Д. Б. Абулкасова (қолы) (аты-жөні)

1. 
   Ұлт-азаттық қозғалыстар. Тәуелсіздікті жариялау.
   
2. 
   20-30 ж.ж. Кеңес-түрік қатынастары.
   
3. 
   ІІ д.ж. соғыс қарсаңындағы Түркия.
   

ХХ ғ. бас кезінде Осман империясы өзінің бұрынғы құдіретінен айырылады. Ғасырдың бас кезінде басқа да Шығыс елдері сияқты бірқатар капиталистік елдерге экономикалық және саяси тәуелділікке түседі. Кавказды басып алу кезінде жеңіліске ұшыраған Осман империясы 1918 жылы 30 қыркүйекте Антанта державаларымен Мудрос келісіміне қол қойып, бірінші дүниежүзілік соғыстан шығады.Империалистер Түркияға өз әскерлерін енгізіп, оның халқын құлдыққа түсіріп, ал Түркияның өзін отар елге және Кеңестік Россияға қарсы интервенция үшін базаға айналдыруды ойлайды. Ұлттық буржуазиялық ұйымдардың ішінен ұлт-азаттық күрестерге жетекшілік еткен генерал Мұстафа Кемаль үлкен роль атқарды. Сол кездегі буржуазиялық-революциялық ұлтшылдардың оның атымен «кемалистер» деп атады. Англия және оның одақтастары Түркиядағы оккупациялау аймағын кеңейтеді. Стамбулда және басқа да қалаларда митингілер мен демонстрациялар болып өтеді. 1919 жылдың аяғында сұлтан үкіметі депутаттар палатасына сайлау өткізіп, нәтижесінде ұлтшылдар жеңіске жетеді. 1920 жылдың аяғында Стамбулда депутаттар палатасының отырысы басталады. Алайда 1920 жылы 16 наурызда парламент таратылып, көптеген депутаттар тұтқындалады. Бұған жауап ретінде Мұстафа Кемаль парламент өкілдерін Анкарада өтетін Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысының жұмысына (ТҰҰЖ) шақырады. Ұлт-азаттық қозғалыстың дамуындағы маңызды қадам – 1920 жылы 23 сәуірде ТҰҰЖ-ның шақырылуы болды. Елде қосөкіметтілік орнайды: Стамбулда сұлтан билігі орнатылса, ал Кемалистік үкімет Анкараны өз резиденциясына айналдырады. 1920 жылдың жазында анкара үкіметі сұлтан армиясының қалдықтарынан өзінің қарулы күштерін құра бастайды. 1920 жылы қыркүйекте коммунистік ұйымдар мен социалистік топтар бірігіп, Түркия Коммунистік партиясын (ТКП) құрады.

1. 
   Мудрос келісіміне қашан қол қойылды?
   
2. 
   Мұстафа Кемаль кім?
   
3. 
   Түркия Коммунистік партиясы қашан құрылды?
   
4. 
   Түркия тәуелсіздігін қай жылы жариялады?
   

1. 
   Новейшая история Турции. М.,1968.
   
2. 
   История стран Востока. (Васильев Л.С.). М.,1994.
   
3. 
   Новая и новейшая история стран Азии и Африки. (под ред. Розалиева Н.). М.,1988.
   
4. 
   Новичев А.Д. История Турции. Л.,1965.
   
5. 
   Киреев Н.Г. Турция вчера и сегодня. М.,1977.
   
6. 
   Арабские страны. Турция, Иран, Афганистан. История. М.,1973 г.
   

1. 
   ІІ д.ж. соғыстан кейінгі Түркияның саяси даму ерекшеліктері.
   
2. 
   70-80 ж.ж. ішкі саяси жағдай.
   
3. 
   КСРО-ның құлауы және Түркия сыртқы саясатындағы жаңа кезеңнің басталуы.
   

КНЕ ұсынысымен жаңа заң жобасы қабылданып, 1961 жылы шілдеде референдумға енгізіледі. Қолдауға ие болғаннан кейін Негізгі Заң күшіне енеді. Конституция бойынша Түркия «әлеуметтік-құқықтық мемлекет» деп жарияланады. Жаңа конституцияның авторлары мемлекет өз міндеттерін жоспарлы экономиканы дамыту арқылы жүзеге асыра алады деп есептеді. 1983 ж. парламент сайлауына елде тіркелген партиялардың тек үшеуі ғана қатыстырылады. Сайлау барысында Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысына көпшілік орынды Отан партиясы (ПО) иеленіп, ал оның жетекшісі Тургут Озал премьер-министр болып сайланады. 1990 жылы ол президенттік қызметтен К.Эвренді алмастырып, бұл қызметті 1993 жылға дейін атқарады. 1995 ж. желтоқсанда парламент сайлауында Благоденствия Партиясы (ПБ) жеңіске жетіп, оның жетекшісі 69 жасар Неджметтин Эрбакан болды. 1997 жылы маусымда билікке Отан партиясының жетекшісі Месут Йылмаз басқарған жаңа коалициялық үкімет келеді. 2000 жылы сәуірдегі кезекті парламент сайлауында Бюлент Эджевиттің Демократиялық солшыл партиясы жеңіске жетеді. Қоғамдық ой өкілдерінің күштеуімен саясатқа 40 жыл өмірін арнаған президент Сүлеймен Демирель қызметінен кетуге мәжбүр болады. Жаңа президент болып 2000 ж. мамырда Ахмед Неждет Сезер тағайындалады.

1. 
   Демократиялық партия қай жылы құрылды?
   
2. 
   ІІ д.ж. соғыстан кейінгі «этатизм» саясатының мәні қандай?
   
3. 
   Түркия НАТО-ға қай жылы кірді?
   
4. 
   1924 ж. конституция қай жылы күшін жойды және неліктен?
   
5. 
   1983 ж. сайлау қорытындысы бойынша қандай партия жеңіске жетті?
   
6. 
   2000 ж. президент болып кім сайланады?
   

1. 
   Гасратиян С.Л. Очерки истории Турции. М.,1983.
   
2. 
   Турция: история, экономика, политика. М.,1984.
   
3. 
   Новейшая история Турции. М.,1968.
   
4. 
   Турция: новые тенденции экономического развития в 80-е гг. М.,1991.
   
5. 
   Новейшая история стран Азии и Африки.ХХ век. Под ред. Радригеса. М.,2001. Ч.ІІ.
   

1. 
   І дүниежүзілік соғыстан кейінгі Иранның саяси даму ерекшеліктері.
   
2. 
   Саяси күрес және Реза-шах билігінің нығаюы.
   
3. 
   ІІ дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Иран.
   

1917 жылға қарай Иран аграрлы артта қалған, Англия мен патшалы Ресейдің жартылай отарлы елі болып қала берді. Ел экономикасы құлдырау жағдайында болып, қаржы дағдарысы орын алып, ішкі және сыртқы сауда, егістік алқабы және мал басы саны айтарлықтай қысқарады. Мемлекеттік құрылымы жағынан монархия түрінде дамып, оны ХҮІІІ ғ. аяқ кезінен бастап Каджарлар династиясы басқарды. І д.ж. соғыс жылдарында Иран үкіметі өзінің бейтараптылығын жариялады. Соғыстың аяқ кезінде парламент өзінің толық құрамымен отставкаға кетеді. Иран территориясы толықтай ағылшын әскерлерінің оккупациясына түседі. 1919 ж. тамызда Иранның сыртқы саудасы, жол құрылысын, финанс, армиясын толықтай ағылшын кеңесшілепінің бақылауына берген ағылшын-иран келісіміне қол қойылады. Бұл жағдай елдің басым көпшілігінің наразылығын туғызады. 1920 жылы 5 маусымда Гилян республикасы жарияланады. 1921 жылы 21 ақпанда парсылық казактар Реза-хан басшылығымен Тегеранда мемлекеттік төңкеріс жасайды. 1922 жылы басында түрлі әскери бөлімдер (казактар, сарбаздар, жандармдар т.б.) бірыңғай орталықтандырылған армияға біріктіріледі. Бір жағынан, феодалдық хандардың бағындырылуы және демократиялық қозғалыстардың басып тасталып, екінші жағынан Реза-хан қарулы күштермен басып тастап отырды. Бұл шаралар Реза-ханның басты әлеуметтік тірегі болған помещиктік буржуазия арасында оның беделін нығайтты.

1. 
   Иран қай елдердің жартылай отар еліне айналды?
   
2. 
   Гилян Республикасы қай жылы жарияланды?
   
3. 
   Қай жылы және кімнің басшылығымен парсылық казактар Тегеранда мемлекеттік төңкеріс жасайды?
   

1. 
   Агаев С.Л. Иран в прошлом и настоящем. М.,1987.
   
2. 
   Очерки по новейшей истории Ирана. М.,1976.
   
3. 
   Хрестоматия по новейшей истории. М.,1961.
   
4. 
   Васильев Л.С. История Востока. М.,1994.
   
5. 
   Новая и новейшая история стран Азии и Африки. (под ред. Розалиева Н.). М.,1988.
   

1. 
   1945-1965 ж. Иранның әлеуметтік-экономикалық және саяси даму ерекшеліктері.
   
2. 
   Мұнай өнеркәсібін национализациялау үшін күрес.
   
3. 
   Иранның сыртқы саясаты.
   

1951 жылы 29 сәуірде премьер-министр болып Халықтық майдан жетекшісі Мосаддык тағайындалады. Халықтық майдан ұлттық буржуазия мен интеллигенцияның түрлі топтарын біріктіріп, Мосаддык үкіметі мұнай өнеркәсібін және мұнай тасымалдау заводтарын басқару ісін өз қолына алады. 1951 жылы 15 шілдеде Тегеранға АҚШ президенті Трумэннің өкілі – Гарриман келіп, ол Иран мұнайын өндіру, тазарту және сату мәселесін жаңа шетелдік екі компанияның қолына беру ұсынысын білдіреді. 1953 жылы 19 тамызда Тегеранда америкалық ЦРУ-дің қатысуымен мемлекеттік тһөңкеріс жасалып, Мосаддык және басқа министрлер тұтқындалып, сотқа беріледі.

1953 ж. мемлекеттік төңкерістен кейін Иран бейтараптылық саясатынан бас тартып, АҚШ-мен әскери одақ саясатын жүргізеді және тек капиталистік елдермен экономикалық байланыстарын орнатады. 1962 ж. күзінен бастап кеңес-иран қатынастарының жақсаруы байқалады. Әсіресе, 1972 жылы қазанда КСРО-ға Иран шахы Мохаммед Реза Пехлеви сапары кезінде экономикалық және техникалық ынтымақтастықты дамытуды 15 жылға ұзарту және 1972-1976 ж. мәдени байланыстар жоспары туралы келісімге қол қойылады. Кеңес-иран сауда байланыстары сәтті дамиды. 3 жыл ішінде, 1970 ж. аяқталған, оның көлемі 4 есе өседі. Кеңес Одағы Иран экспортында І орын алады. КСРО-мен қатынастарының дамуымен бірге Иран басқа да социалистік елдермен бірқатар экономикалық келісімдер жасайды. Әсіресе, Чехословакиямен жасалған келісімТебризде – машина жасау заводы, Румыниямен келісім нәтижесінде – трактор заводы салынады. Көршілес Ауғанстан, Пакистан, Түркиямен жақсы достық қатынастарын сақтап отырды. 1970-71 ж.ж. Иран Бахрейннің тәуелсіздігін мойындап, екі ел елші алмасады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   ІІ д.ж. соғыстан кейін иран сыртқы саясатының негізгі бағыттары қандай болды?
   
2. 
   Иран Ислам Республикасы қай жылы жарияланады?
   
3. 
   Аятолла Хомейни кім?
   

1. 
   Иванов М.С. Иран в 60-70 г. ХХ века. М.,1977.
   
2. 
   Очерки по новейшей истории Ирана. М.,1976.
   
3. 
   Скляров Л.Е. Иран в 60-80 гг. М.,1993.
   
4. 
   Агаев С.Л. Иран в прошлом и настоящем. М.,1987.
   
5. 
   Годс М.Р.Иран в ХХ веке. Политическая история. М.,1994.
   

1. 
   Версаль-Вашингтон жүйесіндегі араб елдері.
   
2. 
   Араб елдеріндегі ұлт-азаттық күрес.
   
3. 
   ІІ д.ж. соғыс жылдарындағы араб елдері.
   

Адамзат тарихының қазіргі заман тарихы басталуы кезеңінде Африканың араб елдері Англияның (Египет, Судан), Францияның (Алжир, Тунис, Марокко), Испанияның (Марокконың бір бөлігі) отарлары болды. Батыс Азияның араб елдері Осман империясының құрамына қосылды. Арабтарды өз жағына тартуға ұмтылған Англия І д.ж. соғыс кезінде де соғыстан кейін тәуелсіз араб мемлекеттерін құруға уәдесін береді. Алайда өз уәделерін орындамай, 1916 ж. мамырда құпия ағылшын-француз келісіміне қол қойылып, ол бойынша Ирак (Месопотамия) және Трансиорданияда Англияның, Сирия мен Ливанда – Францияның үстемдігі орнатылады. Палестина Антанта елдерінің бірігіп басқарылуына беріледі. І д.ж. соғыс Осман империясының толықтай құлдырауына алып келеді, бірақ дербес тәуелсіз мемлекеттер тек Сауд Аравиясы мен Йеменде қалыптасады. І д.ж. соғыс яақталғаннан кейін империалистер Араб елдерінде де өз үстемдіктеріннығайту үшін Ұлттар Лигасының мандаттық жүйесін пайдаланады: Ирак, Трансиордания, Палестина Англияның иеліктеріне, Сирия және Ливан – Францияның иеліктеріне айналады. Англия Аравия түбегінің бірқатар князьдықтарына бақылауын күшейтеді. Палестина Англияның мандаттық территориясы деп жарияланғанымен палестинаның барлық мемлекеттік саясаты 1917 ж. 2 қарашадағы Палестинада “еврей халқы үшін ұлттық ошағын” құру және халықаралық сионистік қозғалысты қолдау туралы Бальфур декларациясы арқылы анықталады. Бальфур декларациясына АҚШ, Франция және Италия үкіметтері қосылады. Англия Палестинаға еврей капиталының енуіне және еврейлердің иммиграциялануына кең түрде қолдау көрсетіп отырады.

Империалистік державалардың үстемдігінің орнатылуы арабтардың бостандық және тәуелсіздікке ұмтылысын тоқтата алмады. 1919 жылы наурызда Египеттің жұмысшылардың, студенттердің, феллахтардың көтерілісі басталады. Әсіресе Каирдағы желтоқсан көтерілісі өте қауіпті болды. Сирия халқының ұлт-азаттық күресі 1925-1927 ж.ж. ең шырқау шегіне жетеді. Қозғалыстың басталуына 1925 жылы шілдеде Джебель-Друз таулы облысындағы шаруалар көтерілісі себеп болады.

ІІ д.ж. соғыс жылдары да отарлар өз метрополиясының экономикалық базасы болып қала берді. Олардан армияға азық-түлік, әскери өнеркәсіп үшін шикізат және кейбір әскери материалдар алынып отырды. Таяу Шығыс (ең алдымен Иран, Ирак және Сауд Аравиясы) ағылшын армиясын мұнаймен қамтамасыз етіп отырды. Соғыстың бірінші кезеңінде әсіресе Францияның жеңілісінен кейін, отарларда антиимпериалистік қозғалыстар кеңінен жүреді. Мысалы, 1940 жылдың ІІ жартысында Египетте офицерлер арасында қарсылықтар күшейсе, 1941 жылы сәуірде Иракта ағылшындарға қарсы офицерлер төңкеріс жасайды. Сирия соғысқа Францияның мандаттық территориясы ретінде араласады. 1939 жылы 2 қыркүйекте ол «әскери аймақ» деп жарияланады. 1941 жылы шілдеде Сирияны одақтастар әскері басып алады. Генерал де Голль Сирияны басқаруды ағылшын бақылауына беруге келісімін береді. 1941 жылы 27-қыркүйекте Сирияның тәуелсіздігі жарияланып, бірақ бұл тәуелсіздік «соғыс кезеңіндегі талаптарға» байланысты шектеулі болатындығы айтылады. 1944-1945 ж.ж. Араб елдері Лигасы құрылады. 1945 жылы ақпанда Египет формальды түрде Германия мен Жапонияға соғыс жариялайды, бұл оған 1945 жылы мамыр-маусым айларындағы БҰҰ құрған конференцияға қатысуға құқық береді.

1. 
   Версаль-Вашингтон жүйесі Араб елдеріне қалай әсер етті?
   
2. 
   Қай елдерге мандаттық жүйе орнатылды?
   
3. 
   Қай елдерде империалистерге қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар орын алды?
   

1. 
   Новейшая история стран Азии и Африки.ХХ век. Под ред. Родригеса. М.,2001. Ч.ІІ.
   
2. 
   История стран Азии и Африки в новейшее время.Ч.ІІ М.,1979.
   
3. 
   Новая и новейшая история стран Азии и Африки. Под ред. Розалиева Н. М.,1988.
   
4. 
   Хрестоматия по новейшей истории. Ч.ІІ. М.,1969.
   

1. 
   ІІ д.ж. соғыстан кейінгі халықаралық қатынастардағы Таяу Шығыс.
   
2. 
   70-80 ж.ж. Таяу Шығыс мәселесі.
   
3. 
   КСРО-ның құлауынан кейінгі геосаяси жағдайы.
   

Израильдің аннексиялық саясаты, Палестина арабтарының заңдық құқықтарын мойындауға тиым салу Таяу Шығыс мәселесін саяси реттеуге басты кедергі болып отыр. Израиль шиеленісті шешуге бағытталған барлық шаралардан бас тартып, Суэцк каналының шығыс жағалауына және Голан қыраттарына әскерлерін шоғырландыруды жалғастырады. Осындай жағдайда 1973 жылы 6 қазанда ІҮ араб-израиль соғысы басталады. Бұл соғыста Израиль әскери күші және техникасы жағынан үлкен шығындарға тап болады.

1973 жылы желтоқсанда Женевада КСРО мен АҚШ-тың жетекшілігімен Таяу Шығыс мәселесі бойынша конференция шақырылады. 1974 жылы қарашада Бас Ассамблияның ХХІХ сессиясында алғаш рет «Палестина туралы мәселе» қойылады. Израиль мен Египет арасындағы бейбіт келісімге үш ел басшыларының (Бегин, Садат, Картер) Кэмп-Дэвид қаласындағы (АҚШ, 1978 жылы қыркүйекте) кездесуде қол жеткізіледі, ал келісімге 1979 жылы наурызда Вашингтонда қол қойылады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Қандай жағдайға байланысты екінші д.ж. соғыстан кейін Таяу Шығыс мәселесі шиеленісе түседі?
   
2. 
   БҰҰ-ның Таяу Шығыс мәселесіне әсері?
   
3. 
   І араб-израиль соғысы қашан болды, нәтижелері қандай?
   
4. 
   Ең алғаш рет қашан және қайда «Палестина мәселесі туралы» тұңғыш рет айтылады?
   
5. 
   Кэмп-Дэвид келісіміне қашан және қайда қол қойылды?
   

1. 
   Новейшая история стран Азии и Африки.ХХ век. Под ред. Родригеса. М.,2001. Ч.ІІ.
   
2. 
   История стран Азии и Африки в новейшее время.Ч.ІІ М.,1979.
   
3. 
   Новая и новейшая история стран Азии и Африки. Под ред. Розалиева Н. М.,1988.
   
4. 
   Хрестоматия по новейшей истории. Ч.ІІ. М.,1969.