«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты
жүктеу/скачать 6,67 Mb.
|
ТҮРКІ дүниетанымы — әлем өркениетінің озық тәсілдеріне сүйенген, түркілік дәстүрлі дүниеге көзқарасты жаңаша зерделеуге талпынған өркениеттік танымдық жүйе. Т. д. дәстүрінің тарихына үңілсек, ой машығының дамуының алғашқы кезеңі көне Түркі, Шығыс өркениетіне қатысты, екінші кезеңі исламдық Шығыс өркениетіне, үшінші кезеңі қазіргі Батыс өркениетіне байланысты. Алғашқы түріктер, Ашина түріктері, Алтай тауларынан көшіп, тарала қоныстанғанымен Шығыстық ой дәстүрін сақтады. Т. д–ның екінші кезеңі исламдық Шығыс өркениетіне байланысты. Бұл белгілі. Бірақ Шығыс өркениеті тек ислам мәдениетімен шектелмейді. Егер жоғарыда айтылған жағдайлардың бәрін пайымдауға көшсек, түркілер үш өркениеттік кезеңде басқа өркениет иелерімен тең дәрежелі ғұмыр кешкенін көреміз. Бұл түркілердің өркениет үстіндегі өркениет екенінің дәлелі. Бар жұмбақтың шешуі түркілердің көшпенділік табиғатында жатыр. Көшпенділер бір шеңберде тұрмайды. Еуропалық танымдық білімнің ерекшелігі, ол зейініне түскен затты қабылдаумен шектелмей, оған әртүрлі қатынас жасап, мазмұнын өзгертіп жібереді. Сондықтан еуропалық эллинистік мәдениетінен құралған танымның құралы кітап, ал түркілік иероглифтік зерденің құралы – таңба. Егер әріптер бір–біріне қосып оқығанды қажет етсе, таңба – жалқы және ерекше. Тілін білмеген адам таңбаны оқи алмайды. Осыдан таңбалы мәдениеттің құпиялылығы туындайды. Осы құпиялылық, белгілі білімді сыртқа шашпай, іште сақтап қалу әдеті түркі ұлтының менталдық ерекшелігін қалыптастырған. Түркі сөйлегенде мақалдап, жұмбақтап сөйлейді. Мақалдап сөйлейтіні, ол өзін алдын ала ақтап алады. Себебі мақал әрқашанда дәстүрдің беделіне сүйенеді. Ал түркінің жұмбақтайтыны, бұл тәсіл арқылы ол ашықтан–ашық жатқан дүниені құпиялылықпен бүркеп, тағы да дәстүр аясына кіргізеді. Сонымен, мақал мен жұмбақ дәстүрдің, дәстүрлеудің құралы, дәстүрдің ауызша кітабы мен философиясы. Біздің осы ойымызды “Тәңірі – таңу – таңба” үштігінен құрылған сөзтізбегі де растайды. Тәңірі түркі санасын менталдық ерекшелікке таңушы, осы ерекшелік белгісімен бүкіл дүниені таңбалаушы. Сондықтан ол жәй Тәңірі емес “түркі Тәңірісі” деп аталады. Орхон ескерткіштерінде түркі қағаны былай дейді: “Түркі ұлты жоқ болмасын деп Түркі Тәңірісі менің ата–бабаларымды және мені жіберді. Мен қаған болғаннан кейін күндіз отырмадым, түнде ұйықтамадым. Түркі ұлты аш еді, тойындырдым, жалаңаш еді, киіндірдім, кедей еді, бай қылдым.”Түркілер де қағанынан айырылған сәттерде: “Дәулетті ұлт едім. Дәулетім, қуатым кане? Қағаны бар ұлт едім, қағаным кане? Қай қағанға жұмысымды, шаруамды сеніп, тапсырамын» деп қайғыратын. Ұлт пен қаған арасындағы қатынастың қаншалықты сенімді екені осы сөйлемдерден түсінікті болса керек. Міне, ежелгі түркілерде отансүйгіштік сезімі осыншама биік деңгейде болатын. Ешқандай түрік өз елі, яғни, ұлты үшін өмірін және сүйікті нәрселерін пида етуден тартынбайтын. “Өйткені ил (ел) Көктәңірінің жер бетіндегі көлеңкесі болатын. Көктәңірі түркілердің пікірінше өте қасиетті болатын. Махаббат түнінде жер бетіне түсіп, бір бойдақ қызды, немесе, ағашты жүкті етіп, осы құтты–берекелі елдің өрбуіне себеп болыптың. Біздің бұдан байқайтынымыз ежелгі түркілерде жарату идеясынан гөрі тұқым өрбіту идесы басым болған. Түркілік құдай сондықтан ғана түрік Тәңірісі деп аталады. Біз бұдан түріктердегі құдай түсінігі тотемизмнен дамығанын байқаймыз. Себебі бұрын түріктер өздерін бірде Көк бөріден, бірде Бөрі–анадан өрбіткен. Оғыз–намеде Көк бөрі Оғыз қағанның қолын бастаушы. Осы мысалдардың бәрінде Көк бөрі адамзат пен Көкті, космосты біріктіруші киелі ата, тотем. Өсе келе түркілер жабайы тотемистік көзқарастардан бас тартып, абстракты құдай ұғымына дейін көтерілген. Осының нақты дәлелі ретінде “Иттің иесі болса, бөрінің Тәңірісі бар” деген қазақтың мақалын келтіруге болады. Мұнда ит адамнан қорықса, бөрі Тәңіріден именеді. Тәңірі барлық дүниені ымыраға келтіруші, хұзырында ұстаушы орасан кең ауқымдағы құдырет. Тәңірлік ұстанымы бұзылған қатерлі замандарда түркі азаматтары жағдайды түзетіп, қалпына келтіру керек. “Өлімнен намыс күшті” – бұл түркі жауынгерлерінің бұлжымас қағидасы. Түркілерде намыс ұғымы ажал ұғымынан басым болған. Бұл тұжырымды растайтын мысалды жыраулар поэзиясынан да келтіруге болады. “Жалаңаш барып, жауға ти, Тәңірі өзі біледі, Ажалымыз, Қайдан–ды...” Бұл жолдар “Күлтегін” ескерткішіндегі “Уақытты Тәңірі жасар, Адам баласы бәрі өлгелі туған деген мізбақпас ой нұсқасымен керемет сәйкестікте. Егер Т. д–ның стилистикасы мен эстетикасына көшсек, бұл құбылыс таңбалық мәдениетке жататын болғасын, онда ішкі монологтан сыртқы таңба, автордан – өнер туындысы басым. Мыс., Йоллыгтегіннің жазулары кейіпкерлерінің атында, Қорқыт – Қорқыт туралы аңыз арқылы әйгіленеді. Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк туралы жазулар түркі мәдениетінің дәуірлеу шағында жасалған империялық мәдениеттің нұсқасы. Сондықтан мұнда халықшылдықтан гөрі дегдарлық, жыраулық, эпостық поэзиядан гөрі тарихи хроника басым. Шынында да бұл жазулар ауыз әдебиеті туындысы емес, таста қашалып, буындық сынтас әрібімен жазылған. Ал таста қашалған әріптер Хаммурапи заманынан бері империялық мәдениеттің белгісі.Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007. Тіл Мәдениеті –тілді білуден, оны пайдалану шеберлігінен, сондай–ақ дұрыс түсініктен, таңдаулы талғамнан, нақты тоқтамнан, тәнті талпыныстан, құралатын дәстүр. «Қазақтың әулиелігі – тілінде» (Мәһүр–Жүсіп). Санасы айқын халықтың тілі көркем, танымы зор, көкірек көзі көреген. Тілдің құдіретін арттыратын да, көркейтетін де – зерделілік пен көркем шығармашылық. «Өнер алды – қызыл тіл, тіл шұрайы – өлең сөз» деп бекер айтылмаған. Халқымыз тілді көненің көзі, алтынның сынығы деп ұққан. Байыбына барсақ, «тіл – ойдың көрсеткіші, таным құралы» (әл–Фараби), «тіл қадірлі етер, ерге бақ қонар» (Ж. Баласағұни), «тіл – халық сыры, халық тәубасы» (П. Вяземский), сондай–ақ тілдің өз өмірі де бар. Бұл қасиеттер толықпай және қабаттаспай тіл мәдениеті күш алмайды. Тілді еркін білу, ана тілінде таза, сауатты, ойды ширата сөйлей алу, ана тілі қуатын дұрыс қолдана білу – мәдениеттілік. Т. м–ті дегеніміз – адамның таза, әдепті, тіліп айтуы, шешен, білгір сөйлей білуі; азаматтың тіл болмысына ұлттық қасиет пен сипат енгізуі; патриоттың ана тілдің ұлттық байлығын түгел қамтуы әрі оны ретімен қолдануы; елінің бүгіні мен болашағына жанашырлардың өз тілінде, ана тілінде еркінде тұтас сөйлеуіне және өзара ашық–жарқын түсінісуіне араласуы, өзара сыйластықты адами өлшемге айналдыру; туған жердегі ортаны нәзік сезіну, ел өмірін өзіндік өлшеммен терең ойлау, осы бағыттағы діттеген мүддесі мен сенімін еркін жеткізу; ержүрек тұлға ретінде қоғамның, ұлттың өзекті де өткір мәселелерін нақты қажеттілік тұрғысынан сабақтау әрі саптай алуы, еркін де есеппен жеткізуі, мұра мен даналықты жазбаша хаттай алуы, іріктеулі ой–тоқтамды ұрпаққа жеткізуі, кейінгі талаптыларға жинақы күйде қалдыруы; тіл мен өмірдің құнарлы байлығы мен үздік үлгілерін шеберлікпен, шешендік өнермен әспеттеу, әлдендіру және әрекет көзіне айналдыру. Жүсіп Баласағұни кезінде тіл өнерінің қасиет–сипаты мен пайда, зиянын көрсетіп кетті. Сол талаптарға тоқталсақ: «Басқа пәле – тілден». Желбуаз сөздің бәлесі көп, ол көп алдында өзіңді ұятқа қалдырады, масқаралайды. «Біліксіздің тілін тиған жөн болар, біліктінің сөзін жиған жөн болар», «Тілсіз кісі екі–ақ түрлі, білерсіз. Бірі – сақау, бірі – надан, жігерсіз» (Ж. Баласағұни). Тілмен дертіңді емде, надандықты тый, білімсіздікті жой. Тіл – ойлаудың «қабыршағы», ой жүгіртудің тәсілі. «Ақыл, білім тілмәші – тіл, тіл – кепіл, Жадыратар ерді шырын тіл деп біл!». «Тілге ұстамды болсаң, өсер беделің», «Тіліңді бақ, басың аман болады. Сөзіңді қысқа айт, жасың ұзақ болады». Тілмар – көреген емші, тәжірибелі елші. Солай болуға тиісті. Ол үшін білімді адам, шынайы тәрбие алуы, сөзге шешен, өткір тілді, ойлы, айла–амалға жетік болуы керек. Осындайлар жұрт алдында құрметке бөленеді. ХII ғасырда түйінделінген түйіндер. ХVІІ ғ. ағылшын философы Дж. Локк тілдің басты үш мақсатына тоқталады: «Біріншіден, бір адамның ойларын немесе идеяларын басқаларға хабарлау. Екіншіден, бұл мақсатқа барынша оңай және тезірек жету. Үшіншіден, заттар туралы білімдерді жеткізу. Егерде осы үш мақсаттардың біреуі орындалмай қалса, онда сөйлеуді теріс пайдаланады немесе оның олқылықтары бар». Тіл мәйегі – сөздікте, сөздің ұғымдылығында, сөз өнері мен сөйлеу әдебінде. Сөз өнерінің мақсаты түсіндіру, яғни түсіндірудің түрлері – келісім, уәжді саралау, тоқтам–түйінді топтастыру, шешімді болжау арқылы шындыққа жақындау, шындыққа қызмет ету. Тілсүйер үшін тіл – түсінік, тіл – сөз, сөз – ұғым, ұғым – ой, бәрі – тілдесу мен тіл табысу сатыларын құрайтын шешендік құралы. Тілдесудің қуаты – сенімділікті орнықтыруда. Сенімділік суаты – дәлелге тиым салмау, қисынды ойды қолдау. Бұл талаптың мақсаты – ой мен қолдағыны оңдау, жалтақтыққа ұрынбай, шалалықта солмау. Шешендік – өмірді нәрлейтін, адам болмысын әрлейтін, адам кәсібін қырлайтын сөз өнері, ой көзі, шабыт тезі, әуез қисыны, дыбыс үндестігі. Шешендіктегі талпыныс – Т м–нің көрінісі мен табан тірерін – тілдік үйлесімді, тіл нормасын сақтауды, тілдік теңеуді лайықтауға бағышталған. Шешендікті, бірде тура сөз, қаратпа сөз, дана сөз, төре сөз, көсем сөз деп даралап та, бірде, кеңес сөз, билік сөз, салтанатты сөз деп таратып немесе жалпы бабалар сөзі деп түйіндеп жатады. Онда сөз астары мен ұғымның мән–мағынасы таратылады, тіл мен сөйлеудің арқауы ашылады. Бағдары жағынан ол санасыз, кездейсоқ жайға арнайы мән бермейді. Тілде ой әрқалай өрбиді. Өйткені шешендікте айтылмаған ой, өтімді сөз, қабылданған шешім, әрекет бастауы әрқалай жалғасын табады. Сонымен Т. м. – сөз қызметін, сөз бен тіл байлынысының байыбын, мәтіннің мазмұнын ашуды және оларды мақсатқа орай рет–ретімен қолдану қабілеті мен өнерді қамтиды. Шешеннің Т. м–н жоғары бағалаймыз. Егер адам айтпақ сөзін өңдей алса, сөздік қатынастың сапасы нақты, айқын, тура болса, сөзін ойды жеткізетін тіл белгілері және оның ұғымдық жүйесі ретінде қарастырса, егер адамның сөйлеу әрекеттері еркін, әрі кең болса, мәтіннің мазмұндық астарын ашып, сол талапқа үн қоса алса, егер тіл нормаларын қатаң сақтаса, онда дұрыс сөз қажетке бейімделгіш және көпбейнелі келеді, сөйлеуші сөздің ұғымдылығын және тіл жүйесін байытады. Т. м–тін сақтаудың тағы бір тәсілі – сөз қорын молайту. Сөз қоры дегенде бай тілді әдеби және суреткерлік шығармада қолдануды, суреткер қолымен енгізілген тіл сұлулығын ажарлауды, әр сөздің мағынасын толықтыратын дауыс ырғағын айтамыз. Т. м – тілдік қатынастың сапасы. Тіл тазалығы – екеуінің де өлшемі. УКРАИНДАР – Украинаның негізгі халқы (37,4 млн.). Ресейде (4.4 млн.), Молдавияда (600 мың), Беларусьте (290 мың), Қырғызстанда (100 мың), Өзбекстанда (150 мың), Польшада (350 мың), Канадада (550 мың), АҚШ–та (535 мың), Аргентинада (120 мың) және т.б. У., орыстар және белорустармен бірге шығыс славян тобын құрайды. У. тілі индоеуропалық тілдер әулетінің шығыс славян бөлігіне жатады, негізінен үш сөйлеу тобы бар: солтүстік, оңтүстік–шығыс және оңтүстік–батыс. У. көне русь халықтарынан бөлініп, шығыс славян тайпаларымен туыстас болып қалыптасқан. XIX ғасырдың соңында Қазақстандағы У–дың саны 85 мың болған. Бүгінде Қазақстанда 896240 у. тұрады. У–дың алғашқы тобы Қазақстан аумағында XVIII ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Олар негізінен ұлт–азаттық қозғалыстарына қатысқандар еді. У–дың елеулі бөлігі қазақтың кең–байтақ даласына ХІХ–ХХ ғасырлар шебінде, Ресейдің еуропалық бөлігінен шаруалардың жаппай қоныс аударуы кезінде келді. Қоныс аударушы у. негізінен Полтава, Харьков, Таврия, Херсон, Екатеринослав және Киев облыстарының шаруалары еді. У–дың басты шаруашылық кәсібі егіншілік болды. Қазақ даласындағы белгілі украиндық диқандардың бірі Ақмола облысының Атбасар ауданы Қима болысына қарасты Запорожское селосының шаруасы Василий Марченко еді. 1913 жылы Романовтар әулеті билігінің 300 жылдығын атап өту құрметіне ең үлгілі шаруашылық үшін белгіленген арнайы сыйлықтардың бірін осы В. Марченко жеңіп алған болатын. Ол егістік топырағының құнарлылығын арттыру мақсатымен тұқым себудің он танапты әдісін енгізді: Сол кездегі ең жаңа ауыл шаруашылық техникаларын пайдаланды. Үй жануарларының тұқымын асылдандырумен де айналысты. Патша үкіметінің шаруалардың қоныс аударуына қаншалықты отарландырушы сипат беруге тырысқанына қарамастан, У. мен жергілікті қазақтардың арасында достық, тіпті туыстық қарым–қатынастар қалыптаса түсті. Мәселен, 1905 жылы Киевте болған шеруге қатысқаны үшін Ақмола облысының Ақмола уезіне жер аударылған Афанасий Латутаны Жоламан деген қазақ өкіл бала етіп асырап алып, оған Жақып Жоламанов деген есім берген. Жақып қазақ тілін меңгеріп алып және өз бетінше ізденіп, исламның негізін де үйреніп, мұсылман дінін қабылдаған. 1916 жылы қазақтардың ұлтазаттық көтерілісі кезінде ол Қорғалжындағы көтерілісшілердің танымал басшыларының бірі болды. 1897 жылғы халық санағының деректері бойынша Қазақстанда 86,7 мың У. тұрды. У–дың қазақ өлкесіндегі бүкіл халықтың арасында алған өзіндік үлесі 2 пайызға жуық еді. У–дың негізгі топтары (51 пайызы) Ақмола облысында шоғырланды. Олардың басым көпшілігі (87 пайызы) шаруалар болды, бірқатары (7 пайызы) мещандар тобына жатты. У–дың 5 пайызға жуығы Ресей казактары қатарында әскери қызмет етті. Украиндар мәдениеті. Діни сенімдері – Украинаның негізгі халқы православиелік негіздегі христиан дінін, бір бөлігі католик дінін ұстанады. 988 ж. Киев князі Владимир христиандықты ресми түрде қабылдап, Киев Русінің халқын шоқындырған. 1596 ж. Украина мен Белоруссия аумағындағы православиелік шіркеуге келісімді Брест шіркеу униясы жарияланды. XIX–XX ғғ. У.переселендерінің негізгі экономикалық өмірі жер өңдеу, мал шаруашылығы болды. Ауыл халқының бір бөлігі теріден етік, тондар тігу, құмыра жасау, икон жазу, бөшке жасау, шарап жасау және т.б сияқты кәсіптермен және қолөнермен айналысқан. У–дың дәстүрлі тұрғын үйі едәуір көші–қон үдерістеріне қарамастан әлемнің түрлі аймақтарында 20 ғ. ортасына дейін өзінің этнографиялық ерекшеліктерін сақтап қалды. Ол Украинаға тән төмен ұзындау келген, жер немесе саз балшықты едені бар, қабырғасы төрт еңісті шатыры бар хаталар. Қабырғалары қосымша материал: орман ағаштарынан, қаңқадан, тас пен саманнан жасалған. Қабырғаларды қышпен сылап, әктеу дәстүрі сақталып қалған. Үйдің ішінің жобасы: үй ортасында үлкен пеш (вариста), бұдан қиғаштап қызыл немесе алдыңғы бұрыш (покут), жаны мен қабырға бойында бекітілген кең лавкалар орналастырылған. Украиндықтардың дәстүрлі киімдері қолдан тоқылған кенептен жасалған шалбар, жейде, белдеулік және кеуделік киім, сыртқы киім, бас киім, аяқ киім, әшекей бұйымдардан тұрады. У. арасында әлі күнге дейін киім–кешек үлгісінде этнографиялық ерекшеліктер кездеседі: дерга (күнделікті қапсырмалы киім), плахта (мерекелік, ашық түсті торлы жүн матадан екі кенептен пішілген, өрнектелген), спідниця (фабрикалық матадан жасалған белдеме), керсетка (шолақ жеңді киім) және т.б. Әйел адамдар білезік, сырға, сақина, мойынға, омырауға тағылатын алқа, моншақ, монеталы алқалар (монисто, дукачі) сияқты әшекей бұйымдар таққан. Бастарына ақ орамал (намітка), бас киім сыртынан байланатын (очіпка) киген. Түсі, фактурасы, байлау әдісіне қарай түрлі орамалдар кеңінен таралған. Ер адамдар кең шароварлар, кейіннен орыстардыкіндей тар шалбарлар киген. Кеудесі ойық, кестемен өрнектелген туника тәрізді жейделер кең таралды. Бас киімнен биік елтірі бөрік (кучма), қысқы бас киімдер (треух, малахаі), киізден, сабаннан жасалған шляпаны (бриль) айтуға болады. Дәстүрлі тағамдары. Нанды қышқыл қамырдан домалақ, ұзынша қалыпта (паляница, хлібина, бохан) пісірген. Ішіне түрлі нәрселер салынған бәліштер мен жұқа нандар (перепічки, opішки, пампушки) кеңінен таралған. Ұннан квашу, лемішку, соломаху сияқты ежелгі тамақтар дайындайды. Қайнаған суда пісірілетін галушки, вареники (ірімшікпен, картоппен, шиемен), лапша (локишна), затірка (қатты етіп иленген, ұсақталып суға немесе сүтке пісірілген қамыр) тағамдар қазіргі уақытқа дейін бар. У–дың әйгілі тағамы борщ. Оның түрлі дайындау тәсілдері бар. Күнделікті тағамдар ішінде сүт тағамдары көп. Ұлттық тағамдар тұрып жатқан аймақтардағы тағамдар есебінен толығып отырады. Кубаньда у. адыгей ірімшігін, Башқұртстан мен Қазақстанда – қымыз және айран жасайды. Ет, шұжық және әйгілі у. шошқа майы күнделікті де, мерекелік те азық түрі болып табылады. Ұлттық әдет–ғұрыптары мен дәстүрлері. Басқа да көптеген халықтар сияқты у–да да христиандық ғұрыптар мен пұтқа табынушылық ғұрыптардың ұқсастықтары байқалады. Мысалы, святкалар кешкі үстел басындағы отырыстармен, рухани әңгімелесу, магиялық әрекеттермен, салттық тамақтармен бірге жүрген. Рождествода колядкалар (әзіл–ысқақ әндер) айтқан, балалар көршілерінің үйіне бидай сепкен. Масленицада орыстар сияқты жұқа құймақтар, варениктер пісіріп, ат жегілген шанамен бір–біріне қонаққа барған. Пасхада хоровод жасап, сауық–сайран құрып, ғұрыптық тағамдар: боялған жұмыртқа, бал, шұжық, қуырылған тоай дайындаған. Троицада хаталары мен қақпаларын бұтақтармен безендірген. Иван Купала мерекесінде биік жарда қиып алынған ғұрыптық ағашты орнатып, оны гүлдермен (марена — купала) әшекейлеп, алау жағып, бал ашқан. Бұл мерекелердің барлығы бұрынғыдай болмаса да қазіргі уақытқа дейін аталып өтіледі. У– дың өміріне көптеген жаңа мерекелер енген. У. тамыры жалпы славяндық және ежелгі орыс кезеңінде жатқан ежелгі поэтикалық мәдениетін ерекше қадірлеп, қастерлейді. Пұтқа табынушылық кезең адам мен табиғаттың ажырамастығымен, құдайлардың көптігімен белгілі. Ежелгі Русьтің христиан дінін қабылдауы жаңа, рухани, зияткерлік құндылықтардың араласуына алып келді. Ежелгі орыс әдебиеті деп аталатын, орыс поэзиясының шыңы «Слова о полку Игореве» дастаны у. мәдениетінің де бастауы болып табылады. Ұлттық рух – туған жердегі әлеуметтік–мәдени тұтастықтың бастауы – тілдің, ділдің, діннің бағдары, елдік пен ерліктің сауыты және самғауы; қазақтың сандық және сапалық өсуінің өмірлік құндылықтарын құптаудың демеушісі, қазақ ұрпағында патриоттық сана–сезімді жаңғыртудың қозғаушы күші. Ұ. р–ң түп–тамыры – кең даладағы балбас тастардың мұңы мен беймәлім мүрделердің тарихында, ел мен туған жердің бедерін сақтап, бірлестігін нығайытқан тағдырымызда, ірілікке ұйытқы болған діліміз бен дінімізде, рухани құндылықтарымызбен тіл қатыса білуімізде. Ұ. р–ң қуаты – ұлттық құндылықтар мен қаиеттерді қолдауда, қорғауда, халқымыздың басын біріктірген береке мен біріктіретін беделге иелік етуде. Ұ. р–ң негізі – Отандық сезімге лайықты бітім мен бірлікте, келісім мен бірігуде. Рухы биік, рухани қағидаларды жетік меңгерген халықтың қай салада болмасын озық болары хақ. Өтпелі кезеңде рухани құндылықтар халықтың күнделікті өміріне, қоғамдық санаға, тұлғалық дұниетанымның қалыптасуына едәуір әсер ете бастады. Өз ұлтыңды ұлағаттамай, оның еңбеккері мен еңселілерін елемей, рух қайдан келмек, кімге енбек. Ұ. р–ң мән–мағынасын терең түсіну және дәйекті түсіндіру үшін әр ортада азаматтық белсенділік, интеллектуалды орындылық және әлеуметтік жауапкершілік қажет. Маманның да, халықтың де әлеуметтік күш–қуатын тұрақты жұмылдыратын қолжетім осында. Рухани дүниетаным өмір болмысын жан–жақты, толыққанды қарастырады, адам мен қоғам тіршілігінің дамуын жетілдіреді. Рух – сергек жүректің әлемі. Сондағы өрелікте әрекетті ілгері бастайтын тірлік, болашақты ойлатқызатын ізгілік деп ұғынушылық басым. Содан рухты елдік пен ерлікті түгендеуші ішкі қасиет, оның қайнар көзіне үкідей сақ болдырғызатын қабілет–қайсарлыққа балаушылық қалыптасуда. Рух рабайы бес сапалы өлшемнен – тазалықтан, туралықтан, түсіністіктен, татулықтан, тұтастықтан білінеді. Тірі рух арқылы адамның бойында ұлттық, халықтық, елдік, мемлекетшілдік қан ойнады. Қаны қызулы жандардың, отандастардың бойында ұлт болмысын ұғынатын жігер, отаншылдық қайрат басым болды. Осындай күш–жігердің ілгері басуына септік тигізу – бүгінгі әлеуметтілік қажеттілікті мойындаушылық әрі құптаушылық. Қажеттілік деп отырғанымыз – елді біріктіретін күш–қуатты іске асыру, осы бағыттағы патриоттық, рухани, ұлттық тәрбиені жетілдіру. ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ– халықтың салт–дәстүр, ана–тілі, төл мәдениеті негізінде берілетін тәрбие. Ұғымын ғылыми айналымға ендірген Мағжан Жұмабаев, оны жас ұрпақты қазақ жанына қабыстырудың, әр тәрбиешінің қолданатын жолы, елді дағдарыстан шығарудың және дамытудың кепілдігі деп түсінеді. Ұ. т. барысында жеке тұлға: а) ана тілін, төл мәдениеті мен тарихын, ұлттық салт–дәстүрлерін меңгереді, ә) ұлттық сана–сезімді, ұлттық мінез–құлық пен намысты, ұлттық дүниетанымын қалыптастырады; б) ұлттық құндылық қасиеттерін игереді, озық жетістіктерді нақты жағдайда пайдалануды үйренеді. Ұ. т–ң қажеттігі – ұлтжанды азамат тәрбиелеу ұлттық болмысын көрсете алатын, жігер–намысы артық ұрпақты баулу; отансүйгіш өнегелілік пен ұлттық рухты ұлықтау; ұлттық сана–сезімі қалыптасқан ұлттық құндылықтарды ұштастыра алатын, ұлттық мүдде мен қоғамның өркендеуіне өз үлесін қоса алатын кемелді азаматтарды тәрбиелеу үлгісінде. Ұ. т – қазақ болудың шарты, ұрпақтың қазаққа жарауының құралы; күнделікті тәртіп пен дәстүрдегі серіктестікті ұрпақтан ұрпаққа беретін әлеуметтік әдіс, ағартушылықтағы халықтық мұраны жалғастыратын нысаналы бағдар. Ұ. т–ң бастаулары: қазақ халқының тарихи тағдыры қалыптастырған мейірім, жарасым, төзім, шапағат, парасат, ізет, бақыт туралы арман–аңсары, халықтың мәдениеті мен әдебиеті, өнері мен салт–дәстүрі, тілі мен ділі, сенім–нанымы мен дінінде тарихи сүзгіден өткен рухани құндылықтар, ұлттық ойын–сауықтар басымдығы, жаңа тарихи кезеңде нақты бастан кешіріп отырған әлеуметтік–психологиялық ахуалдарды, кісілік қасиеттерді дәріптеу. Адами–мәдени даму негіздері: жалпыадамзаттық, ұлттық–мәдени құндылықтар, табиғат пен денсаулық құндылықтары; тарихи тамырлары: халық фольклорындағы тағылымдар, ұлттық және әлемдік өнер тәлімі, қазақ ойшылдарының Ұ. т–дегі ой–пікірлері. Негізгі ұстындары: ұлттық сана, ұлттық тіл, ұлттық мәдениет, ұлттық діл, ұлттық салт–дәстүр мен әдет–ғұрып категориялары; Психологиялық қырлары: ұлттық мінез–құлық, ұлттық сана–сезім тәрбиесі, көңіл–күй иірімдері, тұлғалық кәсіби сапалар, адамның тұлғалық ерекшеліктері, ұлттық өзіндік сана, ұлтжандылық, отансүйгіштік. Абай, Шәкәрім адам тәрбиесінің ұлттық сипатына, Ұ. т. бағытына ықпал ететін адамның ішкі құндылықтарына айрықша мән береді. Олар үшін тәрбиедегі халықтық дәстүр адамгершіл қасиеттерді ұрпақ санасында қалыптастыратын басты көрсеткіш. Шәкәрімнің пайымдауынша, адамның тату тұруының, адам өмірін түзеудің негізгісі – адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл. Ал ақ жүрек адалдықтан, махаббаттан, мейірімділіктен, қайырымдылықтан құралады. Осы тектес қасиеттердің кісілік және елдік мәртебесін көтермелеу – ұрпақтың да, ұлттың да бас бағдары. Жан мен тәннің, ой мен ниет тазалығы, мінездегі әдептілік Ұ. т. арқылы қалыптасады. Осы тұрғыдан, Ұ. т. елдегі тұрақтылық пен келісімді, бірлікті нығайтуға бағытталады, жас ұрпақты терроризммен және қылмыскерліктен аулақтатқызатын мемлекет мүддесімен ұштастырылады. Адамның тұлғалық келбеті – қоғамның әлеуметтік–психологиялық және мәдени дамуының туындылары, жалғасы, көріністері. Республикамызда тұңғыш рет Абай атындағы ҚазҰПУ–нде «Ұлттық тәрбие» кафедрасы құрылды, «Ұ. т.» пәні оқытыла бастады, журнал шығады. Ұждан ОЖДАН – адамның рухани–адамгершілік қасиеті.Мұхаммед пайғамбар: «Муфтилер саған пәтуа берсе де сен ұжданыңмен ақылдас» –деп бұйырады. Ұ. – адам блмысының «төрешісі», «қазысы». Ұ. үні – бұл адамға қойылатын қоғамдық талаптардың ішкі ояныстан бастау алатын ізгілік үні және адам адамгершілігінің көрсеткіші. Ұждан белгілі бір құндылығымен және тұрақтылығымен сипатталатын өмірлік іс–әрекет бағытына негіз болып табылады, борыш туралы ұғым да осыған сүйенеді. ҰЙҒЫРЛАР – Орталық Азиядағы көне түркі халықтарының бірі. Қытайдың Шыңжаң ұйғыр автономиялық районының тұрғын халқы. Ұ. тілі түрік тілділердің ішінде оңтүстік–шығыс тобына жатады. Сондай–ақ Қазақстанда, Қырғызстанда, Өзбекстанда және Таяу Шығыс елдерінде тұрады. Жалпы саны 8,5 млн. адам (2001). Ұ. – қазіргі ҚХР, Шыңжаң Ұ. автономиялық ауданының тұрғын халқы. Аздаған бөлігі Қазақстанда тұрады. Тілі – түркі тілінің оңтүстік–шығыс тобына жатады. XV ғ–да Жетісуға қоныс аударған Ұ–ларды тараншы (дихан)деп атаған. Абай «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген тарихи еңбегінде ертеректе Енисей жағалауларынан Алатауға келген көшпелі халықтар (қырғыздардың ағайындары) тағдыры туралы: «Арғы жер бұрыннан ұйғыр нәсілді халықтың орнығып, иеленген жері болып, онан әрі бара алмапты. Ол ұйғыр халқының ханы өзіне қараған халыққа есептеп жүріпті» деген құнды мағлұматтар береді. Одан әрі қырғыздардың арғы тегін талдай отырып: «Қырғызға қырғыз деп ұйғыр хандарының бірі ат қойса керек. Шабуыл кезінде олардың атты әскері алдымен ұрысқа кірісетін болғандықтан ұйғыр хандары «Пруттарды» қырғыз атандырыпты» деген дерек келтіреді. Абайдың бұл мағлұматынан қырғыздардың бір кездерде Ұ. хандығының қарамағында болғанын білеміз. Ұйғыр мәдениеті. Ұлттық кәсіптері. Әсемдікке, эстетикалық кемелділікке ұмтылу тіреуіштерді, ағаш қақпалар мен есіктерді, терезелердің қақпақтарын сәндік элементтермен, қыш ыдыстарды мозаикалық әшекейлермен көркемдейтін ежелгі ұсталардың жұмысынан көрініс тапты. Халық зергерлері құю, соғу, өрнек салу, оймалау, жапсырма және нәзік зерлеу сияқты әдістерді шебер меңгерген. Халық шығармашылығы олардың авторларының күнделікті үй тұрмысындағы заттардың эстетикалық, сәндік сапалары туралы ізденістерін дәлелдейді. Ұлттық музыкалық аспаптар: дутар, тамбур, най, сатар, годжак, равап, сурнай, карнай, бебельваз, бубен–дап және басқаларын дайындау өнері қайта жаңғырды. Ұйғыр қолданбалы өнерінің ежелгі дамыған түрлеріне металды көркемдік өңдеу жатады, олар – ұсталық кәсіп, ыдыс–аяқ, зергерлік бұйымдар дайындау, ұйғырлардың металл бұйымдарының дәстүрлі жиынтығына әр түрлі мақсаттарға арналған ыдыстар: жуынуға, дәрілік тұнбаларға, шәйнектер, самаурындар, табақтар, жуынатын құралдар, тегештер, мантоваркалар енеді. Олардың арасында жай ғана пайдаланылатындары, сонымен қатар жоғары көркемдік үлгілері де кездеседі. Металды көркем өңдеуде зергерлік өнер ерекше орынға ие. Ұ–да барлық уақыттарда зергерлік бұйымдар кең қолданысқа ие болды, оларды еркектер де, әйелдер де тағатын болған. Ұ. тоқылған және киіз кілем бұйымдарын өңдеуде үлкен өнерге қол жеткізді. Ұйғыр киіздері мен түйіндік жүн және жібек кілемдер Шығыс Түркістанның алыс шектерінде де танымал болып, кеңінен экспортталатын тауар болды. Әлемдік нарықта ұйғыр кілемдері парсы кілемдерімен бірдей бағаланды. Ұ. қолданбалы өнерінің ежелгі түрлерінің бірі – кесте тігу болып табылады. Ол көбіне үй өндірісі сипатында болады. Әрбір үйде әйелдер кесте тігу білді және өз отбасының қажеттіліктеріне қызмет етті. Қыздар өздеріне тойға жасау дайындады, оның көп бөлігін кестеленген бұйымдар құрады. Қыш өндірісі – ұйғыр көркемдеу кәсібінің дәстүрлі түрі. Ағаш оюды сәнді безендіру түрі ретінде ұйғырлар дәстүрлі жиһаз, ыдыс–аяқ, балалар ойыншықтарын дайындау кезінде кеңінен қолданған. Былғары белбеулер ұйғырларда ерлер костюмының бұйымы болып табылған. Белбеулер өрнектеліп, оймаланып, нәзік оюмен өрнектелген, жартылай асыл тастар қондырылған фигуралы күміс жалпақ тіліктермен көркемделеді. Белбеулерді безендіруде полихромды қалқаланған эмаль, алтындау қолданылған. Дәстүрлі киімдері. Материалдық мәдениеттің жекелеген сәттерін, атап айтқанда дәстүрлі киімді сипаттай отырып, оның көбіне өз белгілерінен айрылғандығын айта кету керек. Бұрын Жетісу ұйғырларының ерлер костюмы жіңішке тік жағалы ұзын кең пішілген желбегей жейде (койнэк) мен балағы етіктің ішіне салынатын кең шалбардан (тамбал) тұрған. Жейденің сыртынан қысқа башмет киіп, оның сыртынан жіңішке тік жағалы және тар жеңді ұзын халат (чапан) киген. Халатты мақта матасының ұзын кесегінен жасалған белбеумен (бэлваг) байлаған. Қысқы сырт киім ретінде қой терісінен жасалған тон (жута) қызмет етті. Аяқтарына ұзын қонышты тар жұмсақ етіктер (мэсэ) киген, оларды үйге кірерде шешіп қоятын былғары галоштармен бірге киетін болған. Тағалы етік (отук) киген. Бас киім ретінде жазда – тақия (допа), қыста – қой елтірісімен қапталған шұға бөрік (топа), ал байларда – кәмшат, бұлғын, құндыз терісімен қапталған бөрік қызмет етті. Әйелдер мақта матасынан тігілген, кішкене тік жағалы туника тәрізді пішілген ұзын кең жейде, сонымен қатар толарсаққа қарай тарланып келетін кең шароварлар киген. Тұрмыстағы әйелдердің жейдесіндегі қиығы мен ілгегі алдыңғы жағында кеудесінде, ал қыздардыкі – иықтарында болған. Тұрмыстағы әйелдер жейдесінің оң жақ кеудесі кестемен безендірілген. Жейденің сыртынан үйде және көшеде әдетте үнемі ұзын, тізеге дейін жететін, ілгексіз жеңсіз киім (кэмзэл) киген. Көшеге шыққанда тар жеңді (чапан), ал оның сыртынан екіншісін – анағұрлым ұзын және кең халат (перенджэ), немесе қысқа сырылған көкірекше киетін болған. Қытайлық үлгіде пішілген, өзіндік өрнектермен (мади–хан) безендірілген көкірекше (хтай–чэкойнек) де киген. Қыста олар да қой терісінен тон киетін болған. Аяқ киім ретінде көбіне галоштармен бірге жұмсақ етіктер қызмет еткен. Бас киімдері – тақия немесе орамал, қыста жалпақ жылы тері бөрік болған. Бай әйелдердің мерекелік бас киімдері сүйір төбесі ұсақ бүрмеленіп, түрлі–түсті тастармен безендірілген зерлі дөңгелек бөрік болды. Бөріктің үстінен ұзын кездемелі орамал киілген. Әйелдер беттерін жаппаған, бөтен адамды көрген уақытта беттерін орамалмен сәл ғана бүркеген. Ұлттық тағамдары. Ұ. аспаздық өнері халықтың материалдық мәдениетінің өзіндік ескерткіші болып табылады. Ол өзінің бойында Батыс пен Шығыстың, ежелгі мен қазіргінің өзара әсерін жинақтаған, сонымен қатар бұл ұлы шеберлік, фантазия, талғамның әсемдігі мен үйлесімділігі. Ұ. асханасы тағамдарының әр алуандығы мен әр түрлілігі соншалық оның бәрін қамту мүмкін емес. Ұ. асханасының ең ұнамды және кеңінен таралған тағамдарының бірі «лагман» болып табылады. Бұл арнайы дайындалған құймамен бірге ұсынылатын, жуан кесілген шиыршықтардан созылған қамырдың жіңішке жіпшелерінен дайындалған ұзын кеспе. Ұ. асханасының әрбір тағамының өзінің белгісі бар. Бұл тағамды махаббат тағамы деп атайды. Ұ–да, жыл мезгіліне байланысты, «лагман» 4 түрге бөлінеді. Көктемде бұл тағам үшін құйма жасыл пияздан, джусай өскіндерінен, сельдерей мен шалғамнан дайындалады. Жазда – қиярдан, сарымсақтан, джусайдан, қысқа және ұзын үрме бұршақтан, қызанақтан, жасыл және қызыл бұрыштан, баклажаннан, басты пияздан дайындалады. Күзде – сәбізден, кольрабиден, шомырдан, шалқаннан жасалады. Қыста – кептірілген және тұздалған көкөністерден. Сонымен қатар «лагманның» кеспесінің қалыңдығына, ұнның түріне қатысты дайындау әдістерімен ерекшеленетін түрлері де бар. «Манты» тағамдар белгісінде жігіттер тағамы деп аталады. Оларды бір біріне қойылған торкөздер – «каскан», немесе қамыстан тоқылған жайпақ ыдыстар «жимбил» жүйелерінен тұратын арнайы құрылғыларда буға пісіреді. Олар түшпаралар «чошуря» сияқты ішіне бірдеме салынып жайылған қамырдан дайындалады. Бұл тағамның әр түрлілігі дайындау әдісіне, қамырына және ішіне салынатын компоненттеріне байланысты. Манты тұзы жоқ, ашытылған қамырдан дайындалады, ішіне салынатын компоненттері де әр түрлі болады, бұл ет, пияз қосылған асқабақ, жусай, інжір, клевер, жасыл пияз, айва, көкөністер және т.б. болуы мүмкін. «Чошуряны» жас жұбайларға некелері қиылғаннан кейін екінші күні, көп балалы және ауқатты болуға тілек белгісі ретінде дайындалады. «Чошуряны» бірінші тағам ретінде де, екінші тағам ретінде де ұсынуға болады. Ұйғырлар көбіне палау дайындайды. Негізінен бұл қонақтардың тағамы. Көпшілік үшін палауды тойға немесе еске алуға арнайы шақырылған «Аш–пяз» (аспаз) дайындайды. Палау дайындау үлкен шеберлікті қажет етеді. Палауды күріштен, еттен, сәбіз бен пияздан, көбіне сарымсақ немесе мейіз қосып пісіреді. «Самса» — анағұрлым құрметті ежелгі ұйғыр тағамдарының бірі. Самсаның нағыз атауы – самсу. Бұл ішіне тартылған ет пен пияз, асқабақ, көкөністер мен жемістер салынған тағам. Самсаны тонда немесе тандырда (нан пісіруге арналған конус тәрізді пеш). Бұл майға пісірілген тандырлық самса. Самсаға қамыр дайындау әдістері оның қайда пісірілетіндігіне байланысты. Мысалы, тандырлық самса үшін қамырды тұз қосып, қатты етіп, қазандағы самсаға – жұмсақ, әлсіз қылып дайындайды, қамыр сондай–ақ қатпарлы немесе ашытылған болуы мүмкін. «Самсамен» қатар «поря», «гош нан», «олук нан» туралы айтпай кетуге болмайды. "Поря" арасына, көк шөп, жусай, клевер, көктеген бидай, әскөк, орамжапырақ, кинза салынған самса тәрізді тағам. Ішіне ұсақ туралған ет пен пияз салуға да болады. "Гош нан" — етті нан, қазанда пісірілген, арасына ет пен пияз салынған самса. «Олук нан» — буға пісірілген нан, сәбіз, асқабақ, жусай, жасыл пияздан және т.б. дайындалған орама. Ұ–дың аспаздық өнері Орта Азияның барлық аумақтарында танымал болды. Ұйғыр асханалары көптеген қалалар мен ауылдарда бар. Ұлттық әдет–ғұрыптары мен дәстүрлері. Баланың тууына, жерлеуге, үйлену тойларына байланысты дәстүрлі әдет–ғұрыптар сақталады. Бұл дәстүрлер Ұ–дың үйлену тойында анағұрлым айқын көрініс табады. Ұ–да қалыңдық үшін өтем – қалың мал берілмейді, күйеу жігіт тек үйлену тойы салтанатын өткізу бойынша барлық шығынды көтереді. Үйлену тойы музыкамен, билермен және дәстүрлі халық әндерімен қатар жүргізіледі. Кешке күйеу жігіт үйінің маңында қалыңдықты үйге кіргізбес бұрын жанып жатқан отты үш рет айналдырады. Ұ–дың баланың тууына байланысты салттары да өзгеше. Қазіргі Ұ. баланың тууына, оны тәрбиелеуге байланысты барлық салттарды орындайды: тууы, ат қою, нәрестені салтанатты түрде бесікке салу – «бошук–той», қырқынан шығару – «кирик суйи», дәстүрлі сүндеттеу – «суннэт той» және т.б. Бірінші баласын әйел дәстүрге сәйкес өз ата–анасының үйінде туады. Босануға дейін 20–30 күн қалғанда жас босанушының анасы күйеу баласының үйіне барып босанушыны өзімен алып кетуге – «тилэп елиш» – рұқсат сұрайды. Анасымен бірге сыйлықтары бар туыстары мен жақындары да келеді. Босанғаннан кейін бала мен жас босанған әйелді күту бойынша барлық қам–қарекет анасының мойнына жүктеледі. Жаңа туған нәресте мен оның анасы қырық күн бойы зұлым күштердің әсеріне ерекше ұшырағыш болады деп саналады, сондықтан оларды қорғау керек. Жалпы аналық пен балалыққа қатысты барлық салттар бір мақсатты көздейді, не болса да баланың өмірін сақтап қалу. Босанушыға осы кезеңде кіру шектеулі болады. 12–ші күні нәрестеге ат қойылады, бұл үшін күйеуінің туған–туыстары мен молда шақырылады. Қырық күнге дейін анасының үйіне сыйлықтар мен дайындалған тағамдар алып әйелдер келеді, бұл олардың анасының қызын күтуіне көмегі болып саналады. Қырықыншы күні баланы жуындыру рәсімі – «кирик суйи» өткізіледі. Бұл үшін бір ыдысқа бір салым тұз, адыраспан, 1–2 кесек шақпақ қант, тиын салынады. Барлық қатысушылар екі ағаш қасықпен су құйылған ыдыстан суды бос ыдысқа құяды. Бұл рәсімге қатысушы әрбір әйел нәрестеге өз тілегін айтуы керек. Осы суда, оны біраз жылытып, баланы жуындырады, сосын алғаш рет шашы мен тырнағын алады. Ұ. әдебиетінің ертеректегі шығармалары ретінде «Хустанифт», «Алтунг яругті» атауға болады. Жиырмасыншы ғасырдағы ұ. әдебиетінде Х. Закирий, А. Қожамбердиев, А. Мухаммади, Н. Семятов, Ү. Мухаммади, Н. Исраилов, И. Сатаров, К. Хасанов, Ж. Босақов, Х. Абдуллин, И. Бахтия, Х. Искандаров, Х. Хамраев, З.Сәмәди сияқты ақын–жазушылар өз қолтаңбаларын қалдырды. жүктеу/скачать 6,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|