобы, дуэт «KZ» «Алтын–ай» таңғажайып шоу, домбырашы күйші Олжас Сүлейменов, сонымен қатар басқа да Халықаралық және республикалық байқаулардың лауреаттары атанған жас әншілер мен репертуарында әлем халықтарының 27 түрлі биі бар мың бұралған «Г.» бишілер тобы жұмыс істейді. Жетекші–балетмейстер ҚР мәдениет қайраткері — Раушан Бегжанова. Би труппасы Үндістан, Монғолия, Болгария, Қытай, Куба, Израиль, Германия, Жапония, Оңтүстік–Шығыс Азия, Түркия және тағы басқа елдерде өнер көрсетіп, халықтың зор ықыласына ие болды.
Ансамбль көптеген өкілеттік шараларда, Елбасылары кездесулерінде және үкіметаралық іс–жиындарда жиі өнер көрсетіп тұрады. Еліміздің мәдениетіне, өнеріне «Г.» ансамблі өзінің үлесін барынша қосып келе жатыр. Республикамыздың түкпір–түкпірінде және шет елдерде көрсетіп жатқан концерттерге көрермендер асыға жиналып, ансамбльді үлкен ықыласына бөлеуде.

жүктеу/скачать 6,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 56