Сенсорлық жүйелердің дамуы.
Сыртқы және ішкі орталардың әсерлерін қабылдап, талдап, талқылайтын, олардың жағдайлары туралы сезім тудыратын мүшелер жүйесін талдағыштар немесе анлизаторлар дейді.
Организмде жеті түрлі талдағыштар бар: көру, есту, иіс, тері, қозғалыс, дәм және висцеральды (лат. вицералис - ішкі мүшелерге қатысты), яғни ішкі мүшелерге байланысты жүйе.
Барлық талдағыштар 3 бөліменен тұрады: 1) сезгіш немесе перифериялық бөлім, шеткі немесе рецепторлық бөлім деп те атайды; 2) өткізгіш бөлім, сезгіш нерв деп те аталады; 3) орталық, немесе қыртыс бөлімі, яғни қыртысындағы езім орталықтары, сезім аймақтары деп те атайды.
Көру талдағышы. Көру талдағышының сезгіш бөлімі көз алмасында орналасқан.
Көз алмасы – күрделі құрлысты мүше. Көздің сыртын тығыз ақ қабық қоршаған. Ол көз аласының алдыңғы жағында мөлдір, дөңестеу қасаң қабыққа айналады. Ақ қабықтан соң көз алмасын қанмен қамтамасыз етіп тұратын тамырлы қабат бар. Ол қан тамырларының торынан тұрады десек те болады. Тамырлы қабаттың ішкі бетінде жұқа бояу зат – пигмент болады. Ішкі торлы қабығының құрлысы өте күрделі. Негізінен алғанда, ол жарық сәулелеріне сезімтал фоторецепторлар деп аталатын таяқша және сауытша тәрізді клеткалардан тұрады.
Көздің қасаң қабығы, бұршағы шыны тәрізді денесі – негізгі жарық сындырушы оптикалық жүйе. Олар жарық сәулелерін жинақтап, жарық толқындарын сындыру қызметтерін атқарады. Көздің қарашығы арқылы жарық сәулелері көздің қасаң қабағы, бұршағы, шыны тәрізді денесі арқылы өтіп фокустың нүктеде жинақталып заттың нақтылы, бірақ кішірейген бейнесін торлы қабыққа түсіреді.
Қосымша құрлымдарға қас, кірпік еттері, көз жасының безі мен оның қапшығы, көз еттері жатады.
Әр түрлі қашықтықта орналасқан заттың бейнесін торлы қабыққа түсіру үшін көз бұршағы аккомодациялық қызмет атқарады. Аккомодация деп көзден әртүрлі қашықтықта орналасқан заттардың бейнесін қабылдау қабілетін айтады.
Көз және көру заттың пішінін, түсін, мөлшерін, орналасу қашықтығын және бағытын анықтайды. Затты айқын көру үшін оның бөлшектерін жақсы көру керек. Заттың ұсақ бөлшектерін көру қабілетін көздің өткірлігі дейді. Заттың бейнесі сары даққа түскенде ол өте анық көрінеді, ал сары дақтан торлы қабықтың шетіне қарай жылжыған сайын бұл қабілет азаяды. Ол адамның жасына, жағдайына байланысты, мысалы, нәрестенің көзінің өткірлігі – 0,004-0,02,3 айда – 0,05-01,1 жаста -0,3-0,6, 4-5 жаста – 0,7-1,0, 10-15 жаста – 1,0 шартты бірлік өлшеміне тең.
Адам қос көзбен көру, яғни бинокулярлық қабілеті бар организмге жатады. Қос көзбен көру арқылы қоршаған ортаның заттарын, оның тереңдігін, қашықтығын, пішінін дұрыс анықтай алады.
Балалардың көз алмасының көлденең диаметрі ұзарғанда немесе жарық сәулелерін сындыру қабілеті күшейгенде жақыннан көру қабілеті пайда болады. Ондай адам тек жақын жердегі заттың бейнесін анық көріп, көзден алыстау орналасқан затты бұлдыр көреді.
Көру гигиенасының талаптары:
кітапты оқығанда, қағазды жазғанда баланың көзі мен қағаз аралығы 35-40 см болуы тиіс. Ең тиімдісі 37 см;
баланың жұмыс орнының жарығы дұрыс қосылуға тиіс. Ең тиімді жарық мөлшері 150-300 люкс шамасында. Жарық сәулелерінің әсері баланың көзіне тура түспеуі керек. Жарық көздерінің сыртында жарық сәулелерін шашатын сәуле сейілдіргіштері, айталық, плафон, абажур, пластинка болуы тиіс.
үстелде, партада бала дұрыс отыруы керек.
жүріп келе жатқан көлікте кітап оқуға болмайды.
теледидар көрсетулерін қарағанда ең кемінде 2,5-3 м қашықтықта отырған жөн (теледидардың экраны 62 см болғанда).
Баланың жасына лайық жазу, оқу еңбектерінің, теледидарды қарау ұзақтығын, әсіресе көзге күш түсіретін еңбектің түрлерін, олардың ұзақтығын мұқият қадағалаған жөн.
Баланың жасына лайық кітап оқу ұзақтығын сақтау,
6-7 жаста - 10 минөт,
7-10 жаста – 15 минөт,
10-12 жаста – 20 минөт,
12-15 жаста - 25 минөт,
5-18 жаста 30 минөт, яғни осы көрсетілген уақыттан соң аз да болса, көзді демалдырып, отыру қажет немесе көз талмайтын жұмыспен айналысқан жөн.
Көздің тазалығын сақтау керек: көзді таза қол орамалмен сүру, әр адамның өз бет орамалының болуы, шаң-тозаңнан сақтау т.б.
Көз еттерін жаттықтыру, жалпы организмді шынықтыру, жұқпалы аурулардан сақтау, оларды асқындырмай мезгілінде емдеу, дұрыс тамақтану т.б. гигиеналық талаптарды сақтау, организмді шаршатпауға тырысу керек.
|
