Ботагариев Т. А. (қолы) (аты-жөні)

Қосалқы тарихи пәндер және олардың тарих ғылымындағы орны.

Қосалқы тарихи пәндердердің мақсаттары, міндеттері.

Қосалқы тарихи пән тарихнамасы.

Қосалқы тарихи пәндер деп түп деректердің сыртқы сыни мәселелерін шешуге бағытталған арнайы зерттеу облысы және әдістері мен техникалық тәсілдері пәндерді атайды. Қосалқы тарихи пәндер қатарына палеография – жазба ескерткіштердің сыртқы белгілерін және солармен байланысты әріп графикасын, жазу материалдарын, өрнектеу ерекшеліктерін, метрология – ұзындық, аудан, салмақ өлшемдерін, хронология – уақыт есептеу жүйесін, нумизматика – монеттерді, олардағы жазуларды және ақша белгілерін, сфрагистика – мөрлерді, геральдика – елтаңбаларды, генеалогия – адам шежіресін зерттеумен айналысатын қосалқы тарихи пән салалары жатады. Қосалқы тарихи пәндер саласындағы алғашқы ғылыми зерттеулер ХҮІІІ ғ. шығармаларында кездеседі. Палеография мен геральдика элементтеріне В.Н.Татищев баса назар аударды. Палеография, сфрагитика, хронология бойынша мәліметтер Н.И.Новиков шығармаларында келтіріледі. Бірақ палеография, метрология, хронология, сфрагистика, нумизматика, ономастика туралы түсінік тек ХІХ ғ.дамиды. ХІХ ғ. І жартысында қосалқы тарихи пәндер сипаттаушы пән ретінде ғана дамиды.

Негізгі формулалар, схемалар:

Палеография Сфрагистика Метрология

Хронология ҚОСАЛҚЫ ТАРИХИ ПӘНДЕР Нумизматика

1. 
   Қосалқы тарихи пәндер дегеніміз не?
   
2. 
   Қосалқы тарихи пәндер қатарына қандай пәндерді жатқызуға болады?
   
3. 
   Қосалқы тарихи пәндер саласындағы алғашқы зерттеулер қай кезеңдегі шығармаларда кездеседі?
   
4. 
   Қосалқы тарихи пәндер алдына қандай мақсаттарды қояды?
   
5. 
   Палеография мен геральдика мәселелеріне баса назар аударған кім?
   
6. 
   «Орыс геральдикасы» еңбегінің авторы кім?
   

Тихомиров М.И.и др. Русская палеография. М.,1982.

Рейсер С.А. Палеография и текстология нового времени. М.,1970.

Муравьев А.В. Русская палеография. М.,1956.

Щепкин В.Н. Русская палеография. М.,1967.

Черепнин Л.В. Русская палеография и другие вспомогательные исторические дисциплины. М.,1974.

Пронштейн А.П., Кияшко В.Я. Қосалқы тарихи пәндер.А., 1978. 6-20 б.

Кобрин В.Б., Шорин П.А. Вспомогательные исторические дисциплины. М.,1984 г. 14-50 беттер.

1. 
   Палеография пәні және міндеттері.
   
2. 
   Палеография мәліметтерні тарихи зерттеу процесінде қолдану.
   
3. 
   Палеографиялық даму тарихы. Терминологиясы.
   

Ғылыми пән ретінде палеография ХҮІІІ ғ. І жартысында Францияда пайда болады. 1885 ж. И.И.Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы басшылық құралы жарияланады, одан кейін Е.Ф.Карскийдің, Н.П.Лихачевтің, И.С.Беляевтің және А.И.Соболевскийдің еңбектері жазылады. 1918 ж. В.Н.Щепкиннің орыс палеографиясы жөніндегі оқулығы басылды. Ұлы Отан соғысынан кейін Н.С.Чаев пен Л.П.Черепниннің (1947 ж.) көлемді оқулықтары, палеографиялық альбомдар жарияланды.

1. 
   Тихомиров М.И.и др. Русская палеография. М.,1982.
   
2. 
   Рейсер С.А. Палеография и текстология нового времени. М.,1970.
   
3. 
   Муравьев А.В. Русская палеография. М.,1956.
   
4. 
   Щепкин В.Н. Русская палеография. М.,1967.
   
5. 
   Черепнин Л.В. Русская палеография и другие вспомогательные исторические дисциплины. М.,1974.
   
6. 
   Пронштейн А.П., Кияшко В.Я. Қосалқы тарихи пәндер.А., 1978. 6-20 б.
   
7. 
   Кобрин В.Б., Шорин П.А. Вспомогательные исторические дисциплины. М.,1984 г. 14-50 беттер.
   

Палеография пәнінің зерттеу обьектісі?

Палеографияның басты міндеттері?

Палеография өз зерттеу ісінде қандай қосалқы тарихи пәндермен байланысады?

Ғылыми пән ретінде палеография қашан және қайда пайда болды?

Палеография бойынша жарық көрген қандай ғылыми еңбектерді білесіздер?

1. 
   ХҮ-ХҮІІ ғғ. Орыс мемлекеті жазба ескерткіштерінің сыртқы белгілері.
   
2. 
   Жазу графикасы мен жазу материалы.
   
3. 
   Миниатюралық ерекшеліктері. Құпия жазу.
   

1. 
   ХҮ-ХҮІІ ғ.ғ. жазба ескерткіштерге қандай ерекшеліктер тән болды?
   
2. 
   ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. негізгі жазу материалы қандай?
   
3. 
   Жазу графикасы қандай және қандай өзгешеліктер тән болды?
   
4. 
   Жазу ескерткіштерінің өрнектелу ерекшеліктері қандай?
   
5. 
   Жазу құралдарының түрлері?
   

1. 
   Кобрин В.Б., Шорин П.А. Вспомогательные исторические дисциплины. М.,1984 г. 17-19 беттер.
   
2. 
   Пронштейн А.П., Кияшко В.Я. Қосалқы тарихи пәндер.А., 1978. 9-16 бет.
   
3. 
   Тихомиров М.И.и др. Русская палеография. М.,1982.
   
4. 
   Рейсер С.А. Палеография и текстология нового времени. М.,1970.
   

1. 
   Тарихи метрология пәні, міндеттері және әдістері.
   
2. 
   Метрологиялық түп деректер және оларды зерттеу.
   
3. 
   Тарихи зерттеу процесіндегі метрологияның ролі.
   

Тарихи метрология бойынша Ресейде пайда болған алғашқы еңбектердің қатарында А.И.Ламбертидің «Ресейлік салмақ өлшемдерінің алғашқы пайда болуы және қазіргі жағдайы туралы» зерттеуін және Ф.И.Петрушевскийдің «Жалпы метрология» еңбегін айтуға болады. Екі автор да Ресейде түрлі тарихи кезеңде қалыптасқан метрикалық жүйені елдің әлеуметтік-экономикалық тарихынан бөліп қарастырады. Ф.И.Петрушевский еңбегі алғашқы түп деректерге анализ жасағандықтан, суреттеуші сипатқа ие.

Ұлы Қазан революциясынан кейін 30 ж. ортасына дейін өлшемдер тарихы бойынша еңбектер негізінен халыққа ескі орыс өлшем жүйесінің метрикалық жүйеге көшу себептерін түсіндіру мақсатында жазылған. Метрология мәселелерінің одан әрі өңделу мақсаты Русь мемлекетінің ежелгі кезңдегі тарихы бойынша жазылған еңбектерінен көрініс тапты. Олардың қатарында Б.А.Рыбаковтың «ХІ-ХҮ ғ.ғ. Русьтегі ұзындық өлшемдер жүйесі» (1949 ж.), И.И. Смирновтың «ХҮІ ғ. Мәскеу мемлекетіндегі өлшемдер мәселесі туралы», С.Г.Стримулиннің «Феодалдық Ресей өлшемдері туралы» (1957 ж.), Н.В.Устюговтің «Ежелгі орыс метрологиясының очеркі» (1946 ж.), В.Л.Яниннің «Ортағасырлық орыс мемлекетінің ақша-салмақ жүйесі. Монғолдарға дейінгі кезең» (1956 ж.).

1944 ж. орыс метрологиясы бойынша үлкен анықтамалық мәліметтер және практикалық білімдер сақталған Л.В.Черепниннің «Орыс метрологиясы» оқулығы жарияланады. 1955 ж. Е.И.Каменцева мен Н.В.Устюговтің «Орыс метрологиясы» оқулығы шығады. Мұнда орыс өлшемдері мен ақша санау жүйесі дамуының негізгі кезеңдері суреттеледі. Тарихи метрологияны зерттеуде тарихи метрология бойынша Халықаралық комиссия үлкен еңбек сіңіріп келеді, 1795 ж. бері осы пән бойынша конгресс шақырылады.

Қандай да болсын ғылыми пән сияқты метрологияның да өзінің зерттеу пәні ғана емес, сондай-ақ ол негізінде өз міндеттерін шешіп отыратын түп деректері де болады. Метрологияны зерттеу үшін «Орыс шындығы» және жылнамалар, сонымен бірге Русь туралы шетелдіктер туындылары және саяхатшылардың суреттемелері өте маңызды. Сонымен қатар кейбір басқа тілден аударылған шығармаларды да атап өтуге болады, әдетте шетелдік өлшем бірліктер, көбінесе гректік, ежелгі орыс тіліне аударылғанда егер олар Русьте белгілі болса, ежелгі орыс терминдеріне сәйкес аударылды. Мысалы, ежелгі гректік ұзындық өлшемі «оргия» аударғанда «сажень» терминімен беріледі. Мұнан осы екі өлшемнің мөлшерінің сәйкестігі туралы қорытындыға келуге болады. Феодалдық бытыраңқылық кезеңі үшін метрологиялық түп деректердің ауқымы бұрынғысынша қала берді. Олардың ішінен «Батыс Европаға Исидордың саяхатының күнделігі» (ХҮ ғ.), Сигизмунд Герберштейн «Жазбаларын», 1189-1199 ж.ж. Новгородтің Гот жағалауларымен келісімін, 1229 ж. Смоленскінің Ригамен және Гот жағалауларымен келісімдерін ерекше бөліп көрсетуге болады.

Қашықтық өлшемдерін зерттеу үшін 1627 ж. құрылған «Үлкен сызба кітабының» зор маңызы бар. Мұнда белгілі бір елді-мекендер арасындағы қашақтық көрсетілген.

Ресейде өлшем жүйесі негізінен ХҮІІІ ғ. басында қалыптасты, сондықтан ХҮІІІ-ХХ ғ.ғ. метрологияның басты міндеті ең алдымен өлшем бірліктерін нақтылау, ұлан-ғайыр мемлекет территориясына міндетті бірыңғай өлшем бірліктерді енгізу болды. Осы кезеңдегі орыс өлшемдерін зерттеу түрлі түп дерек көздеріне негізделді. ХҮІІІ ғ. І жартысында өлшемдер жүйесінің тарихы үшін кедендік кітаптар өз мәнін сақтайды. Зерттеушілердің құзырында өлшем бірліктер үлгісінің түп нұсқалары, сондай-ақ ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. сенімділік ісін ұйымдастыру үшін құрылған комиссия құжаттары пайда болады. Өлшемдер және салмақ өлшемдері туралы неғұрлым маңызды заңдар 1797, 1835 және 1899 ж.ж. шығарылады. 1797 ж. Заңның міндеті дәл өлшем жүйесін құру болды.

Бақылау сұрақтары:

Метрология дегеніміз не?

Метрологияның дербес ғылыми пән ретінде қалыптасуын қай ғасырға жатқызады және ол кімдердің есімдерімен байланысты?

Метрологияның зерттеу пәні?

Тарихи метрология бойынша Ресейде алғаш пайда болған еңбектерді атаңыз?

Ұлы Қазан революциясынан 30 ж. басына дейін метрология бойынша қандай еңбектер жарық көрді?

Ресейде өлшем жүйесі қашан қалыптасты?

Салмақ өлшемдері туралы маңызды заңдар қашан қабылданды?

1797 ж. Заңның міндеті қандай?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. 
   Черепнин Л.В. Русская метрология. М.,1988 г.
   
2. 
   Каменцева Е.И., Устюгов Н.В. Русская метрология. М.,1975.
   
3. 
   Кобрин В.Б., Шорин П.А. Вспомогательные исторические дисциплины. М.,1984 г. 51-54 беттер.
   
4. 
   Пронштейн А.П., Кияшко В.Я. Қосалқы тарихи пәндер.А., 1978. 44-46 б.
   
5. 
   Введение в специальные исторические дисциплины. Моск. унив.,1990 147 б.
   

1. 
   Ұзындық өлшемдері.
   
2. 
   Салмақ өлшемдері.
   
3. 
   Аудан өлшемдері.
   

Жолдық верст – 500 сажень – 1.080 км.

Сажень – 3 аршын – 12 четверть – 48 вершок – 216 см.

Аршын – 4 четверть – 16 вершок – 72 см.

Четверть – 4 вершок – 18 см.

Вершок – 4,5 см.

2. Ласт – 72 пұт.

Четверть – 12 пұт.

Берковец – 10 пұт.

Контарь – 2,5, пұт.

Пұт – 16 безмен – 40 үлкен гривень.

Үлкен гривень – 2 кіші гривеь – 96 алтын монет.

Ондық жүйе бойынша пұт – 16.38 кг.

Фунт – 409,512 г.

Алтын монет – 4,267 г.

3. Десятина – 2 четверть – 4 осьмин – 8 жарты осьмин – 16 четверик.

Четверть – 2 осьмин – 4 жарты осьмин – 8 четверик – 3 третник.

Осьмин – 2 жарты осьмин – 4 четверик.

Орталықтанған орыс мемлекетінде қолданылған өлшем түрлері қандай?

Аршын термині алғаш қандай шығармада қолданылады?

ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. қолданылған ең ірі ұзындық өлшемі?

Версттің қандай түрлері болды?

ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. негізгі салмақ өлшемі?

Контарь қанша пұтқа тең болды?

Пұт атауы қашаннан бастап кең түрде қолданыла бастады?

ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. неғұрлым ірі жер өлшемі?

Метрикалық жүйеге айналдырғанда ХҮІІ ғ. қазыналық сажень қаншаға тең болды?

1. 
   Кобрин В.Б., Шорин П.А. Вспомогательные исторические дисциплины. М.,1984 г. 65-72 беттер.
   
2. 
   Пронштейн А.П., Кияшко В.Я. Қосалқы тарихи пәндер.А., 1978. 55-57 б.
   
3. 
   Депман И.Я. О мерах и метрической системе. М.,1956 г.
   
4. 
   Черепнин Л.В. Русская метрология. М.,1964 г.
   
5. 
   Каменцева Е.И., Устюгов Н.В. Русская метрология. М.,1975 г.
   

1. 
   Өлшемнің метрлік жүйесіне көшу.
   
2. 
   КСРО-да қабылданған өлшеудің метрлік бірліктері.