Есеп тіркегіштердің түсінігі, түрлері мен нысандары

Есеп тіркегіштердің түсінігі, түрлері мен нысандары 

 

1. Есеп тіркегіштердің түсінігі 

2. Есеп тіркегіштердің түрлері мен нысандары 

 

Ӛткен  тарауда  шаруашылық  әрекеттерін  қҧжаттандыру  есеп  жҧмысының 

бірінші кезеңі болып табылатындығы туралы сӛз еткен болатынбыз. Алайда, 

қҧжаттарда  тек  жеке  шаруашылық  әрекеттері  ғана  тіркеледі,  сондықтан 

қҧжаттандыру  шоттарда  жҥзеге  асырылатын  осы  әрекеттердің  жҥйелі 

топтастырылуы мен қорытындылануын бере алмайды. 

   Шоттар  бойынша  шаруашылық  әрекеттеріндегі  жазбаларын  меңгеру  ҥшін 

шоттардың  Т-бейнелі  сызбасын  әлі  кҥнге  дейін  пайдаланып  келдік.  Ал 

тәжірибе жҥзінде осы мақсаттарға есеп тіркегіштер қолданылады. 

   Есеп  тіркегіштер  дегеніміз  –  шаруашылық  қҧралдары  мен  әрекеттерін 

тіркеу ҥшін пайдаланылатын кестеленген қағаз парақтары. 

   Есеп  тіркегіштердегі  жазбалар  алдын  ала  ресімделген  және  ӛңделген 

алғашқы  қҧжаттардың  негізінде  жасалады  және  есеп  жҧмысының  маңызды 

учаскесі  болып  табылады,  ӛйткені  есептің  уақыттылығы,  бухгалтерлік  есеп 

беруді  тапсырудың  сапасы  мен  мерзімі  олардың  дҧрыстығы  мен 

уақыттылығына байланысты болып келеді. 

   Бухгалтерлік  есепті  жҥргізу  тәжірибесінде  есеп  тіркегіштерінің  әр  тҥрлі 

нысандары  қолданылады,  бірақ  олардың  барлығын  мына  белгілері  бойынша 

топтастыруға болады: 



 

Сыртқы тҥрі; 



 

Бухгалтерлік жазбалар сипаты; 



 

Есеп жазбаларының кӛлемі және оларды қорытындылау дәрежесі; 



 

Қҧрылу нысаны; 

   Сыртқы тҥрі бойынша есеп тіркегіштер бухгалтерлік кітаптарға, 

карточкаларға, бос парақтарға, электрондық тҥрлерге бӛлінеді. 

   Бухгалтерлік  кітаптар  дегеніміз  –  шаруашылық  әрекеттері  жазбаларына 

арналған  тҥптелген,  кестеленген  және  нӛмірленген  қағаз  парақтары.  \әрбір 

кітаптағы  параҧтардың  кестеленуі  мен  тіркегіштерінің  сипаты  жазбалардың 

сипаты  мен  тіркегіштердің  мақсатына  байланысты  әр  тҥрлі  болып  келеді. 

Кітап  ереже  бойынша  бір  жылға  ашылады,  оның  бірінші  бетінде  жазбалары 

бір жыл бойы жҥргізілетін шоттар мен субшоттардың  атауларын береді. ӛте 

маңызды мақсаты бар кейбір кітаптарда барлық парақтары тігіледі және «Осы 

кітапта  осынша  парақ  нӛмірленген  және  тігілген»  деген  жазу  жазылып, 

жауапты тҧлғалардың қолтаңбасымен және мӛрмен бекітіледі. 

   Негізгі  есеп  тіркегіш  ретінде  кітаптар  ХIII  ғасырдан  бастап  кеңінен 

қолданыс тапқан. Ҧзақ уақыт ойында кітаптар есеп тіркегіштерін жалғыз ғана 

тҥрі болып табылды. 

   Олардың  жҥргізілуінің  бірқатар  мәнді  кемшіліктері  бар,  оның  ең  бастыс  – 

кітаптағы  жазбаны  бір  уақытта  тек  бір ғана  жҧмысшы  жҥргізгендіктен,  есеп 

жҧмысшыларының еңбегін бӛлу қиындығы. Бухгалтерлік кітаптарды қолдану 

есептің  автоматтандырылу  мҥмкіндігіне  жол  бермейді.  Сонымен  қатар 

кітаптарды тҥптеудің оң қасиеттері бар екендігін атап ӛткеніміз де жӛн. Оның 

ішінде  парақтарды  тҥптеу  және  ҥздіксіз  бекіту  есеп  жазбалары  парақтарын 

жоғалтудан және әр тҥрлі қасақана әрекеттерден сақтаудың маңызды қҧралы 

болып табылады. 

   Сондықтан  бухгалтерлік  кітаптар  казіргі  кезде  жеке  объектілердің  талдау 

есебі, сондай-ақ жинақтау есебі ( Бас кітап ) мен кассалық әрекеттердің есебі ( 

кассалық кітаптар )  ҥшін пайдалынады. 

   Карточкалар  –  бҧл  баспаханалық  әдіспен  қажетті  реквизиттері  басылған 

шамамен  қатты  қағазда  кестеленген  жеке  беттер.  Карточкалар  оларды 

картотекада  бірге  сақтауға  мҥмкіндік  беретін  белгілі  стандартты  мӛлшерде 

болады. 

   Картотекамен жҧмыс жасауды жеңілдететін бірқатар әдістемелер бар. Оның 

ішінде  картотека  индикатор  деп  аталатын  әр  тҥрлі  тҥстегі  пластинкалармен 

бекітілетін  қажетті  картон  бӛлгіштерімен  тараулар  мен  топтарға  бӛлінуі 

мҥмкін. Ол карточкаларды жылдам табу ҥшін жасалады. Карточкаларды ашу 

кезінде  оларды  рет-ретімен  нӛмірленетін  арнайы  реестрде  тіркейді.  Бҧл 

оларды  сақтауға  бақылау  жасауға,  ал  карточканы  жоғалтқан  жағдайда  қайта 

қалпына келтіруге мҥмкіндік береді. 

   Карточкаларды  материалдар,  дайын  ӛнім,  тауарлар  есебінің  айтарлықтай 

талдау  шоттарының  саны  жҥргізілетін  есеп  жҧмысының  учаскілерінде 

қолдану дҧрыс. Картотекада карточкалар топтар бойынша орналастырылады. 

Демек,  материалдар  бойынша  карточкалар  материалдар  тҥрі  бойынша,  ал 

оның  ішінде  сорттары,  мӛлшерлері  және  басқа  да  белгілер  бойынша 

орналастырылады.  Есеп  беруге  тиісті  тҧлғалармен  есеп  айырысу,  әр  тҥрлі 

дебиторлармен  және  кредиторлармен  есеп  айырысу  алфавит  бойынша 

қҧрылады. 

   Бухгалтерлік  кітаптардан  карточкаларға  кӛшу  бухгалтерлік  есептегі 

жазбалар  техникасының  жетілгендігін  кӛрсетеді.  Карточкаларды  пайдалану 

бухгалтерия  қызметкерлері  еңбегін  бӛлуге,  олардың  еңбек  ӛнімділіктерін 

жоғарылатуға,  есеп  тіркегіштерінің  автоматтандырылуын  кеңінен  қолдануға 

мҥмкіндік береді. 

   Бос  парақтар  карточкаларға  қарағанда  мӛлшері  жағына  бір  шама  ҥлкен, 

тіркегіштердің  кӛптеген  санынан  тҧрады  және  кҥнтізбелік  тәртіппен  есеп 

мәліметтері  рет-ретімен  жинақталады.  Оларды  жуналдар  деп  атау 

қабылданған.  Олар  жеке  парақтарды  алуға  және  оңай  салуға  мҥмкіндік 

беретін арнайы папкаларда немесе тіркегіштерде сақталынады. 

   Электрондық  әдіспен  дайындалған  тіркегіштер  дегеніміз  –  ақпараттарды 

автоматты жолмен алынған  арнайы тіркегіштер.  Оларда  болатын мәліметтер 

әр  тҥрлі  деңгейлі  қорытындыларға  бӛлінудің  арнайы  белгілері  бойынша 

топтастырылады:  жеке,  аралық,  жалпы  және  біріктірілген.  Электрондық 

әдіспен  дайындалған  тіркегіштер  есеп  пен  басқаруға  барлық  қажетті 

мәліметтерден тҧрады. 

   Есепте  есеп  тіркегіштердің  қандай  да  нысандарының  –  кітаптар,  бос 

парақтардың  қолданылуы  олардың  ерекшеліктерімен  және  кәсіпорынның 

есеп саясатымен анықталады.  

   Есеп  тіркегіштер  бухгалтерлік  жазбалар  сипаты  бойынша  келесі  топтарға 

бӛлінеді: хронологиялық, жҥйелік, аралас. 

   Хронологиялық  тіркегіштер  шаруашылық  әрекеттерін  рет-ретімен  кезегі 

бойынша  тіркеу  ҥшін  пайдаланылады.  Хронологиялық  есеп  тіркегішттерге 

мысал  ретінде  есптің  мемориалды-ордерлік  нысаны  кезінде  жҥргізілетін 

арнайы  тіркеу  журналын  алуға  болады.  Журналда  шаруашылық  әрекеттері 

олардың  бухгалтерлік  жазбалармен  ресімделу  шамасы  бойынша  тіркеуге 

алынады: жазбалардың реттік нӛмірі, оның кҥні мен сомасы жазылады. Яғни, 

журналда  тіркелген  әркеттердің  жалпы  қорытындысы  шоттар  бойынша 

жазбалардың толықтылығын тексеруге мҥмкіндік береді. 

   Жҥйелік 

есеп 

тіркегіштерде 

шаруашылық 

әрекеттері 

корреспонденцияланатын шоттар  бойынша тіркеледі. Оған мысал болып Бас 

кітап, талдау есебінің кітаптары мен карточкалары табылады. 

   Шаруашылық  жҥргізу  тәжірибесінде  аралас  тіркегіштер  кең  қолданыс 

тапты.  Оларда  хронологиялық  және  жҥйелік  жазбалар  біріктіріледі.  Аралас 

тіркегіштерде  жазбалар  неғҧрлым  кӛрнекті,  есеп  тіркегіш  бойынша  еңбек 

шығындары  қысқартылады,  хронологоялық  және  жҥйелік  жазбалар 

біріктірілген  есеп  тіркегішінде  жҥргізілгендіктен,  қате  жіберу  мҥмкіндігі  де 

кемиді.  Аралас  есеп  тіркегіштерге  хронологиялық  және  жҥйелік  жазбалар 

біріктіріліп берілетін журнал-ордерлер мен ведомостары жатады. 

   Есеп жазбаларының кӛлемі және оларды қорытындылау дәрежесі бойынша 

есептіркегіштер  жинақтау  және  талдау  мәліметтері  есебіндегі  әр  тҥрлі 

мақсаттарға  байланысты  жинақтау,  талдау  және  аралас  есеп  тіркегіштеріне 

бӛлінеді. 

   Жинақтау есеп тіркегіштері жинақтау есебінің кӛрсеткіштерін кӛрсету ҥшін 

қолданылады.  Оған  мысал  ретінде  Бас  кітапты  айтуға  болады.  Жинақтау 

тіркегіштеріне жазбалар кҥн сайын  немесе ай сайын жҥргізілуі мҥмкін. 

   Талдау  есебінің  тіркегіштері  талдау  есебінің  кӛрсеткіштерін  кӛрсету  ҥшін 

қолданылады. Жалпы қатар бойынша талдау тіркегіштерін қҧру ҥшін әр тҥрлі 

кәсіпорындарда  тӛмендегідей  болып  бӛлінетін  карточкалардың  ҥлгі 

нысандары 

қолданылады: 

сандық 

есеп, 

сандық-сомалық 

есеп, 

контокорренттік және кӛп бағанды. 

   Сандық  есепті  карточкалар  тек  сандық  ӛлшемдегі  әрекеттерді  бейнелеуге 

арналған. 

Мҧндай 

карточкалар 

қоймадағы 

тауарлы-материалдық 

қҧндылықтар есебі ҥшін қолданылады. 

   Сандық-сомалық  есеп  карточкалары  әрекеттерді  заттай,  сондай-ақ  ақшалай 

ӛлшегіштермен  бейнелеу  ҥшін  пайдаланылады.  Оларда  сомалары  мен 

сандарын жазу кестелері қарастырылған. 

   Контокоренттік  карточкалар  тек  ақшалай  ӛлшемде  ғана  есеп  жҥргізуге 

арналған. 

   Кӛп  кестелі  карточкалар  жеке  бӛліктердің  жазбалар  детализация  талап 

етілетін  шоттар  бойынша  ақшалай  ӛлшегіштерде  есеп  жҥргізу  ҥшін 

пайдаланылады. 

   Есептіркегіштердің  қҧрылу  нысаны  бойынша  біржақты,  екіжақты,  кӛп 

бағанды, сызықты және шахматты болып бӛлінеді. 

   Біржақты  тіркегіштердің  кіріс  (дебет)  және  шығыс  (кредит)  бағандары  бір 

жақта  орналасуы  айтарлықтай  ерекшелігі  болып  табылады.  Мҧндай 

тіркегіштерге  материалдық  қҧндылықтар  есебіне  арналған  әр  тҥрлі 

карточкалар  жатады.  Есеп  бір  парақта  ақашалай,  зататй  немесе  барлық 

уақытта  екі  ӛлшегіште  де  жҥргізіледі.  Біржақты  тіркегіштер  жинақтау  және 

талдау есебінде қолданылады. Олар мынадай болып келеді: 

 

Кҥні    № 

Әрекет 

мәтіні       

  Кіріс  

(дебет) 

Шығыс  

(кредит) 

Қалдық 

Қолтаңба 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Екі жақты тіркегіштер шот нысанында болады, яғни дебеттік жағы ашылған 

парақтың  сол  жағында,  ал  кредиттік  оң  жағында  болады.  Екәжақты 

тіркегіштер  есептің  қолмен  жҥргізілетін  әдісі  кезінде  жинақтау  және  талдау 

есебінде жҥргізіледі.  Екіжақты тіркегіш тӛмендегідей нысанда болады: 

 

Кҥні    № 

Әрекет 

мәтіні     

  сомасы  Кҥні 

№ 

Әрекет 

мәтіні 

Сомасы 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Кӛп  бағанды  нысандарда  мәліметтер  корреспонденцияланатын  шоттар 

бӛлігінде дебеттік және кретиттік жақтарында ашық тіркеледі.