«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты
Әдебиет: Мырзалы Серік. Философия. Алматы: Бастау, 2008
жүктеу/скачать 6,67 Mb.
|
| Әдебиет: Мырзалы Серік. Философия. Алматы: Бастау, 2008
ДҮНИЕГЕ көзқарас дүниетаным – тұтас дүние және ондағы адамның алатын орны туралы жалпылама түсініктердің жүйесі. Д.к–ның басты түйіні дүние мен адамның қарым–қатынасы мәселесінде жатыр. Дүние бар, сол дүние дамуының ең жоғарғы нәтижесі болып есептелетін саналы адам бар, ал бұлардың арақатынасы қандай? Ең алдымен дүние дегеніміз не? Адам дегеніміз кім? Дүние шекті ме, шексіз бе, мәңгі ме, өткінші ме? Адам қалай және қашан пайда болған? Оның өмірінің мәнісі неде? Адам дүниені танып–біле ала ма? Адамның бұл дүниедегі орны қандай? Адам нені қалайды, нені таңдайды, неге ұмтылады, нені армандайды? Ізгілік пен зұлымдық, махаббат пен жауыздық, қайырымдылық пен қайырымсыздық, бақыт пен бақытсыздық, өмір мен өлім, ақылдылық пен ақымақтық және т.б. осындай сауалдар адам баласын мазалайды, толғандырады, күйзелтеді, ойлантады, сана–сезімін сансыратады. Міне, осындай дүние мен адам қарым–қатынасы төңірегіндегі бітпес сұрақтар тізбегі Д.к. құрамына еніп, жауап күтеді. Сондықтан ол адам санасының қажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Адам баласы пайда болғалы бұл мәселелер заманына сай әр елде, әртүрлі дәрежеде шешіліп отырады. Әр дәуірдің өзіне сай жиынтықты Д.к., дүниетанымы бар деуге әбден болады. Сонымен бірге бұл дүниетанымның жекелеген адамдар санасында қалыптасып, индивидуалды көрініс табатынын ескерген жөн. Д.к. құрылымында әртүрлі білімдер (өмірлік–практикалық, ғылыми, кәсіби және т.б.) мен құндылықтар жүйесі, іс–әрекет бағдарламалары өзара байланыста орын теуіп, адамдардың дүниені және өзін–өзі мүмкіндігінше тұтас түсінуіне жағдай туғызады. Д.к.–тың жалпы адамзатқа тән тарихи формаларына әпсана (миф), дін және философия жатады. Философия Д.к.–тың өзегін құрайды. Белгілі бір философиялық жүйеде құрылған Д.к. сол философиялық ілімнің принциптеріне негізделеді, сондықтан ол теориялық түрде ой елегінен өткізілген, барлық бөліктерінде өзара жымдастырылған, сындарлы түрге еніп, сол көзқарасты ұстанған адамның барлық іс–қимылын, ойлау желісін, құндылықтық бағдарын, эмоциялық реакцияларын, өмірлік ұстындарын анықтайтын болады. ДҮНИЕНІҢ ғылыми суреттемесі – ғылыми танымның негізгі ұғымдары, принциптері мен заңдарын синтездеу арқылы құрылатын дүниенің жалпылама қасиеттері мен заңдылықтары туралы түсініктердің тұтас жүйесі. Д.ғ.с. замана ағымына сай әрқашан өзгеріп, дамып отырады, яғни оған тарихилық тән. оның мазмұнын әр кезеңдегі ғылыми білімдердің қосындысына ғана сайып қоюға болмайды, ол сол заман мәдениетінің айшықты сипаттарын өз бойына дарытып, дүниетанымының көкжиегін білдіретін философиялық–методологиялық негізде құрылады. Д. ғ.с. үш деңгейі бар: жалпы ғылыми пәні бойынша өзара сыбайлас ғылым салаларына сай құрылатын (жаратылыстанулық, қоғамдық–гуманитарлық және ғылыми–техникалық) және жекелеген ғылымдар базасында пайда болатын. Бұлардың арасында терең байланыс бар, өйткені дүниенің жалпы ғылыми суреттемесі жекелеген ғылымдар жетістігіне сүйеніп құрылады және, керісінше, жалпы ғылыми суреттеме өз ретінде жекелеген ғылымдардың дамуына өз оң әсерін тигізіп, бағыт–бағдар беріп отырады, сөйтіп олар өзара корреляциялық байланыста дамиды. Жекелеген ғылым беретін суреттеме сол ғылымның зерттеу пәнін бейнелеп, дүниенің жалпы ғылыми суреттемесінің әлдебір бір фрагменті, аспектісі ретінде күй кешеді. Бұлардың арасындағы орталық буынды жараталыстанулық, әлеуметтік–гуманитарлық және ғылыми–техникалық суреттемелер құрайды. Д.ғ.с. ғылым дамуының басты негіздемелерінің біріне жатады. Дұға –діни тұрғыдан алғанда – Жаратушыдан қажетін сұрау, жақсылықты болдыру, не жамандықты қайтару мақсатында Жаратушыдан медет тілеу деген мағынаны білдіреді. Жаратушыға Д. етудің мәнісі – пенденін Құдірет иесіне деген мұқтаждығын білдіру, қажеті өтелу мақсатында Жаратушысына мінәжат ету. Д. ету, яғни Жаратушыдан қажетін тілеу – діндегі елеулі орын алатын ғибадаттың түрі. Діни сенімде Жаратушыға көп дұға етуші Жаратушы мейріміне ие болады. Д. күнә мен қатерді жойып, тозақ азабынан құтқарады. Үнемі зікір ету, яғни Жаратушыны еске алып дұға жасау – адамның бүкіл болмысын жамандықтан, ластықтан сақтайды. Ислам дінінде жамағатпен отырып Д. ету амалы – қиямет күні қайғы–қасіреттен қорғайды. Шын жүректен шыққан, ықыласпен жасалған Д. – қиямет күні Жаратушының тандаулы пенделеріне арналған жәннаттың есігін ашуға себепші болады. Жаратушының пенделеріне әзірлеген нығметтерінің ең абзалы – Жаратушыны еске алып, Д. еткендердің несібесі. Үнемі Д–да болғандардың тіршілігі әрқашан қауыпсыз және тыныш болады. Исламдағы Д–ның шарттары: дәретті болу, дұғаны Жаратушыға мақтау, Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) салауат айтумен бастау, тілекті үш қайтара айту, қыблаға бет қарату, екі қолды иық тұсына көтеріп, алақаның жаю, орташа дауыспен дұға ету, дұғаны Пайғамбарымызға салауат айтумен аяқтау, Д–да Жаратушының есімдері мен сипаттарын тілге алу, алдымен өзі үшін тілек ету, шын көңілмен тілеу, Д–да әдептілік шегінен шықпау, аят пен хадисте көрсетілгендей Д. ету, жаратушыдан қажетін жалықпай тілеу. Д. адам баласының ішкі жан–дүниесін рахат сезімге бөлеп, жан тыныштығын береді. Жаратушыға жалынып, жалбарыну – Д–ның негізгі мәні. Жалынып, жалбарынудын бірнеше көріністері болады. Әдебиет: Ислам. Энциклопедиялық сөздік. / құр. Б. Аяған. – Алматы: Аруна, 2009; Құран Кәрім аудармасы, Алматы. – Дәуір – 2003; ДІЛ, менталитет – адамдардың белгілі бір қоғамдастығына тән, нақгылы тарихи–мәдени ортада қалыптасқан мінез–құлықтардың және іс–әрекеттердің біркелкі сипатын білдіретін ұғым. Д. мәдени бірегейленумен және тұлғаның өзін–өзі белгілі бір мәдени ортада сезіну деңгейімен байланысты. Адам баласы тумысынан құндылықтар жүйесін (отбасылық, топтық, этн., мемл., өркениеттік, т.б.), көбінесе, бәз қалпында, дайын күйінде қабылдайды. Еркін таңдау қабілеті, негізінен, шығарм. қарымы, жасампаздык дарыны мол тұлғаларға тән. Осыған орай, ең алдымен, этн. сананың (яки рәміздер, мифтер, мұраттар, салт–дәстүрлер, т.б.) тұрақтылығын, дүниетанымының әмбебапты болатындығын ескерген жөн. Д. "біз және біз емес" деген ажыратушы оппозицияға негізделеді. Д–ді оған табиғаты ұсақтау мәдени архетип пен ұлттық мінез құлықтан ажырата білген жөн. Өзгермелі ортада тұлғалық тұрақтылықты жүзеге асыратын мәдени архетип тылсымдық, бейсаналы сипат ие–ленеді. Ал таңбалардың, рәміздер мен мағыналардың пайымдалған жүйесін құрайтын Д. саналы талқыға түсіп отырады. Ұлттық мінез–құлық мәдени архетиптермен бірге адамдардың қайталанбалы, табиғи, этнопсихол. ерекшеліктері арқылы көрініс табады. Д. әр түрлі адамдардың дүниедегі заттар мен құбылыстарды біркелкі таңбалар мен рәміздер арқылы бейнелей алу қабілетімен ерекшеленеді. Осы біркелкілік адами қоғамдастықтардың ортақ табиғи–тарихи ортада қалыптасуымен де, мәдени сабақтастық нышандарымен де тікелей байланысты бола–ды. Мыс, еуразиялық ¥лы Даланы қоныстанған көшпелі халықтар ұрпақтарының Д–інде көптеген ортақ белгілер бар. Әдебиет: Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық / Бас сарапшы Әшірбек Сығай. – Алматы: Аруна Ltd, 2005. – 656 б. ДІН (араб. – сенім, наным, илану, әл–Исламның балама аты) Алланың (немесе бір және бірнеше Құдайдың, Жаратушының) барлығына сену негізіне сәйкес өзін–өзі ұстауы, адам ақыл–ойы, сезім мүшелері қабылдай алмайтын болмыс түріне сену және мойындау; Ислам философиясының түсіндіруінше, Д. дегеніміміз – әлемді байланыстыратын күш.– Алланың барлығына сенім. Бүкіл әлемді және адамды жаратушы ие – Жалғыз Алла адам баласының жүрегін өзіне ұштастыра жаратады, яғни Жаратушының барына сеніп, оның ажырамас бөлшегі екенін адам өз жүрегі арқылы сезеді. Д–нің басты мақсаты – адамның рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдаймен байланысын орнату болса, ислам тұжырымдамасы бойынша, рухани жетілу сатысының бірінші деңгейінде тұрған адамның алғашқы махаббаты, таза құлшылығы, қорқынышы Аллаға арналады. Шынайы діндар – Алланың ғана бұйрығын орындаушы болып өседі. Барлық тіршілік құбылыстары Алла Тағаланың қолында екеніне және күнәлі істері үшін оның қарғысына ұшырайтынына мұсылман кәміл сенеді. Осы сенім – оны жаман істерден тежеуші және дұрыстықтан, имандылықтан шықпауына себепші. Иманын жоғалту адамның Д–ін жоғалтуына алып келеді. Діни тұрғыдан Д. – бүкіл болмыстың түпкі себебі барын, дүние болмыстың жаратылу мақсатын, оның сыр–сипатын түсіндіріп, танып–білуге және адамның рухани жетілуіне мүмкіндік жасайтын әдіс–әрекеттер мен бүкіл дүниетанымды, болмысты толық қамтитын өте кең, ауқымды ұғым. Д–нің шығуы қазіргі ғылымның зерттеулері бойынша 40 – 50 мың жыл бұрынғы палеолит (тас дәуірі), яғни алғашқы қауымдық қоғамның салыстырмалы түрде жоғары деңгейдегі даму кезеңіне жатқызылып отыр. Аталмыш кезеңнің мәдениет ескерткіштері жан–жануарлар культі мен аңшылыққа қоданылған сиқыршылық белгілерін сақтаған. Сондай–ақ, діни наным–сенімдердің болғандығын сол ежелгі дәуірлердегі өлген адамды еңбек құралдары және әшекей бұйымдармен бірге жерлеу дәстүрінің белгілері де дәлелдейді. Д–нің шығуы адам ақыл–ойында теориялық ойлау және ойдың шынайы өмірден ажырау мүмкіндігінің пайда болу деңгейімен де (Д–нің гносеологиялық негізі) байланысты. Яғни жалпылама ұғым өзі белгілейтін нәрседен бөлініп, өзінше дербес өмір сүре бастайды, сондықтан нақтылы бар нәрселердің адам санасында бейнеленуінің негізінде абстрактілі түсінік пайда болады. Бұл мүмкіндіктер адамның тек қана нақтылы іс–әрекеттерінің тұтас жиынтығымен, қоғамдық қатынастарымен (Д–нің әлеуметік негізі) байланыста ғана іске асады. Адамзат тарихының өн бойында Д. адам сенімінің сипатына және халықты қамтуына байланысты сан түрлі күйде болды. Бірінші жағдайға қатысты оның тотемизм, анимизм, натуризм, шаманизм, фетешизм, политеизм (көптәңірлі), монотеизм (бір тәңірлі), деизм (әлемді жаратқан соң, одан әрі дамуына араласпайтын, белгілі бір тұлға кейпіндегі емес әлдебір бастапқы себепті мойындайтын ілім), т.б. түрлері пайда болды. Соның ішіндегі тарихи тұрғыдан Д–нің неғұрлым ертедегі, ең алғашқы көріністері – сиқыршылық, тотемизм, ғұрыптық жерлеу культі және шамандық болып табылады. Құдайды тұлғалық Бастау ретінде мойындау барлық діндерге тән емес. Ол қазіргі діндерден, мәселен, Ислам, христиан, иуда Д–деріне тән, ал будда, даосизм діндеріне тән емес. Халықты қамтуы жөнінен Д–нің тайпалық–халықтық (мыс., иудаизм) және ұлтаралық немесе әлемдік (буддизм, христиан, ислам) түрлері белгілі. Әлемдік Д–дердің әрқайсысы түрлі ағымдар мен конфессияларға бөлінеді. Мысалы, ислам Д–інің сүнниттік, шииттік ағымдары, христиан дінінің католиктік, провославие және протестанттық конфессиялары, т.б. Д–нің екі сипаты бар. Төменгісі – сыртқы, ғибадат ету, ал жоғарғысы имандылық. Имандылық барлық дерлік Д–дерге ортақ, діннің ішкі мәнін білдіреді, сондай–ақ, ғибадаттыда қамтиды, адамның сыртқы және ішкі болмысын тәрбиелейді. Д–нің имандылық сипатын қабылдайтындар бүкіл болмыстың себебінің, заңдылықтарының бар екенін толық түсініп, оларды танып–біліп, бойына сіңіріп және бұлжытпай орындауға ұмтылады. Барлық Д–дердің ұқсастығы және негізгі мақсаты – бір жаратушыға деген сүйіспеншілікке жету және оның мейірімі мен кешіріміне ие болу, рухани тазарып, жетілу. Олардың ішкі мәнінде ғана емес, салт–рәсімдерінде де көптеген ұқсастықтар бар. Мысалы, тасбих тартып, Құдайдың қасиетті есімдерін қайталау; ән айтып, билеп, зікір салып Құдайды мадақтау, ғибадат ету, дұға оқу, т.б. Дүние жүзі халқының дені, негізінен, әлемдік үш Д–ді (будда, христиан, ислам) ұстанады. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтардың діни сеніміне еркіндік берілген. 1991 ж. «Д. бостандығы және Д–и бірлестіктер туралы» арнайы Заң қабылданды. Қазақстанда республика халқының басым көпшілігі ұстанатын басты Д–дер – ислам және христиан Д–дері болып табылады. Бұл негізгі Д–дердің қызметтері жолға қойылып, мешіт, шіркеулер және Д–ни оқу орындары, т.б. Д–и бірлестіктер жұмыс істеуде. Әдеб.: Философский энциклопедический словарь, М., 1989; Ислам: Исторические очерки Көбеева О., Дінтану негіздері, А., 1998; Батай Ж., Теория религии, Минск, 2000. (ҚҰЭ – 3 том, 321 бет). жүктеу/скачать 6,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|