Буйраева Ж.Ө., Ахантаева Ә. Ж. ҚАзақстан тарихы

130 
 
аттандырылды.  Москва  түбіндегі  шайқаста  қазақстандықтар  үлкен  құрметке  ие  болды. 
Москва бағытындағы негізгі жолдардың бірі  – Волоколамск тас жолын қорғауда  Алматыда 
жабдықталған  316-атқыштар  дивизиясы  генерал-майор  И.В.  Панфиловтың  басшылығымен 
ерлік көрсетеді. Қысқа уақыт ішінде дивизия жауынгерлері жаудың танк, моторлы және екі 
жаяу әскер дивизияларын талқандады. Москва түбіндегі шайқаста әсіресе саяси жетекші В.Г. 
Клочков басқарған бөлімше – 28 панфиловшылар жаудың 50 танкісіне тойтарыс беріп, асқан 
ерлік көрсетті. 1941 ж. 17 қарашада дивизияға 8-ші гвардиялық деген атақ беріліп, кейінірек 
Қызыл Ту, Ленин ордендерімен, ал Риганы жаудан азат еткені үшін екінші дәрежелі Суворов 
орденімен  марапатталды.  Бұл  шайқаста  ерлік  танықтан  28  жауынгер  Кеңес  Одағының 
Батыры  атағын  иеленді.  Сонымен  бірге  Волоколамск  түбінде  үлкен  ерлік  көрсетіп  қаза  
тапқан талантты қолбасшы, қаһарман командир И.В.  Панфиловке Кеңес Одағының Батыры 
атағы берілді. 
Панфиловшы аға лейтенант Б. Момышұлы Москва түбіндегі шайқаста өз батальонымен 
жау қоршауын үш рет бұзып шықты. Соғысты Б. Момышұлы полковник лауазымымен, 9-шы 
гвардиялық  атқыштар  дивизиясының  командирі  болып  жүріп  аяқтады.  Б.Момышұлының 
соғыс  жылдарындағы  ерлігі  өз  дәрежесінде  мойындалмай,  тек  1990  жылы  еліміздің 
Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  тікелей  араласуымен  оған  Кеңес  Одағының  Батыры  атағы 
берілді.  
И.В. Панфилов дивизиясы құрамында  жаумен шайқасқан М. Ғабдуллин 1943 ж. Кеңес 
Одағының Батыры атағын иеленді. М. Ғабдуллин бастаған жауынгерлер Бородино селосын 
жаудан  тартып  алып,  7  сағат  бойында  ерлікпен  қорғады.  Шайқас  нәтижесінде  немістер 
шегінуге мәжбүр болды. Москва түбіндегі шайқастарда Т. Тоқтаров, Р. Жанғозин, Р. Елебаев 
және т.б. қазақстандықтар асқан ерлік танытты. Бұл  шайқасқа қазақстандық 238-ші дивизия, 
19-шы атқыштар бригадасы да қатысты.  
Жау  1942  жылдың  шілде  айында  Сталинград  бағытына  42  дивизия,  тамызда  –  69,  ал 
қыркүйекте – 81 дивизия аттандырды. Күш тең болмады. Өйткені кеңестік қолбасшылар жау 
шабуылын  Москва  бағытында  күтіп,  негізгі  әскери  күшті  осы  бағытқа  шоғырландырды. 
Сталинград  бағытындағы  шайқастарға  төмендегідей    қазақстандық    әскери  құрылымдар 
қатысты:  292-ші  атқыштар  дивизиясы  ретінде  қайта  құрылған  74-ші  Аралдық      атқыштар 
бригадасы, 387-ші атқыштар дивизиясы, 27-ші атқыштар кейінгі 72 гвардиялық дивизия, 75-
ші  атқыштар  кейінгі  3-ші  гвардиялық  атқыштар  бригадасы.  3-ші  атқыштар  бригадасы 
Сталинград  түбідегі  шайқаста  5  мың  фашисті  жойып,  3  мың  фашист  офицері  мен 
жауынгерлерін  тұтқынға  алды.  Сонымен  бірге,  бұл  шайқасқа  81-ші  атты  әскер  дивизиясы, 
152-ші  атқыштар  бригадасы,  129-ші  миномет  полкі  мен  196-ші  жеке  көпір  құрылысы  
батальоны қатысты. 
1942  жылдың  19  желтоқсанында  Боковская-Пономаревка  ауданында  болған  әуе 
шайқасында қарағандылық ұшқыш Н. Әбдіров өзінің оқ тиіп өртенген ұшағын жау танктері 
шоғырланған жерге бағыттап, экипажымен бірге ерлікпен қаза тапты. Н. Әбдіров, минометші 
К.  Сыпатаев  пен  Р.  Рамазанов  Сталинградты  қорғаудағы  ерліктері  үшін  Ұлы  Отан  соғысы 
батыры  атағына  ие  болды.  Сталинградта  қаланы  жаудан  қорғауда  ерлік  танытқан 
қазақстандықтар  құрметіне  «Казахстанская»  деп  аталған  көше  бар.  Бірнеше  айға  созылған 
Сталинград  шайқасы  1943  жылдын  басында  жаудың  жеңілуімен  аяқталды.  Сталинград 
шайқасы  барысында  Кеңес  Армиясы  екінші  дүниежүзілік  соғыстағы  түбегейлі  бетбұрысқа 
шешуші үлес қосты. 
1943  жылы  фашистер  Кеңестер  Одағын  басып  алу  мақсатында  жаңа  «Цитадель» 
операциясы  дайындалды.  5  шілдеде  басталған  Курск  шайқасы  шілденің  аяғында  кеңестер 
әскерінің  жеңісімен  аяқталды.  Курск  иіні  мен  Днепр  шайқастарына  көптеген  қазақтандық 
әскери құрылымдар қатысты. Тек Курск иініндегі шайқастағы ерлігі үшін 123 қазақстандық 
Ұлы Отан соғысы Батыры  атағына ие болды. 
Шығыс  Еропаны  жаудан  азат  етуде  қазақстандықтар  үлкен  ерлік  көрсетті.  Шығыс 
Пруссия  территориясын  азат  етуде  көрсеткен  ерліктері  үшін  20  қазақстандық  жауынгер 

131 
 
Кеңес  Одағының  Батыры  атағын  алды.  Олар  –  В.А.  Андреев,  Л.И.  Беда,  П.Т.  Брилин,  Т.К. 
Абилов, В.Г. Козенков, И.И. Корнев, И.В. Кутурга және т.б. 
Словакия  территориясын  жаудан  азат  етуге  4-ші  Украина  майданы  құрамында 
қазақстандық  8-ші  атқыштар  дивизиясы  қатысты.  Майданда  көрсеткен  ерліктері  үшін  8-ші 
атқыштар  дивизиясының  құрамындағы  62-ші  артиллериялық  Карпат  полкі  Қызыл  Ту 
орденімен, 151-ші Карпат полкі 3-ші дәрежелі Кутузов орденімен, 310-шы атқыштар полкі 3-
ші дәрежелі Суворов орденімен марапатталды. 
72-ші және 73-ші гвардиялық атқыштар дивизиялары Венгрия, Оңтүстік Чехия, Австрия 
территорияларын  жаудан  азат  етуге  қатысты.  Австрия  астанасын  жаудан  азат  етуде 
алматылық Пупков М.А. Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Сонымен қатар Австрияны 
азат етуші 105-ші гвардиялық дивизия жауынгерлері: А. Мудрагель, Г. Сливных, Ж. Аминов 
қаһармандықтарымен көзге түсті. 
Прага  операциясына  118,  88,  314,  8-ші  атқыштар,  72-ші  гвардиялық  атқыштар 
дивизиясы қатысып, бұл операцияда 992-ші алматылық авиация полкі асқан ерлік көрсетті. 
Бұл  полк    екінші  дәрежелі  Б.Хмельницкий  және  3-ші  дәрежелі  Суворов  ордендерімен    үш 
мәрте  марапатталды.  992-ші  полк    7642  рет  жауға  шабуыл  жасап,  816  бомба  тастап,  3 
ұшақты,  19  зенитті  батареяны,  1000  автомашина,  2  көпірді  және  т.б.  жойды.  Прага 
операциясы  барысында  52-ші  армия  құрамындағы  алматылық  556-ші  эскадрилия  ерлікпен 
көзге түсті. Бұл эскадрилия тұтқиылдан 4050 шабуыл жасап, 2350 мәрте жау территориясын 
бомбалаған. Құрамындағы 14 адамның 10-ы үкімет тарапынан марапатталады.  
Чехословакия  жерін  азат  етуге  келген  қазақстандық  ұшқыштар  2,  8,  5-ші  әуе 
армиясының  бөлімдерінде  жаумен  шайқасты.  Шайқастардағы    ерлігі  үшін    С.А.Батеньков 
пен  П.Ф.Железняков  соғыстан  кейін  Кеңес  Одағының  Батыры  атағына  ие  болады. 
Ұшқыштар:  Т.Я.  Бигелдинов,  И.  Павлов,  С.Д.  Луганский  және  Л.И.  Беда  2  мәрте  Кеңес 
Одағының Батыры атағын иеленді.  Олардың қатарын 56 жыл кешігіп барып, 1941 жылдың 
26-шы  маусымында,  соғыстың  бесінші  күні-ақ  аты  аңызға  айналған  батырлық  капитан 
Гастелло экипажының ерлігі емес, капитан А. Масловтың экипажынікі екендігі айқындалып, 
осы экипаж құрамындағы Б. Бейсекбаев 1998 жылы Ресей Батыры атағын алды.  
Берлин  операциясына  қазақстандық  118-ші,  313-ші  атқыштар  дивизиялары  және    209-
ші атқыштар полкі  қатысты. Берлин ратушасын алуда 118-ші атқыштар дивизиясының взвод 
лейтенанты  К.  Маденов,  ал  көше  шайқастарында  И.Б.  Мадин,  Рейхстагка  ту  тігуде  Р. 
Қошқарбаев  ерлік  танытты.  Айтпенбет  Нақыпов  Одерден  Петерсфельд  қаласына  дейін 
танкпен келеді. Соғыстан кейін  Нақыповтың танкі қала алаңына ескерткіш ретінде қойылды. 
Берлин  операциясында  27  қазақстандық  ерліктерімен  көзге  түсіп,  Кеңес  Одағының  Батыры 
атағын иеленді.  
Қазақ қыздары өз еріктермен соғысқа сұранып жатты. Мысалы, Қарағандының әскери 
комиссариатына  соғысқа  сұранып  өтініш  жазған  арулар  саны  10  мыңнан  асқан.  Семей 
қаласы бойынша соғыстың алғашқы күндерінде 3 мың өтініш түскен. Ал, Алматы қаласының 
тек  Фрунзе  ауданы  бойынша  112  өтініш  түсті.  Майданға  аттанған  әйелдер  мен  қыздардың 
көбі  медсанбаттар  мен  госпитальдарда  борышын  өтеген.  Қазақ  арулары  түрлі  әскери 
құрамаларда  болып,  ерен  ерлік  үлгісін  көрсетті.  Қолдарына  қару  алып,  майданға  аттанған 
қазақ  Әлия  мен  Мәншүк  Қазақстан  даңқын  шығарды.  Авиация  саласын  меңгерген  қазақ 
қызы  –  Х.Доспанова  Кеңес  Одағының  батыры  М.Раскова  басқарған әйелдер  авиациясының 
құрамында  авиация  штурманы  болып  300-ден  астам  мәрте  әуеге  көтерілді.  2004-ші  жылы 
Президенттің жарлығымен Х.Д. Доспановаға Халық Қаһарманы атағы берілді. Сафарбекова 
Жауһария  Насырқызы  Ленинград  майданында  қалалық  радиостанция  бастығы  болып, 
Ленинград  майданында  аса  ерлігімен  көзге  түскен.  1942  жылы  Қазақстанда  құрылған  34-
жеке  әйелдер  ротасының  300-ге  тарта арулары  Курск  иініндегі  шайқасқа  қатысып,  бірнеше 
марапаттарға ие болды. 
Қазақстандықтар  жау  тылындағы  партизан  қозғалысына  да  белсене  қатысты.  1941 
жылы КСРО ОАК мен БКП(б) ОК-нің 1941 жылдың 29 маусымындағы дерективасында жау 
басып  алған  территорияларда  жау  армияларының  бөлімшелерімен  күресу  үшін  партизан 

132 
 
отрядтарын  құру  көзделді.  Осы  жылдың  18  шілдесінде  БКП(б)  ОК  “Германия  әскерінің 
тылында күрес ұйымдастыру” туралы қаулы қабылдап, партизан қозғалысын ұйымдастырды. 
1941  жылдың  жазынан  бастап  жау  тылында  жабдықтала  бастаған  партизан  ұйымдары 
құрамындағы  жауынгерлер  саны  1943  жылдың  соңында  1  миллионға  жетті.  1942  жылдың 
мамырында  Қызыл  Армия  мен  партизан  қозғалысының  ұштасуын  қадағалайтын  Орталық, 
кейінірек республикалық және облыстық партизан қозғалысы штабтары құрылды.  
Енді  партизан  қозғалысы  қатарында  жаумен  шайқасқан  қазақстандықтар  құрамына 
тоқталайық.  Украина  территориясындағы  партизан  бірлестіктерінде  1500  қазақстандық 
жаумен шайқасты. Атап айтсақ, М.И.Шукаевтың партизан отряды құрамында 79 қазақ, Ұлы 
Отан  соғысының  Батыры  С.А.Ковпактың  партизан  отрядында  70  қазақстандық  болды. 
Ленинград  облысы  территориясындағы  партизан  бірліктері  құрамында  220,  ал  Белоруссия 
территориясында  1,5  мыңға  тарта    қазақстандықтар  жаумен  шайқасты.  Қазақстандық 
партизандар  жаумен  шайқаста  үлкен  ерлік  танытты.  Мысалы,  1941  жылы  Киев  облысы, 
Македон селосында жасырын партизан орталығы құрылады. Бұл орталыққа соғысқа дейінгі 
жылдары  Павлодар  облысында  оқытушы  қызметін  атқарған  Қасым  Қайсенов    коммунистік 
жолдамамен  жіберіледі.  1942  жылы  Қ.Қайсенов  Чапаев  атындағы  партизан  отрядтарының 
командирі  сайланып,  Украина  территориясында  жаумен  шайқаста  үлкен  ерліктер  көрсетті. 
Қ.Қайсеновпен  қатар  Украина  территориясында  Қарағанды  облысынан  Д.И.Сагаев, 
Талдықорған  облысынан  П.С  Шленский,  Қызылордадан  –  Байдаулетов,  Шымкент 
облысынан  –  Ж.  Омаров,  алматылық  –  А.С.  Егоров  және  т.б.  қазақстандықтар  әртүрлі 
партизан  құрылымдары  қатарында  шайқасты.  Отанын  қорғаудағы  асқан  ерлігі  үшін  Қ. 
Қайсеновке «Халық Қаһарманы» атағы берілді.  
Белоруссия территориясын жаудан азат етуге де қазақстандық партизандар үлкен үлес 
қосты. Тек 1941 жылы Брест облысындағы Старосельск орманында 9 қазақстандық партизан 
жаумен  шайқасты.  Белоруссия  территориясында  ерлікпен  шайқасқан  отандас  партизандар: 
Ф.  Озмитель,  Ғ.  Омаров,  Н.  Қайсеитова,  Н.  Салықов,  Х.  Исмағұлов,  Н.  Сыдыкова,  М. 
Стрельников,  И.А.  Булаев,  И.  Данияров,  И.А.  Ерещенко,  К.  Темирханов,  Е.  Балабеков,  Т. 
Жұмабаева  және  т.б.  Смоленск  облысында  құрылған  партизан  бірлестіктерінің  құрамы  45 
ұлт өкілінен тұрды. Соның ішінде 2-Кляжнянск партизан бригадасында 19, С.Лазо атындағы 
партизан полкінде 40, ерекше партизан бірлестігі «Тринадцать» құрамында 48 қазақстандық 
болды.  Смоленск  облысында    қазақстандық  партизандар  А.  Шарипов,  Ж  .Агадилов,  И. 
Өтебаев, М. Мұқанов, А. Төлегенов, Қ. Ахметов және т.б ерлікпен көзге түсті.  
Жаумен  шайқаста  көрсеткен  ерліктері  үшін  қазақстандық  партизандар  әр  түрлі 
мемлекеттік  марапаттарды  иеленді.  А.С.  Егоров  пен  Ф.Ф.  Озмительге  Кеңес  Одағының 
Батыры атағы берілді. 
Соғыстың алдында Розенберг идеясы бойынша, Қазақстан, Орта Азия, Солтүстік Иран, 
Ауғанстан  территорияларын  біріктіріп  ислам  пан-түріктік  «Гросс  Туркестан»  немесе 
«Пантуркестан»  мемлекетін  құру  көзделеді.  «Гросс  Туркестан»    идеясы    жүзеге  аспады. 
Оның орнына рейх 26 жаяу батальон, 111 рота және жүк тасушылар колоннасынан түратын 
Түркістан    легионын  құруды  жоспарлады.  1942  жылы  құрылған  Түркістан  легионы 
құрамында  неміс  әдебиеттерінде  1  миллион,  тарихшы  Раух  650  000  адам,  ал  қазақстандық 
мамандар 180 000 - 250 000 адам болған деген мәлімет береді. Түркістан легионын қолдаушы 
қазақ  зиялысы  –  М.  Шоқай  Түркістан  легионы  құрамындағы  әскери  құрылымдарды  қажет 
деп  таппаған.  М.  Шоқай  фашистер  лагерінде  зардап  шеккен  жандарды  қайтадан  майданға 
жіберу  адамгершілікке  жатпайды,  керісінше,  оларды  Германия  зауыт-фабрикаларына 
жіберіп,  болашақ  Түркістан  мемлекетіне  маман-кадрларды  даярлау  идеясын  ұсынады. 
Өкінішке  орай,  М.  Шоқай  1941  жылы  27  желтоқсанда  қайтыс  болып,  бұл  идеясы  жүзеге 
аспайды.  
Соғыстың  алдында  Қазақстанда  халықтың  саны  6,2  млн.  болды.  Соғыс  жылдары 
майданға  1,9  млн.  адам  аттанды.  Құрылыс  батальондар  Орта  Азия  және  Қазақстанның 
жергілікті  халқынан  және  қуғын-сүргінге  түскендер  есебінен  жасақталды.  Қазақстаннан 
әскери  комиссариат арқылы    еңбек  армиясына  700  мың адам  жіберілді.  Олар  соғыс  шебіне 

133 
 
жақын аудандарда оқ астында қорғаныс объектілерінде еңбек етті. Осылайша әрбір төртінші  
қазақстандық 
қорғаныс 
және 
майдан 
объктілеріне 
тартылған. 
Республиканың 
мобилизациялық  деңгейі  тіпті  Германиядан  да  жоғары  болды,  Германия  халқының  12% 
мобилизацияланса,  Қазақстанда  халықтың  24%  мобилизацияланған.  Мобилизацияланған 
халықтың 50-60% қазақ ұлтынан еді.  
Кейінгі  жылдардағы  мәліметтерде  соғыстан  оралмаған    қазақстандықтардың  саны  601 
000-ға  дейін  жетіп  отыр,  оның  350  мыңнан  астамы  қазақтар.  Бұл  қолға  қару  алып,  ұрыс 
даласында  қаза  тапқардардың  саны.  Майдандағы  ерлігі  үшін  520  қазақстандықтың,  оның 
ішінде  100-ден  астам  қазақтың  Кеңес  Одағының  Батыры  атағын  алуы  –  ортақ  Отанын 
қорғауда қазақ ұлтының оташылдық сезімін көрсетеді.  
Соғыс  кезінде  республика  экономикасын  соғыс  мүддесіне  сай  құрылды.
 
Соғыс 
уақытының талабына сай жұмыс күні ұзартылды және еңбек демалыстары жойылды. Барлық 
азық-түлік  пен  шикізат  қорлары  майданға  жіберілді.  Халық  азық-түлікпен  белгіленген 
мөлшерде ғана қамтамасыз етілді.  
Соғыстың  алғашқы  күндерінде  КСРО  үкіметі  жанынан  эвакуация  жөніндегі  Кеңес 
құрылды.  Ал,  Қазақ  КСР  Халық  Комиссарлар  Кеңесі  жанынан  эвакуациямен  келген  
халықты,  өнеркәсіп  орындарын  орналастыру  жөніндегі  бөлімдер  ашылды.  Қазақ 
Республикасына  әсіресе,  1941  жылғы  тамыз-желтоқсан  айларында  халық  көп  келді.  1941 
жылдың  аяғында  тылға  көшірілген  12  млн.  халықтың  386492-сі  Қазақстанға 
орналастырылды. Бұл көрсеткіш 1942 жылы 532,5 мыңға өсті.  
Соғыстың  алғашқы  айларынан  бастап  Қазақстанға  батыс  аудандардағы  өнеркәсіп 
орындары көшіріле басталды. 1941 жылы 28 қыркүйекте Ақмолаға ең алғашқы Мелитополь 
станок зауыты көшіп келді. Петров атындағы мұнай жабдықтарын жасайтын зауыт Гурьевке, 
Пархоменко  атындағы  шахта  жабдықтарын  жасайтын  зауыт  Қарағандыға  көшірілді. 
Қазақстан  территориясына  көшірілген  өнеркәсіптер  жоспарлы  түрде  шикізат  көздеріне 
жақын  жерлерге  орналастырылды.  Ақтөбе  ферросплавл  зауыты  Запорожье  ферросплавл 
зауыты жабдығын, Өскемен қорғасын мырыш комбинаты, Орджоникидзе түрлі-түсті металл 
зауытын,  Ворошилов  ауыр  машина  жасау  зауытын  Алматы  авторемонт  зауыты  қабылдады. 
Алматыдағы құрылысы толық аяқталмаған авторемонт зауыты Луганск ауыр машина жасау 
зауытын, республикамыздың оңтүстігі Украинаның 14 қант зауытын қабылдады.  
Өнеркәсіп орындарын көшірудің екі кезеңі болды: 1941 жылдың соңынан 1942 жылдың 
басына дейін, 1942 жылдың басынан күзіне дейін. 1941 жылдың күзінде Қазақстанға УКСР-
нен,  БКСР-нен,  Ленинград  пен  Москвадан  өнеркәсіп  орындары  көшірілді.  Тек  Украинадан 
70 шақты зауыт, фабрика, электростанция, депо, механикалық шеберханалар келді. Олардың 
ішінде    Қазанның  ХХ  жылдығы  атындағы  станок    жасайтын    зауыт,  №  24  зауыттың 
Харьковтік 
ұшақ 
цехы, 
Днепропетровск 
вагон 
жөндеу 
зауыты, 
“Трансвязь” 
электромеханикалық зауыты, Пархоменко атындағы Луганск машина жасау зауыты, Киев ет 
комбинаты  және  т.б  болды.  Москва  және  Москва  облысынан  рентген,  Дзержинский 
атындағы  электротехникалық  зауыт,  Курчатовск  мехзауыты,  «Изолит»  зауыты,  «Красный 
факел»    зауыты  көшірілді.  Тек  Гурьев  арқылы  1942  жылы  тамыз-қыркүйек  айларында 
Қазақстанға 24 000 тонна әр түрлі өнеркәсіп жабдықтары көшірілді.  
Жеңіл  өнеркәсіп  орындары  да  Қазақстан,  Орта  Азия  территорияларына  көптеп 
көшірілді. Атап айтқанда, Киев,  Азов,  Артемов аяқ-киім фабрикалары негізінде Семей аяқ-
киім фабрикасы, «Парижская комуна» аяқ-киім фабрикасы негізінде Қарағанды, Қызылорда, 
Алматы  аяқ-киім  фабрикалары  құрылды.  Қазақстанға  53  жеңіл  өнеркәсіп  орындары 
көшірілді.  20  шақты  машина  жасайтын,  металл  өңдейтін,  азлитражды  двигатель, 
радиоприбор,  таразы,  тігін  машинасын  жасайтын  зауыттар  әскери  жабдық,  қару-жарақ 
шығаруға негізделіп қайта құрылды. Көшірілген өнеркәсіп орындарымен бірге республикаға 
3200 тау-кен мамандары, 200 Донбасс шахтасының құрылысшылары, Воронеж, Луганскіден 
2000  машина  жасаушы  мамандар,  1000  теміржолшылар,  7000-ға  тарта  инженер-техник 
мамандары  қоныс  аударды.  Жау  уақытша  басып  алған  жерлердегі  өнеркәсіп  орындары 
Қазақстанға көшіріліп, орналастыру шаралары 6 айға созылды. 

134 
 
.  1941  жылдың  16  тамызында  БКП  (б)  ОК-мен  КСРО  ХКК  Повольжье,  Орал,  Батыс 
Сібір, Қазақстан және Орта Азия   аудандарына 1941 жылдың 4- тоқсанына және 1942 жылға 
арналған  жоспарды  бекітті.  Бұл  жоспар  бойынша  әскери  техника,  жабдықтар,  оқ-дәрі 
өндіруді  ұлғайту  және  металлургия,  көмір  салалары   өнімдерін асыра  өндіру,  стратегиялық 
шикізат  шығаруды  арттыру  көзделді.  Өйткені  1941  жылдың  өзінде  жау  КСРО 
территориясының  көп  бөлігін  жаулап  алды.  Жаулап  алынған  территорияларда  өндірілетін 
шикізат  ендігі  жерде  Қазақстанда  бірнеше  рет  көп  мөлшерде  өндірілді.  Донецк,  Москва 
түбіндегі көмір бассейндерінен көмір өндіру мүлдем тоқталды. Сондықтан соғыс мүддесіне 
көмір  өндірудің  барлық  ауырлығы  Қарағанды  көмір  бассейніне  түседі.  Қарағанды  көмір 
бассейні  соғыс  жылдарында  алдағы  жылдармен    салыстырғанда  көмірді  төрт  есе  артық 
өндірді.  Соғыс  жылдары  18  жаңа  шахта  ашылды.  1945  жылы  конструктор  С.С.Макаров 
әлемдегі  ең  алғашқы  көмір  комбайнын  Қарағанды  жерінде  ойлап  тапты.  Қарағанды  көмірі 
Орал,  Орск-Халиловск,  Поволжье  өнеркәсіп  орындарын,  темір  жол  транспортын  отынмен 
қамтамасыз етті.  
Соғыс жылдары мұнай өндіру 3 есеге көбейді. «Қазақстан минай» ұжымы тәулігіне 12 
сағат  жұмыс  істеді.  «Ақтөбе  минай»  ұжымы  Жақсымай  мұнай  шығару  объектісін  жұмысқа 
қосса,  Гурьев  облысының  мұнай  құбырларында    мұнай  өндірісін  арттыруды  қолға  алды. 
Ембі-Құлсары  мұнай  өндірісін  басқарған  мұнайшы  инженер  Сапы  Өтебаев  1941  жылы  29 
ұңғыны жұмысқа қосып, тәуліктік өнімді осы жылы соғысқа дейінгі көрсеткіштен екі есеге 
көбейтті.  
1942  жылы  неміс-фашистер  әскері  Волгаға  шығып,  Солтүстік  Кавказ  территориясын 
басып алуына байланысты, мұнай өнеркәсібінің жағдайы қиындады. Сондықтан Мемлекеттік 
Қорғаныс Комитеті мұнай өндіруде Қазақстанға үлкен үміт артады. Ембі мұнайшылары 1942 
жылы  тәулігіне  2500  т.  мұнай  өндірсе,  1943  жылы  –  Мемлекеттік  Қорғаныс  Комитетінің 
тапсырмасын  орындау  барысында  мұнай  өндіруді  4500  тоннаға  жеткізуді  ұйғарды.  1943 
жылы  18  мамырында  Мемлекеттік  Қорғаныс  Комитеті  «Қазақстан  мұнай  комбинатында 
мұнай  өндіруді  жүзеге  асыру  шаралары»  деген  қаулы  қабылдайды.  Қаулы  бойынша  мұнай 
өндіруді  барынша  күшейту  және  комбинат  жанынан  барлау  бөлімін  ашу  жолға  қойылды. 
Нәтижесінде  осы  жылы  Кавказ  және  Қазақстан  мұнайын  майданға  жеткізу  жолдары 
салынып,  майдандар  өз  мерзімінде  жанармаймен  қамтамасыз  етілді.  1943  жылы  «Қазақ 
мұнай»  ұжымы  Мемлекеттік  қорғаныс  комитетінің  Қызыл  Туын  5  рет  иемденіп,  мұнай 
өңдеуде жоғарғы көрсеткіштерге жетті. 1944 жылы    «Қазақстан мұнай комбинаты» ұжымы 
15  рет  Бүкілодақтық  жарыстардың  жеңімпазы  аталып,  10  рет  ОАК  мен  Қазақстан 
коммунистік  партиясының  Туларын  иемденді.  1944-1945  жылдары  бұл  ұжым  11  рет 
Қорғаныс Комитетінің Туын иемденіп бүкілодақтық жарыстың 2,3- орындарын жеңіп алды. 
Тоталитарлық  тәртіптің  қылмыстарының  бірі  –  халықты  депортациялау,  яғни  оның 
этноәлеуметтік  және  территориялық  бірлігін  күштеп  бұзу  болды.  30-шы  жылдары  жүзеге 
асырыла бастаған депортациялау науқаны екінші дүниежүзілік соғыс жылдары күшейе түсті. 
Негізсіз айыппен 1941 жылы поляктар мен 361 мың Волга бойының немістері шұғыл түрде 
көшіріліп, Қазақстанның 12 облысына жер аударылды. Қазақстанға жер аударылар алдында 
олардың  мал-мүлкі  толығымен  тәркіленіп,  өкімет  тарапынан  ешқандай  көмек  көрсетілмеді. 
Олар  тек  жергілікті  халық  тарапынан  қолдау  тапты.  Кеңестік  немістерге  әкімшіл-әміршіл 
жүйе  Отанын  қорғауға  рұқсат  етпеді.  Сондықтан  қолына  қару  алып,  фашистермен  соғысу 
үшін  көптеген  немістер  фамилияларын  өзгерткен.  Мысалы,  Вольдемар  Венцель  Венцов 
деген  фамилиямен  соғысып,  көптеген  медальдар  мен  Қызыл  Ту  орденімен  марапатталған. 
Павлодарлық  П.Шмидт  азербайжан  тілін  білгендіктен  Али  Ахметов  деген  атпен,  Иван 
Гарвард  Громов  деген  фамилиямен  соғысқа  қатысады.  Соңғысы    Кеңес  Одағының  Батыры 
атағын иеленді.  
1943-1945  жылдар  аралығында  республиканың  4  облысы  мен  145  ауданына  507  мың 
карашайлықтар, балкарлар, шешендер, ингуштар, қалмақтар, 110 мың месхеттік түріктер мен 
күрдтер,  180  мың  Қырым  татарлары  жер  аударылады.  Әкімшіл-әміршіл  жүйе  бұл 
халықтарды  азаматтық  құқықтарынан  айыра    жаздады.  Бұл  фактілер  сөз  жүзінде  халықтар 

135 
 
достығы,  теңдігі  деп  айтылғанымен,  іс  жүзінде  ұлттық  саясаттың  бұрмалағандығын 
көрсетеді. 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: