Д. Н. СӘрсекова, Е. М. ҚАспақбаев орманшылық Алматы, 2008
жүктеу/скачать 1,52 Mb.
|
Орманшылық кітап
1515563726, 1515563726, 5 сынып факультатив 34 са ат, 5 сынып факультатив 34 са ат, Әбдіғаппар А. Заявка, 8 класс поурочки Excel
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.4 ОРМАН ЭКОЛОГИЯСЫ 1.4.1 Орман экологиясы туралы түсінік және экологиялық факторлардың топтары.
- экология
- абиотикалық, биотикалық және антропогендiк топтар
- Климаттық факторлар
- Эдафикалық факторлар
- Геологиялық факторларға
- Антропогендiк факторларға
- Экологиялық жағдайлар
- 1.4.2 Климат және орман. Климат типтері.
- 1.4.3 Орманның өсуiне климаттың маңызы.
- 1.4.4 Күн радиациясы және орман.
- 1.5 ОРМАН ЖӘНЕ ЖАРЫҚ 1.5.1 Орман тіршілігіне жарықтың маңызы.
- 1.5.2 Ағаш түрлерінің жарыққа қатынасы және жарық сүйгiштiгi.
Кесте 1.5 - Сүрекдіңдердің сипаттамасы
1.4 ОРМАН ЭКОЛОГИЯСЫ 1.4.1 Орман экологиясы туралы түсінік және экологиялық факторлардың топтары. Организм мен ортаның өзара байланысын, организмдер мен орта арасындағы өзара ықпалды, жердiң тiрi жабылғысының тiршiлiк заңдылықтарын зерттейтiн ғылым экология деп аталады. Орман экологиясы биогеоценоздарды, яғни, популяцияларды және әр түрлердiң аумақтық жиынтығын зерттейдi. Биогеоценоз – биологиялық ортаның (биосфераның) алғашқы қарапайым бiрлiгi. Ол орман өсiмдiгі пен орта бiрлiгi екенiн өте анық көрсетедi. Орман экологиясында екi мәселенi алып қарауға болады: экологиялық факторлардың (әсерлердiң) орман тіршілігіне ықпалы және сондай-ақ, ерекше, өзіне ғана тән орман ортасының құрылуы. Осылайша, орман экологиясы мiндетiне орта жағдайларының орманға ықпалының сипатын, сонымен қатар орманның өзiндiк алып жатқан аумағы мен жақын жатқан кеңiстiгiне әсерiн зерттеу де кiредi. Экологиялық факторлар (әсерлер) орманға толығымен, сондай-ақ, оны құраушы компоненттеріне ықпал етедi. Экологиялық факторлар жиынтығын үш негiзгi топтарға бөледi: абиотикалық, биотикалық және антропогендiк топтар. Абиотикалық топтарға бейорганикалық табиғат факторларын жатқызады: климаттық, эдафикалық және геологиялық факторлар. Климаттық факторлар – бұл күн радиациясы (жарық, жылу), жауын- шашындар, ауаның ылғалдылығы, жел, булану, көмiрқышқыл газы мен атмосфераның басқа компоненттерінің концентрациясы. Эдафикалық факторлар немесе топырақ ортасы – бұл топырақ ылғалдылығы және оның (жеткiліксiз немесе шамадан тыс, тоқыраған немесе ағынды) сипаты, топырақтың физикалық және химиялық қасиеттерi. Геологиялық факторларға жер бедері, аналық тау жынысы, үстiңгi ағын кіреді. Биотикалық факторлар өсiмдiк пен жануарлардың өзара әсерiн (ықпалын) құрайды. Оған сондай-ақ, өсiмдiктердiң бiр-бiрiне өзара ықпалы және жануарлар мен микроорганизмдердiң өсiмдiктерге ықпалы жатады. Антропогендiк факторларға немесе адам iс-әрекетi факторларына орманды кесулер мен орман өрттерi, мал жаю мен шөп шабу, орманды жерлердi құрғату мен тыңайтқыштар енгiзу, орманның сүректен басқа өнiмдерiн дайындау, адамдардың демалысы үшiн орманды пайдалануы жатады. Экологиялық жағдайлар – бұл тіршілк үшiн маңызды факторлар жиынтығы, олар табиғат жағдайында неше түрлi үйлесiмде бола отырып, өз кезегiнде жер үстiнiң салыстырмалы, тiптi кiшкене учаскесiнде таңқаларлық әр түрлi орманның сипатын көрсетедi. Орманның экологиялық жағдайын, оның ашық жерлерге ұқсамайтын ерекше iшкi ортасын қалыптастыру қабiлетiн бiлу, орман табиғатын түсiну үшiн ғана емес, сонымен бiрге, адамның шаруашылық мүддесi тұрғысында сан қырлы қасиеттерiн пайдалану үшiн маңызды. 1.4.2 Климат және орман. Климат типтері. Климат жарық, жылу мен ылғал үйлесуiнiң белгiлi режимі ретiнде өсiмдiктiң әр түрлiлiгiне үлкен ықпал етедi. Климаттың жiктелуiне сәйкес, жер шарында мынадай климат типтерiн бөледi: - тундра климаты – ең жылы айдың орташа температурасы 0-ден 20 градусқа дейiн және өзіне тән аласа бойлы өсiмдiктерiмен және жыл бойы түскен жауын-шашын 300 мм-ден аз болуымен сипатталады; - тайга климаты – ең жылы айдың температурасы 10-нан 20 градусқа дейiн және көбiне жаз кезiнде болатын жыл бойы 300-600 мм жауын-шашын түседі, бұл жерде қылқанды және жалпақ жапырақты ормандар өсiп өнедi; - қоңыржай аймақтың аралас қылқанды және жалпақ жапырақты ормандарының климаты – жылы төрт айлардың 10-нан 22 градусқа дейiнгі орташа температурасы және жыл бойғы жауын-шашын мөлшері – 400-700 мм болады; - қоңыржай ендiктiң муссонды климаты – қысы аз қарлы және жылдың жылы уақытында түсетiн жауын-шашынды (жауын-шашынның жылдық қосындысының 85-90 пайызы); - дала климаты – жаз айларының температурасы 20-33 градус және жауын-шашын мөлшерi 200-400 мм, дала өсiмдiгi басым. - Жерорта теңiзі климаты – ыстық және құрғақ жазды, қысы жылы және ылғалды; - субтропикалық ормандар өңiрiнiң климаты – ең салқын айының температурасы 2 градустан жоғары, мол жауын-шашынды. Климаттың бұл түрлерiнен басқа, қоңыржай белдеудiң iшкi материктiк шөлдерi, субтропикалық шөлдер, саванналар немесе тропикалық орманды далалар және ылғалды тропикалық ормандар климаттарын бөледi. Климаттық жағдайлар жер шарындағы ормандардың таралу шекарасын анықтайды; әр климат типтерiнінің өзіне тән ерекше ормандары болады. Климат орманға әсер етсе, орман да оған әсер етедi. Өз кезегiнде орман өзiне климаттың ықпалын сезiнсе, бұл климатқа орман да әсерін тигізеді. ТМД елдерi аумағы мынандай өсiмдiк аймақтарына бөлiнеді: тундра, орман аймағы, дала және шөл. Тундрада орман өспейдi және жылудың аздығынан өсуi де мүмкiн емес, ал Каспий маңы ойпатында да ауадағы және топырақтағы ылғалдың жеткiлiксiздiгiнен осындай жағдай орын алады. Теңiз деңгейiнен жоғарылаған сайын температура төмендей бередi, шамамен әр 100 м-ден соң 0,5 градус түседі. Сондықтан таулы жерлерде, биiк таулардың жоғарғы өңiрлерiнде көбіне сүректi өсiмдiк болмайды. 1.4.3 Орманның өсуiне климаттың маңызы. Климат факторларының орман өсетiн бiр аймақ шегiнде ғана емес, аздаған аумақтың өзiнде ауытқуы сүрек өсiмiне, жемiс беруіне, зиянды және пайдалы жәндiктердiң, саңырауқұлақ ауруларының дамуына, ормандағы өрт қаупiнiң күшеюiне немесе азаюына, ормандардың қалпына келу барысына әсер етедi. Тұқым себу және көшет отырғызу, топырақты өңдеу тәсiлдерi, маусымдық орман кесулерi, ағаш дайындауды ұйымдастыру мен техникасы климат ерекшелiктерiмен байланысты. Әр түрлi климат жағдайларындағы (аймақтардағы) ормандар құрамы, өнiмдiлiгi және техникалық сапасы жағынан ерекшеленедi. Тундраға жақын және таудың жоғары жағында олар өнеркәсiптiк маңызы жоқ аласа ағаштардан тұрады. Тайга өңiрiнде қоңыр салқын климат жағдайларында, ормандар 30-35 м биiктiкке жетедi, ал сүрек қоры 1 га-да 350-500 текше метр құрайды. Кавказдың Қара теңiз жағалауында (Абхазия) биiктiгi 45-50 м және диаметрі 2 м-лік кавказ майқарағайы кездеседi, ал сүрек қоры 1 га-да 1500 текше метрге (м3)жетеді. Калифорнияда, жылы ылғалды климат жағдайында секвойя ағаштары аса үлкен 100 м биiктiкке, диаметрi 15 м-ге дейiн жетедi. Осындай бiр ағаш көлемi 800 м3-қа тең. Австралияда биiктiгi 150 м эвкалипт ағаштары кездеседi. Өсiмдiктердiң өсуi бірнеше факторлардың бiр мезгiлде, бiрге қосылғанда болуы мүмкiн, олар: жарық, ылғал, жылу, ауа, қоректік заттар және бұл факторларды бiр-бірімен ауыстыруға болмайды. Орманның тiршiлiк жағдайларын зерттегенде өсуге қажеттi факторларды ғана емес, сондай-ақ, өсiмдiктер өмiрiне зиянды ықпал ететiн факторларды да бiлу қажет. Орман өнiмдiлiгiне қажеттi факторларды құра отырып және оның тіршілігі үшiн зияндыларын жою арқылы орман шаруашылығын табысты жүргiзуге болады. Орманның өсуi және дамуына әсер ететiн негiзгi факторларды алып қарайық. 1.4.4 Күн радиациясы және орман. Күн бөлетiн энергия күн радиациясы деп аталады. Ол климат құралуының бастамасы болып табылады, климат және оның элементтері сипатын белгiлейдi. Күннiң сәулелік энергиясы ғаламшарда жылуға айналады. Күннiң жарығы мен жылуы ғаламшардағы тіршіліктi қалыптастырады. Күн сәулесi әр түрлi ұзындықтағы толқындар мен үзiлiссiз тасқындарының қатары ретiнде қарастырылады. Радиацияның барлығы жер бетiне жетпейдi. Оған атмосфера үлкен әсер етедi. Күн радиациясының қарқындылығы әр түрлi жағрапиялық ендiктер мен атмосфера орындарында бiрдей болмайды. Сондықтан атмосфера шекарасында тұрақты мөлшерi ретiнде, шартты түрде қабылданған және оны күн тұрақтысы деп атаған. Еуропалық актинометрикалық шкала бойынша ол 8,12 Дж (см2мин) тең. Күн радиациясы күн сайын орманның тiршiлiк процестеріне әсер етедi, сол арқылы фотосинтезді, транспирацияны, фотоморфогенезді, жылу және ылғал алмасуын, ауа қозғалысын және басқаларын тудырады. Орман өсуiндегi және тiршiлiк әрекетiндегi өзгерiстер күн белсендiлiгiнiң кезеңдi көпжылдық өзгерiстерiмен жанама байланыста болып келедi. Өз кезегiнде орман шағылыстыру қабiлеттiгiнің төмен болуымен және жоғары радиациялық теңдестiгiмен өзгешелене отырып, жерге түскен радиацияға әсер етедi, ол орман шымылдығында әлсiрей отырып, өзiнiң спектрлiк құрамын да өзгертедi. Мұнда орман мен күн радиациясының өзара әсерi әр түрлi көрiнiс табады. Ол әсер алқа ағаштарының құрамына, пішініне, бонитетiне, жасына және тұтасу дәрежесiне байланысты болады. Орманның радиациялық теңдестiгi жер бетiндегі басқа түрлердiң (шалғын, дала, батпақ және басқалар) радиациялық теңдестiгiнен жоғары. Бұл орманның сәулелік энергияны көбiрек өзiне сiңiретiндігімен және аз шағылыстыратындығымен түсiндiрiледi, сонымен қатар, ормандағы өсiмдiктердiң үстiндегi температура ашық жердегiден төмен келедi де, ол орманның жылуды аз шығаруына әкелiп соғады. Сұрақтар1. Экология ғылымы нені зерттейді? 2. Биогеоценоз дегеніміз не? 3. Экологиялық факторлар қандай топтарға бөлінеді? 4. Абиотикалық топқа қандай факторлар кіреді және ол жайлы сипаттама келтіріңіз? 5. Биотикалық факторлар жайында не білесіз және мысал келтіріңіз? 6. Антропогендiк топқа қандай факторлар кіреді және оларға сипаттама беріңіз? 7. Жер шарындағы климат типтерін атап беріңіз және оларға мысал келтіріңіз. 8. ТМД елдерi аумағы қандай өсiмдiк аймақтарына бөлiнеді? 9. Орманның өсуiне климаттың маңызы қандай? 10. Күн радиациясының орманға әсері туралы не білесіз? 1.5 ОРМАН ЖӘНЕ ЖАРЫҚ 1.5.1 Орман тіршілігіне жарықтың маңызы. Жарық – өсiмдiктер тiршiлiгiндегi қажеттi фактор. Хлорофиллдiң құрылуы, фотосинтез, транспирация, бүршiктердiң, жасушалардың, жапырақтардың, гүлдердiң, жемiстердiң пайда болуы мен өсуi, жасушалар арасында заттар алмасуы және т.б. жарықтың қатысуымен өтедi. Күн сәулесi орман iшiнде жапырақ түзілуіне, желектің бұтақтануына, оның мөлшерi мен пішініне, дiң пішініне, оның бұтақтардан тазаруына, алқа ағаштың сиретілуiне, сондай-ақ, ағаштардың жемiс салу қуатына және тұқымдар түсiмiне әсер етедi. Күндiзгi жарық тiке түскен және аспан шатырымен шашыраған, шағылысқан күн жарығынан тұрады. Фотосинтез үшiн шашыраңқы жарықтың маңызы зор. Күннiң түрлi сәулелерi әр мақсатқа қызмет етедi. Қызыл, қызғылт-сары және сары сәулелердi өсiмдiктер көмiрқышқыл газын сiңiру және хлорофилл құрау үшiн, күлгiн, көк және көгiлдiр – бүршiктердiң өсуi мен дамуына пайдаланады. Транспирация барлық сәулелердiң, бiрақ, көбiне сары түстердің әсерiмен жүзеге асады. 1.5.2 Ағаш түрлерінің жарыққа қатынасы және жарық сүйгiштiгi. Әр түрлi ағаш түрлерінің жарық режиміне қатынасын салыстыра отырып, ежелден орманшы мамандар ағаш түрлерінің жарық сүйгiштiк және көлеңкеге төзiмдiлiк дәрежесi әрқилы болатыны жөнiнде қорытынды жасады. Орманшылықта жарық сүйгiштiктi тiкелей сол ұғымда емес, қайта көлеңкеленуге терiс реакция ретiнде қабылдайды. Көлеңкеге төзгiштiк көлеңкелену кезiнде фотосинтездiң бiршама жоғары белсендiлiгiн сақтау қабiлетi деп түсiндіріледi. Осының негiзiнде 19 ғасырдың басында-ақ ағаш түрлерінің жарыққа қатынасының экологиялық шкалалары жасалды. Кейбір көрсеткіштері бойынша ағаш түрлерінің жарықты қажетсінуін жапырақ құрылысының күрделілігіне, пішініне, жалпақ еместігіне қарап ажыратуға болады. Әдетте, олар жарық сүйгіш өсімдіктер. Ал жапырағы ірі, тұтас, қарапайым болса, ондай ағаштар көлеңкеге шыдамды және жартылай төзімділер қатарына жатады. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||