-сызба И ерархиялы к турде орналаскан жад желiлерi 213

5 -Т А Р А У
Барлетт эдеттеп 6ip зерттеу1 барысында (1932) сызбалардын акпаратты TYciHyre 
кемектесетшш аныктады. Зерттеуге катысушы eзiнe бeймэлiм мэдениет жайлы аппа­
рат окиды. Одан кeйiн окыганын зерттеуге катысушы eкiншi адамга, ал ол ушшшюь 
не айтып 6epeдi. Осылай эpi карай жалгасады. 0нгiмe оныншы адамга жеткен кезде, 
катысушыларга 6eймэлiм мэтш олар Yшiн таныс мэтiнre айналады (мысалы, балык 
аулау). Барлетт энлме кайталанган сайын, зерттеуге катысушылардын оган ездepi 6i- 
лeтiн элeмeнттepдi косып отыратынын аныктады. Сейтiп, оларга бeймэлiм мэтiнгe 
катысты аз гана акпарат сакталады, энгiмeлep зерттеуге катысушылардын ез басынан 
еткен жагдайга уксап кетедг Демек, олар келген акпаратты колдарында бар сызбага 
сай жендеп алды.
Кез келген дурыс уйымдастырылган ретп сызба peтiндe керсетуге болады. Сон- 
дай сызбалардын 6ipi «мейрамханага бару» деп аталады. Бул орын алу, ас мэзipiн 
оку, тамакка тапсырыс беру, кызмет ету, тамактарды жетшзу, чек алу, есеп айырысу 
сиякты эpeкeттepдi камтиды. Кдндай да бip жагдайда не iстey кepeктiгiн керсетш бе- 
peтiндiктeн, сызбалардын мацызы аса жогары. Шынайы емip мен сызба сай келмеген 
кезде адамдар киындыкка тап болады. Мейрамханага барып, жогарыда айтылган эре- 
кeттepдiн 6ipiнiн юке аспаганын керген кездерщз бар ма (мысалы, азге ас мэзipiн 
экелш 6epгeнiмeн, eшкiм сiздeн тапсырыс алган жок)?
КYндeлiктi колдануга жарамды б ш м беру сызбаларына зертханалык жумыстар- 
ды, 6iлiм алуды жэне энriмeлepдi т у « н д жаткызуга болады. Окуга материал берген 
кезде окушылар ездepiнe кажет деп тапкан сызбаларды iскe косады. Олар бip пара­
графты окып, мэттннщ нeгiзгi ойына катысты суракка жауап беру кажет болса, кай- 
та-кайта токтап, нeгiзгi акпараттарды тYсiнгeнiн тексерш отырады (Resnick, 1985). 
Оку мен жазуга сызбанын тигiзeтiн эсepi казipгi кезде кeнiнeн зерттелуде (McVee, 
Dunsmore, & Gavelek, 2005).
Сызбанын кодтауга да пайдасы бар, сe6e6i ол жана 6iлiмдi эpi карай дамытып, 
оны уйымдаскан, магыналы курылымга бipiктipyгe кемeктeсeдi. Материалмен танысу 
барысында окушылар акпаратты сызбадан асырмауга тырысады. Демек, онша мацыз- 
ды емес элeмeнттepдi жаттауга да, жаттамауга да болады. Эдебиет кiта6ын оку бары­
сында трагедияга катысты сызба курастыра алган окушылар эцпме кeйiпкepлepi мен 
олардын эpeкeттepiн осы сызбага салады. Олар жаксы мен жаман, адамнын э л и з д т , 
энriмeнiн тYЙiнi сиякты элeмeнттepдi табуга тырысады. Ал тапкан кезде алдын ала 
дайындап койган менталдык сызбага салынады (5.2-косымша).
Сызбалар кодтауга он эсер етумен 6ipгe, еске тYсipyдi де жещлдетедг Андерсон 
мен Пичерт (1978) университет стyдeнттepiнe сабактан кашып кeтeтiн еш бала жай­
лы энпме окуга тапсырма 6epeдi. Студенттер энгiмeнi уры жэне уй сатып алушы- 
нын кезкарасы тургысынан окуы керек eдi, ейткeнi энriмeдe екеуше де катысты эле- 
менттер болды. Студенттер энгiмeнi 6ip рет еске туаргеннен кeйiн, 6ipаз уакыттан 
кейш тагы да еске тYсipeдi. Екiншi рет еске тYсipгeн кезде студенттердщ 6ip жарты- 
сына энгiмeдeгi кезкарасты, калган жартысына баска кезкарасты устануга тапсыр­
ма 6epiлeдi. Екiншi рет еске туирген кезде студенттер eкiншi кезкараска катысты 
акпаратты ке6ipeк еске алса, 6ipiншi кезкарас шын манызды болганымен, eкiншi 
кезкарас Yшiн мацызы жок акпараттар аз болган. Кардаш, Ройер жэне Грин (1988) 
де сызбалардын кодтау кeзiндe емес, кepiсiншe, еске туиру кeзiндe манызы жога­
ры екенш аныктаган. К^орытып айтсак, адамдар акпаратты iздey кeзiндe сызбаларды 
еске туарш , элeмeнттepдi соган сэйкeстeндipyгe тырысады. Мундай кайта куру т э с т

жүктеу/скачать 18,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: