Дәлірек түйіндесек, Қазақстандағы «кіші октябрь»
жүктеу/скачать 1,26 Mb.
|
| Ү том: «Қылмысты істер Ережесінің 58-10, 58-7 баптары бойынша және басқа да қылмыстары үшін айыпталған Қостанай округінің Наурызым ауданының №10 және №18 ауылының байлары Дулатовтың және басқалардың тергеу ісі. 4/Ү-29 жылы басталған» – деп томның сыртына жазылғанымен де 21 қаңтар күні алғашқы хаттама қағазға түсіп, жоғарыдағы айыптар тағылып қойыпты.
Қазақстанның сот, прокуратура, тергеу орындары 1929 жылды асқан тегеуірінді қарқынмен қарсы алған. Қылмысты істер қауырт әрі жаппай жүргізіліп, тек қана қаралау бағытын ұстанған. Егерде сол жылдардағы тергеу істерін саралай қараса, ауылды жерде жүргізілген ауқымды әрі атышулы «халық жауларының» дені «Алаш орда» қайраткерлері мен қазақ зиялыларының туған жеріндегі болыстар мен ауылнайлар, олардың туыстары болып шығады. Демек, голощекиндік жазалау таза саяси тұрғыдан ғана емес, игі жақсылардың тұқым-тұянын құртуға бағытталғаны байқалады. Қазақ даласына «коммунистік-колонизаторлық» (С.Сәдуақасовтың қойған атауы) басыбайлы, мәңгүрт мемлекет орнатуды мақсат еткен «ұлы октябрьдің ұлы көсемі» мен «кіші октябрьдің кіші көсемі» мұны жоспарлы түрде жүргізді. Дәлірек түйіндесек, Қазақстандағы «кіші октябрь» – ең үлкен қырғынның – отыз екінші жылғы ашаршылықтың, ең үлкен жазалаудың – отыз жеті-отыз сегізінші жылдың алдындағы дайындық еді. Сол «үлкен қасаптың тиірменіне жем болып қазақтың оқығандары мен оның туыстары ілікті. Абайдың: Не болады өңшең ноль, Единица кеткен соң, – дегенінің кері келді. Қаймағынан айырылған халықтың мәйегі сұйыла бастады. Ең ақырында өзінің ұлтын қорлап, оның өткенінен бас тартып, жалпылама мақұлық еді деп баяндама жасайтын және дәл сол араға келгенде ауызын толтырып, дауысын нығарлап шығаратын мемлекет қайраткері шықты. Сонымен, «кіші октябрьдің» лаңды дауылы ауылға бет алды. Ең бірінші боп, алаш азаматтарының туған жерін құйындатты. Оның ішінде, Міржақып Дулатовтың, Халел Ғаббасовтың, Ахмет Байтұрсыновтың ауылдары ілінді. Соның бірі Асқар Дулатов. Зады, өзге-өзге, дәл осы ауылда тергеу мен тәргілеудің дүмпуі ерекше болған сияқты. Мысалы, Ахмет Байтұрсыновтың ағайындарын тепкілеп өлтірген де сол өзінің туған туыс, көрші-қолаңдары, жекжат-жұраттары еді. Ол туралы Ақаңның қызы Шолпан Ахметқызы ашына жазды. ОГПУ үшін бұл пәлендей өрескелдік саналмаған. “Алашордашылардың” ісін тергеп жатқан Саенконың көзіне Қостанай округінен жолданған Асқар Дулатов бастаған 13 адамның ісі түседі де, іле ол мынадай ұйғарымға келеді: “Мен, ПП ОГПУ-дің Шығыс бөлімінің ҚССР бойынша бастығының көмекшісі Саенко, 1929 жылы 12 мамыр күні ОГПУ-дің Қостанай округтік бөлімі жүргізген Наурызым ауданының Дулатов Асқар бастатқан байларының қылмысын тергеген істі қарап шығып, мынадай ұйғарымға келдім.
Асқар Дулатовтың ісінің мән-жайы мынадай. Бұл тергеудің себептері, яғни даудың басы – қазақтың дәстүрлі күрес тәсілі – бақталастықтан өршіген. Мұны ілікке себеп іздеген тергеу орындары өте сәтті пайдаланған және қашан кемеріне келіп, асып-төгілгенше, бірінің ішегіндегі қырындыны екіншісі қырып, су жіберіп тазартқанша бақылап отырған. Иі қанған соң барып, таспа тілген. Біз сол жүлгемен баяндап шығамыз. Істің саяси астар алған тұсында ғана оны кеңірек түсіндіруге тырысамыз. Мәселе былай өршіген... Тәргілеудің қарсаңында кеңестік мекемелер ауылнайлар сайлауын өткізеді. Міне, ежелден келе жатқан қазақы текетірес сол кезде сұр жыландай басын көтеріп шыға келеді. Жерімізді алғанда оянбайтын, намысымызды таптағанда шыдаудай-ақ шыдап бағатын ел-жұртымыздың жуастығы – билік десе басын көтеріп алып, тік шапшитын әдетіне басып, Голощекинді кейін ысырып қойып, үйренген майданға кірісіп кетеді. Сайлау жөніндегі уәкіл Хамза Жүнісов те жоғарыға мәліметін дайындай қояды. Сайлау барысында екі рулы ел таласқа түседі. Ақырында мадьяр руынан Сәтбаев сайланады, ақсақалдар өзара келеге түсіп, келесі жолы өтей руынан Оспанбаев сайлансын деп шешеді. Олар:облигация сатып алмауға еріктіміз. Бізді зорламаңдар – деп өкілдің айтқанына көнбейді. Міне, осы жайды хабарлаған Хамза Жүнісовтің мәліметі тергеуге арқау болған. Ол келе салысымен құжат толтырып, айыпкерлерді анықтауға кіріскен. Хамза Жүнісов – 31 жаста, 1916-жылғы ұлт азаттық көтеріліске, 1918-1919 жылдардың арасында азамат соғысына қатысқан, ысылған, өлім мен өмірдің мағынасын айырып қалған көзі қарақты азамат болса керек. Әрине, Аманкелді мен Әлібидің сарбазы “Алаштың” туы тігілген ауылға барғанда оған іштартпағаны анық. Ол мынадай мәлімет жасаған: “Мен Хамза Жүнісов, ауылдық жердегі кеңес сайлауын өткізу үшін, №10 ауылға жіберілдім. №10 ауылға келгенде жікшіл топтардың бар екенін көрдім, оларды басқаратын мыналар:
Тергеу ісі 1928-жылдың аяғында басталған. Куәлардың айғақтарының барлығын теріп беру мүмкін емес, тек кейбіреулеріне ғана тоқталамыз. «29/ХІІ – 28 жыл. Наурызым ауданының №8 ауылының азаматы. А. Бекжановтың 29/ХІІ – 28 жылғы көрсетіндісіне қосымша айғақтар. Мен бұдан бұрын берген А.Дулатов туралы көрсетіндіме қосарым мынау: А.Дулатов “Алашорданың” тұсындағы ең белсенді қанішерлердің және кедейлерді атқызғандардың бірі әрі ұйымдастырушысы. Барлығымызға белгілі оның ағасы кеңес өкіметінің нағыз жауы болды, А.Дулатов та кеңес өкіметінің дұшпаны. М.Дулатов “Алашорданың” көсемі ретінде 18-жылы жендеттік көрсетіп, кедейлерді дарға асты және атты. Мысалы, Асқар және Міржақып Дулатовтар және олардың сыбайластары, №8-10 ауылдардың ақсақалдары мен байлары Бірмағамбет Бөлекбаев, Сеит Сүйменбаев т.б Мырзағазы Испулов арқылы Қызылордадан келген Таранның отрядындағы қызылдарды алдап, олардың барлығын Бірмағамбет Бөлекбаевтің үйінде атып тастады. Олардың соңынан қызылдарды іздеп Жангелдиннің жасағы келді, олар тек қызылдарды дарға асқан жерді (шұңқырды) ғана тапты, ал сүйектерін таба алмады, сөйтсе “алашордашылар” әлгілерді дарға асқан соң денесін көлге тастап жібергені кейін белгілі болды” – дейді. Алаштың аяулы азаматы турасында мұндай қатыгез де жан түршігерлік теңеуді А.Бекжановтың өзі тауып қолданды ма, жоқ па, оны анықтау мүмкін болмас. Бірақ та бір күнде екі рет көрсетінді жазған адамның соңғы сөзі тергеушінің үйретуі арқылы жазылғаны анық. Бұл көрсетінде араб қарпімен жазылған. Сондықтанда оның түпнұсқа екендігіне сенуге болады. Біз орысша аудармасын тәржімәлап беріп отырмыз. Хамза Жүнісов ескі сарбаз ретінде Міржақыпты айыптайтын дерек алып келу үшін соның ауылына жіберілген болды. Ол өзінің мақсатына жетті. Жоғарыдағы көрсетіндіні жазып отырған Бекжанов Абайділда да Хамзаны бұрыннан танитыны байқалады. Ол – 47 жаста, 1916 жылғы көтеріліске қатысқан, 18-19 жылдары ақтарға қарсы соғысқан. Үйінде бағып отырған 7 жаны (адам) бар. Бұдан кейін куәлік берушілер өздерін “кедей”, “құл” деп таныстырған. Бір ауылда соншама күң мен құлдың қайдан жүргені белгісіз, мүмкін, “жалшы” десе әлдеқайда сенімдірек шығар еді. Бір-біріне арыз айтудан басталған куәліктер бірте-бірте “Алашқа” ауыз салды. Зарды тергеушілер (Ү том. 135-бет) арыздың тым қазақы әрі ауыл арасындағы басараздыққа ойысып бара жатқанына онша разылық танытпаған сияқты. Сондықтанда, “Қазақ”, “Ауыл” газеттеріндегі қиындыларды да осы іске тіркепті. “Жаңа торғайлық” деген “сөз шеберінің” 1929 жылы 11 көкек күнгі мақаласында Аманкелдіні өлтірген – “Алашорда” – деп жазып, осы тергеудің дерегін пайдаланған. Демек, жергілікті қылмысты тергеу орындары мен ГПУ-қызметкерлері және партия басшылары мұны үлкен облыстық дәрежедегі науқан ретінде өткізген. Тергеу барысында Иманғали Қарпықов деген азамат та жауапқа тартылған. Ол “Алашорданың” бұрынғы атты жасағының сарбазы екен. Жасы 36-да, арғын руынан. Реті келгенде айта кететін жай, тергеуде жауап берген адамдардың руы ерекше мәнге ие болған сияқты. Өйткені жаңағыдай өзара жауласқан рулардың адамдарының бірінің үстінен бірі арыз беру, жала жабу онша қиынға соқпаған. Оны тергеушілер өте ұтымды пайдаланған. Иманғали Қарпықовтың жауабының мазмұны қысқаша баяндағанда мынадай: Ол: «1918 жылы наурыз айында “Алашордашылар” тобы Майқара ауданына келді. Бұл жерде – мадияр, шымболат, өтей рулары тұратын. Келгендердің ішінде Есполов Мырзағазы, Байтұрысынов Ахмет, Дулатов Міржақып, Қадырбаев Сейтазым, Кенжин Аспандияр, Мұзафар Қасымов (офицер), Қаратілеуов, молла Әбідрахман Мұртазин, Теміров Абдолла, Сейдалин Қырымкерей тағы басқалар бар. Қастарында 200 жасағы бар. Елден әскер жиды. Елді үгіттеген – Міржақып Дулатов. Олар: біз – ақты да, қызылды да жақтамаймыз, тек қазақтың мүддесін қорғаймыз деді. Содан кейін де соларға қосылдым. Таран әскерінің қалдығын Есполов Мырзағазы атқызды. А. Қасымов көмгізді» – дейді. Тергеушілердің ойынан шыққан куәліктің бірі осы. Бұл айтылған мәселелер жөнінде аталған адамдардың әрқайсысының өз жауабы бар. Асқар Дулатовты және басқа да ауылдың қарапайым байларын “Алашорданың” ісіне қосу әрі таңдандырады, әрі таңдандырмайды да. Өйткені, оларға бүкілқазақтық қылмыскер керек болды және оны осындай қосымша істер арқылы толтырып отырды. «Айыптау қорытындысында: №3 тергеу ісі бойынша айыпқа тартылған “Алашорда” қозғалысына қатынасқан, Міржақып Дулатовқа көмектескен, тәргілеуге қарсы науқан жүргізген, Наурызым ауданынының азаматтары: 1.Дулатов Асқардың 2.Тұйғымбеков Дүзеннің 3.Бөлтіріков Оспанның 4.Тілеулиев Нақыптың 5.Оразбеков Абдолланың 6.Кеншінбаев Дарханның 7.Жұрқанов Құлахметтің 8.Балыбаев Жанахметтің 9.Исмағамбетов Теміржанның 10.Есполов Дүйсенбайдың 11.Мұратов Т. және 12.Сәтбаев Ибрагимнің тергеу ісін қарап, айыптау қорытындысы істің қылмыстық мазмұнына сай деп есептеймін. Айыптау қорытындысымен толық келісе отырып, қазақ ауылының артта қалуының және рулық сарқыншақтарының жойылмауының салдарынан айыпкерлер қазан төңкерісінің жүзеге асқанына он екі жыл өткеніне қарамастан жылма-жыл өздерінің іс-әрекеттері арқылы ауылдық жерлердегі кеңестік қоғамның дамуына кедергі жасап келгендігін, қазақ кедейлерін байлардың басыбайлылығынан құтылуына тосқауыл қойғандығын ескеріп, бұл істі ОГПУ-дің коллегиясының қарауына жіберіп, соттан тыс негізде үкім шығару керек деп ұйғарым жасаймын. Қостанай округтік прокуроры – А Безденко” – деп шешім шығарды. “Соттан тыс негізде үкім шығару” – дегеннің мәні әйгілі үштік арқылы бірден жазаға тартуды білдіреді. Мұнда тек саяси қылмыскерлердің ғана істері қаралады. Олардың шешімі ең соңғы және қайта қарауға жатпайтын үкім болып есептеледі. Міне, сондай кергіге қостанайлық қыр қазақтары да тап келді. Тергеу ісін оқып отырып та олардың нақты қандай айыбы бар екендігіне жіп таға алмадық. ҮІ том: “Әділовті және басқа да 44 адамды айыптаған қылмысты іс” Бұл томдағы тергеу істері Мәскеу қаласында жүргізілген. Қызылорда, Алматы, Ташкент түрмелеріндегі сұрақ-жауаптардың барлығының басы біріктіріліп Бутырькаға жөнелтілген. Тергеу Дінше – Дінмұхамед Әділевтің 3-томдағы “Алашорда” ұйымының әр қаладағы бөлімшелерін көрсеткен сызбасына берілген түсінікпен басталған. 1988 жылғы Қазақ ССР жоғары сотының шешімінде Д.Әділевтің сұрақ-жауаптарынан бұлыңғырлық, логикалық қисынсыздық, күдікті психикалық шалық байқалады. Соған қарағанда түрмеде қысым жасалып, күш қолданылып, мәжбүрлікпен жауап алынуы мүмкін деген күмән білдірілген. Ал Заки Валидовтің естелігіндегі деректерге жүгінсек Діншенің ұстамалы жүйке шалығы болған сияқты. Лепіріп сөйлеу, өзін-өзі «партизан» ретінде сезіну, көсем көріну Д.Әділевтің бойына сіңісті мінезі екені бәріне белгілі болған. Оның мұндай ұстамасы Бұқарада жүргенде байқалып, бір ай бойы жатып қалған. «Мен өзіме қол салуға дайынмын, бірақ шындықты жазу үшін тірі қалдым» немесе «М.Дулатов пен Х.Досмұхамедов және басқа алашордашылар жасырын ұйымның жиналысын мен түсінбесін деп орысша өткізді» – деген сияқты сөздер қалайда күдік тудырады. Мұғалімдік курста оқыған және екі жыл партизандардың ішінде жүрген адамның орыс тілін білетінін М.Дулатов аңғарса керек-ті. Жас жігіттің психикасына 17-18 жасында партизандық майданда жүргенде зақым келді ме, ол арасы бимағлұм. Түрмедегі істі тергеген Павлов оның бұл осалдығын өзінің мүддесіне пайдаланған сияқты. Бұл көрсетіндінің стилінен-ақ байқалады және Мәскеу түрмесіндегі жауаптарды бір ізге түсіріп баяндаудың өзі мүмкін емес. Астыртын ұйымның сызбасында алаш қайраткерлерінің бәрін сыпыра тізіп шығып, мінездеме береді. Соған қарағанда әуел бастағы Дінше Әділевтің ұсталуына себепші болған “Қара – Ноғай” туралы айғақтар мүлдем ұмыт қалдырылып, тек саяси айыптауға көшкені байқалады. 1929 жылы 2 қараша күні тергеуші Павловқа берген Дінмұхамед Әділевтің қосымша көрсетіндісі. “Астыртын қазақ ұйымы туралы сызып берген №1 сызба 2-жылдың көктемі мен жазындағы; ал №2 сызба – 21-жылдың аяғы мен 24-жылдың арасындағы құрылымдарды қамтиды және оған ерекше түсініктің керегі жоқ, өйткені астыртын ұйымдардың сол кездегі іс-әрекеті туралы Қазақстандағы тергеуде тәптіштеп жазып бергенмін. Ал қазір тек 1925-28 жылдардың арасын қамтитын №3 сызбада көрсетілген астыртын ұйымның ісіне талдау жасап, түсіндірме беру қажет шығар. Орталықтан бастайық: ұйымның бұл кездегі орталығы – Қызылорда қаласы болды. Сонау 21-23 жылдардың арасында-ақ астыртын ұйымның жетекшісі болған адам осы қалады тұрады. Енді сол адамдардың әрқайсысына жеке-жеке мінездеме беріп, олардың біздің контр-революциялық ұйымымыздағы жүргізген ұлтшылдық және ұйымдастыру жұмыстарын әшкерелеуге көшемін. Байтұрсынов Ахмет: арадағы ұзақ үзілістен кейін мен онымен Қызылорда қаласында (25-жылы) кездестім, ол бұл кезде әдеби іспен пейілін сала шұғылданып жүрген. Мен оның жеке өзімен ешқандай да әңгіме өткізбедім, мұндай сұрақпен оның назарын аударуды қажет деп таппадым, өйткені, оның жасы келіп қалған, сыйлы адам, ал біз болсақ қатардағылардың біреуі ғанамыз. Бірақта өзгелер арқылы білетінім, ол ұлтшылдық және ұйымдық іскерліктен бас тартпаған. 25-28 жылдардың арасындағы ондай деректерге мынаны жатқызамын: бірінші, біздің ұйымның мүшесі Байсейітов... (беттің осы арасы жыртылған, сөйлемнің ыңғайына қарағанда, оны былай оқуға болады: Байтұрсыновпен және басқалармен бірге)... Бакудегі түркітанушылардың құрылтайына барды. Қайтып келген соң Байсейітов маған мынаны айтты: олар – Байтұрсынов пен Байсейітов түрік профессоры Купрелло-Задамен кездесіп, Валидовтың жағдайы туралы әңгімелеспек болыпты. Байсейітовтің айтуынша Купреллоның да жүздесуге ықыласы қатты ауыпты, алайда олардың соңына тыңшылар қойылып, аңдып жүргендіктен де қаншама тырысса да ыңғайлы сәтін тауып әңгімелесе алмапты. Сөйтіп, менің Байсейітов арқылы білгенім, Байтұрсынов – баяғы Байтұрсынов күйінде қалыпты. Ол түрік профессоры арқылы шет елде Константинопольде жүрген Валидовпен тікелей байланыс жасай алмағанымен де пікір алысқысы келгені анық. Екінші айғақ: мен қырда жасырынып жүруге мәжбүр болған кезімде 1928–жылы өзімінің жігіттерімнің бірі Нұрланды Қызылордаға жібердім. Ол менің тапсырмам бойынша Дулатовқа жолығыпты. Ол (Дулатов - авт.) Аймауытовпен екеуі Нұрланды ертіп Байтұрсыновқа барыпты. Онда барған соң Дулатов: “Ақа, міне, Дінше Әділевтің жігіті келіп тұр, қандай тапсырма береміз” – деп сұрапты. Оған жауап ретінде Байтұрсынов: “Сендермен сөйлестік емес пе, соны айтыңдар” – депті. Демек, Байтұрсынов 1928-жылдың өзінде біздің астыртын ұйымымызда үлкен ұйымдастырушылық – жетекшілік қызмет атқарған”. Көрсетінді осылай жалғаса береді. Д.Әділев бұл арада “кәдімгі кәнігі конспиратордың” міндетін атқарап, астыртын ұйымның жетекшілерінің бірі ретінде әрқайсысына берген мінездемесін өзі қызуқандылықпен талдайды. Тергеуші бұрынғы сұрақтарды қайта қойып, оны неғұрлым саяси бағытқа қарай қақпайлап, бір ізге түсіруге тырысқан. Дінмұхамед Әділев бұдан кейін Міржақып Дулатовқа “мінездеме” берген. Әрине, оның Валиди мен Шоқаевқа деген ішкі ықыласын айтқан. Жай ғана адам бір сүзіп шыққанның өзінде Дінмұхамедтің “қара суды теріс ағызып, қара тонды теріс аударғаны” бірден аңғарылады. Тіпті миға сыймайтын жайлар бар. Оның бәрінің ешқандай мән-мағынасы жоқ сөздер болғандықтан да, кейбір шетін деректерді ғана ұсынамыз. Ескерте кететініміз, жауаптың мазмұнына тергеушінің өзі де тұздықтап, өз жанынан қосымша “куәлік” қосқаны бірден байқалады. Өйткені Қазақстанның жағдайын білмейтін адамның сөзі екені көрініп тұр. Сөйтіп, бір кезде «Омбының көшесінде қаңғып қалған 11 жасар Дінмұхамед Әділевті» (М.Дулатовтың мақаласынан – Т.Ж.) адам қатарына қосқан Міржақып Дулатовты, енді есейген Д.Әділев мырза өзінің көрсетіндісінде оны былай деп “азаптан құтпармақ” болған. Дінмұхамед Әділев: “...Содан кейін мен Нұрлан арқылы, әлде басқа біреу арқылы ма, нақты есімде қалмапты, өзімнің осында келгенімді Дулатовқа білдірдім. Біраздан кейін жақсы атқа мінген, басында әдемі қалпағы бар Міржақып өзі маған келді. Бөлмеде екеуміз ғана қалдық. Дәл осы уақытта Англия мен кеңестің арасындағы қарым-қатынас үзілді. Біз сол туралы әңгімелестік, Дулатов жалпы жағдайды және Қазақстандағы жағдайды сондай бір қара бояу жаға қатерді төндіре баяндады. Ол маған: бізге әзірше тиісе қоймағанымен, түбі тұтқындауы мүмкін, өйткені, соғыстың не әскери қыспақтың басталып кетуі, тіпті, кеңес өкіметінің құлауы да мүмкін – деді. Оның өзінің де көңіл-күйі түсіңкі еді, сол арада ол тағы да: – Қаладан кетіп қалуды ойластырып жүрмін. Мен өзімінің Торғайыма қарай бет алмақпын. Сонда барған соң 50-60 жігіттің басын құрап, жасақ жасақтаймын, киіндіремін, қолына қару беремін де іске кірісемін. Егерде соғыс бола қалса дәл осылай істейтінім анық, оны ешкім де тоқтата алмайды. Соғыс болмаған жағдайдың өзінде де елге барып, жасақ ұйымдастырамын. Дәл осындай пікірді Есполов Мырзағазы мен Байтұрсынов Ахмет және Ғаббасов Халел де ұстанып отыр. Олар да қаланы тастап өз ауылдарына кетпекші. Сөйтіп, біздің бәріміз ауылға барып (жоғарыда аталғандар Торғайға барып) іске кіріскенше ешқандай байланыс жасаспау керек. Тек дала арқылы “тірі байланыс” (хабаршы арқылы – Т.Ж.) жасап, бүкіл қазақ елін қарулы көтеріліске шақырамыз. Қайталап айтамын – қарулы көтеріліске шығамыз, менің бұл ұсынысымды қосылып, қаладан ауылға кетуге Есполов Мырзағазы, Байтұрсынов Ахмет пен Ғаббасов Халел қостап отыр” – деп айтты». Бұл сөздің ешқандай ақылға сыймайтыны анық, бірақта 71 алаш азаматын құрбандыққа шалған «дәлел» болғандықтан да әрі кеңестік сот жүйесінің қоясын барынша ашып көрсету үшін еріксіз хатқа түсіріп отырмыз. Тіпті Дінмұхамедтің осылай деп айтқанына да күдікпен қарайсың. Өзге айыпкерлерді қайдам, Дінмұхамед Әділевтің тергеушілер жағынан қатты қыспаққа түскенін, неше түрлі қинаудан өткенін оның қарама-қайшы айғақтар беруінене-ақ байқауға болады. Үш жылға созылған ұшы-қиырсыз тергеу оны әбден қажытып, жайшылықта күйгелек адамның мінезін одан бетер жұқартып жібергені айдан анық. Әбден мезі болып, түрлі қинаулардан жаны түршіккен Дінмұхамедтің мына “мінездемелерін” әбден ашынған соң және енді құтылмасына көзі жеткен соң, азаптан құтылу үшін айтқан жансебілдік қана деп түсінуге де болады. Әйтпесе, далада бой тасалап соғыс жүргізудің заманының өткенін өзге-өзге Байтұрсынов пен Дулатов, Ғаббасов пен Есполов білудей-ақ білетін. Күні кеше, он-он екі жыл бұрын: патшаға қарсы көтерілісте бостан-босқа қырылып қаласыңдар – деп зар қақсаған да солар болатын. Бұдан кейін Әділев пен Павлов астыртын ұйымның шет елмен байланысқан тамырын таратады. Онсыз тергеулдің шарты толмайтыны анық. Бұрынғы айтылғандардың бәрін де заңдастыруға ұмтылады. Павлов сонау Қазақстандағы Саенко мен Альшанскийден шенінің жоғары екенін дәледеуі тиіс. Бұл арада Дінмұхамедті ұрып-соғып, қорлап көндірді ме, жоқ па, онысын құдай білсін, хаттамаға қарағанда екеуінің де мүддесі бір жерден шыққан. Дінмұхамед одан әрі: “Содан кейін Дулатов маған: Шоқаев Парижде көрінеді, онда Түркияның елшілерінің хатшысы болып істейді екен, – деп хабарлады. Бұл мәліметті қайдан алғаны туралы әңгіме кезінде маған айтпады. Шоқаев туралы пікірлескенде ол тек қана жалпылама ғана мағұлмат беріп: көрдің бе біздің адамдар барлық жерде де бар, олар өздерінің қал-қадерінше шамасына қарай әрекеттеніп жатыр, – дегендерді білдіру мақсатын ғана көздеді. Дулатовтың айтуынша, мысалы, Шоқаев Женевада Ұлттар Лигасына барып ұсыныс жасапты, Берлинде болыпты, бүкіл Европаны аралап шығыпты, бір сөзбен айтқанда тынбай әрекеттеніп жүр екен” – деп жауап береді.
“Өзінің Торғайдағы жасақтарының ұйымдастырылуы жөнінде маған Дулатов ештеңе демеді. Тек жоғарыда көрсетілгеніндей, Есполовтың, Байтұрсыновтың, Ғаббасовтың қырға шығатынын ғана ескертті. Содан кейін ол маған сыртта кермеде тұрған атын көрсетіп: «Әне, менің сәйгүлігім де дайын тұр, өзгелер де жақсы ат іздеп жүр,” – деп айтты». Иә, мұның барлығы да ертегі. Өз сөзін өзі қызықтап, лағып кеткен. Алайда, айтылар сөз айтылды. Атылар адам атылып кетті. Одан қайран жоқ. Тек соның астарын ашып, кейінгілердің содан тітіркенуі үшін нақты шындықты баяндап беру ғана біздің сыбағамызға тиіп отыр. Бір назар аударарлық нәрсе: ҮІ томдағы тергеу ісінде жоғарыдағы адамдарың аты жиі аталып, әр сұрақта ауызға алынып отырған, Неге? Демек, бұл адамдар Алматыдағы тергеуде өз кінәсін мойындамаған. Енді Мәскеуге келген соң оларға қосымша айып тағу үшін барын салған. Әйтпесе, өзгелердің аты неге аталмайды. Бұл да есте ұстарлық жай. Д.Әділев күн сайын жауапқа шақырылып, әр кезекте жаңа сұрақ беріліп, бұрынғы жауаптарындағы мәліметтерді қайтадан анықтап, тәптіштеп, оның айналасын қаза түседі. Оның астарына үңілген Дінше жоқ, айылын жимай еркін көсілген. Дулатовты: өзінің ағасы Байсейіт Әділевтің түрмеден қашуына көмектесті. Жаһанша Досмұхамедовтен ақша алып берді – дей келіп ауылдағы оқиғаларды қайыра баяндап, бұрынғыдан бетер өсіріп хикаялайды. Тіпті алдыңғы сөзінен соңғы сөзі асып түседі. Сөзінің соңында: “Е, жаңа ғана Ғаббасов туралы Дулатовтың айтқаны есіме түсті, ол: біз бәріміз қырға шығып кеткеннен кейін барып Ғаббасов салт атпен бүкіл даланы кесіп өтіп Семей губерниясындағы өз аулына барады. Бүкіл даланы кесіп салт атпен аралап өтуінің өзіндік мақсаты бар, ол “тірі байланыс” орнатып, бүкіл халықты көтеруге тиіс еді, – дейді Дінмұхамед өзінің Шымкенттен Шуға салт атпен барғанын есіне түсіріп.
Міне, Дінмұхамедтің Мәскеудегі тергеушіге берген жауабы осындай серпінмен аяқталады. Әрі қарай не күтіп тұр? Белгісіз. Әрине, біз үшін белгілі. Ал тұтқындар үшін ше? Істің насырға шапқанын олар да сезген. Барлық айыпкерлер Мәскеуге Бутырька түрмесіне жиналған соң олардың арасында белгілі бір дәрежеде келісім болған іспеті. Сондай-ақ, олар істің аңдысын аңдып отырып, мұның түбі атумен аяқталатынын біліп, тәуекелге барып, ойындағысын айтуға бекінген. Неге мұндай өзгеріске түсті? Оны түсіндіріп бере алмаймыз. Тек түрмедегі “қолға түскен” бір хатта Міржақып Дулатов өзінің ойын қағазға қазақша, араб қарпімен 1929-жылдың 19 қарашасы күні:
жүктеу/скачать 1,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|