Д. 10. Тұнбалардың пайда болуы және олардың қасиеттері

Иондардың ионды-кристалдық тұнбалармен адсорбция­лануы тұнбаның бетіндегі иондардың маңайында электростати­калық өріс болуына негізделген. Осының нәтижесінде кристал­дың беткі қабатындағы катиондар өзіне аниондарды тартып қосып алады, ал тұнбаның беткі қабатындағы аниондар ерітіндідегі катиондарды өзіне тартады. Иондардың адсорбциялану қабілеттігі олардың ерітіндідегі концентрация­сына және зарядына байланысты. Ерітіндінің концентрациясы мен иондардың заряды неғұрлым жоғары болса, соғұрлым олардың адсорбциялану қабілеттігі артады. Ерітіндідегі заряд­тары және концентрациясы бірдей иондардың таңдамалы адсорбциясы Панет-Фаянс-Ган заңдылығына бағынады. Бұл заң бойынша ионды-кристалдық тұнба алдымен оның құрамына кіретін бір ионмен нашар еритін, не нашар ионизацияланатын қосылыс беретін иондарды адсорбциялайды. Сонымен қатар кристалдық тордағы иондардың әсерінен көбірек деформацияланатын иондар жеңіл адсорбцияланады. Мысалы, AgI тұнбасымен күміс ацетаты күміс нитратына қарағанда күштірек адсорбцияланады, себебі CH₃COOAg ерігіштігі AgNO₃-ке қарағанда төмен.

Адсорбциялану қабілеттігіне адсорбцияланатын иондардың мөлшері де әсер етеді. Тұнбадағы біртектес иондармен мөлшері бірдей иондардың адсорбциялану мүмкіншілігі жоғары. Мысалы, CaSO₄ тұнбасы Ra²⁺ иондарын адсорбцияламайды, ал BaSO₄ тұнбасы толық адсорбциялайды десе болады. Ra²⁺, Ba²⁺, Ca²⁺ иондарының иондық радиустарын (1,43; 1,35 және 0,99 Ǻ сәйкес) салыстырса Ca²⁺ мен Ra²⁺ иондарының мөлшері жуық мәнмен 1,5 есеге ажырайды. CaSO₄ тұнбасының Ra²⁺ иондарын адсорбцияламау себебі осы айырмашылықта.

Тұнбаның қоспаларды адсорбциялау қабілеттігі оның беткі қабаты үлкейген сайын артады. Сондықтан адсорбцияланған қоспалардың саны тұнба бөлшектерінің мөлшеріне өте байланысты. Аморфты тұнбаларда адсорбция құбылысы ең көп мөлшерде жүреді, ұсақ кристалды тұнбалардың адсорбцияла­ғыш қабілеттігі аморфты тұнбаларға қарағанда кем, қоспаларды ең аз адсорбциялайтын тұнба – кристалды тұнбалар.