Ішкі секрециялық бездер жүйесі - синтездеп бөлетін өнімі (секреті) тікелей қанға шығарылатын, қанмен бүкіл денеге тарап, зат алмасу үрдісіне, ішкі ағзалардың қызметіне, адам организмінің күллі тіршілігіне ықпалын тигізетін мүшелер жүйесі.
Орталық ІСБ: Гипофиз, Эпифиз, Гипоталамус-тың нейросекреторлық ядролары.
Шеткі ІСБ: Қалқанша безі, Қалқансерік бездері, Тимус (айырлы без), Бүйрек үсті бездері, Ұйқы безінің Лангерганс аралшықтары, Жыныс бездері.
Гормондар – ІСБ-дің өнімдері, өте белсенді химиялық заттар, жүйке жүйесімен бірлесе отырып организмнің өсуін, дамуын, физиологиялық қызметтерін үйлестіруге, зат және энергияның алмасуына, ағзалардың қызметтін реттеуге қатысады.
Ортақ қасиеттері:
- өте белсенді, тым аз мөлшерде де әсер ете алады;
- әсері арнайы бағытталған, бір гормон жетіспегенде
екінші бездің гормоны оның қызметін атқара
алмайды;
- ұлпаларға, мүшелерге өзінің пайда болатын жерінен дистантты, яғни қашық тұрып, алыстан әсер етеді.
Гипофиз - бас сүйегінің “түрік ері” деп аталатын ойығында орналасқан, салмағы туылғанда 10-15 мг, 10 жаста – 30 мг, ересектерде – 60 мг. Гипофиздің гипоталамуспен тығыз байланысы бар, араларын 100 мыңдай жүйке талшықтары байланыстырады. 3 бөліктен тұрады: алдыңғы және ортаңғы (аденогипофиз) және артқы (нейрогипофиз). Аденогипофизде 22 гормон түзіледі, ішіндегі аса маңыздылары: соматотропин (СТГ), адренокортикотропин (АКТГ) - бүйрек үсті бездерінің қыртыс қабатының гормондарының синтезделуіне әсер етеді; тиреотропин (ТТГ) - қалқанша безінің қызметіне әсер етеді және гонадотропиндер (лютеиндеуші, лютеотроптық, фолликустимулдеуші) - бала емізетін әйелдің сүтінің пайда болуын реттейді, жыныс бездерінде гормондардың синтезделуіне әсер етеді; ортаңғы бөлігінде – меланотропин (МТГ) - терінің түсін, терідегі пигментті клеткаларға әсер ету арқылы реттейді. Нейрогипофиздің гормондары: 1. Вазопрессин (антидиурездік гормон - АДГ) – су мен минералдық заттардың алмасуына әсер етеді, қанның артериялық қысымын жоғарылатады. Қанда АДГ мөлшері азайғанда қант диабеті ауруы пайда болып, тәулігіне 10-20 литрге шейін зәр бөлінеді. 2. Окситоцин әйелдің жатырының жиырылуын қамтамасыз етіп, босанғанда баланың сыртқа итерілуіне әсер етеді.
Қалқанша безі – көмейдің алдында орналасқан, туылғанда салмағы 1 г, жиырма жаста 20 есе артады. Гормондары: тироксин, трийодтиронин және кальцитонин. Организмдегі зат және энергия алмасуын үдетеді, ұрықтың дамуында, баланың өсуінде, денелік дамуы мен психикасының қалыптасуында маңызы зор. Жетіспеушілігі – кретинизм (баланың бойының өсуі мен жыныстық жетілуі баяулайды, кем ақыл болады). Йод жетіспегенде бездің гипосекрециясы байқалады, пайда болған ауру эндемиялық зоб деп атайды. Бездің гиперсекрециясы байқалса Базед ауруы немесе тиреотоксикоз дамиды.
Бүйрек үсті бездері – қос мүше, оң және сол жақ бүйректердің жоғарғы жағында орналасқан, жалпы салмағы 15-20 г. Сыртқы қабаты - қыртысты зат, ішкі қабаты милы заттан тұрады. Қыртысты қабатта түзілетін гормондар: глюкокортикоидтар, минералкортикоидтар, андростерон, эстрол және прогестерон. Милы қабатының гормондары: адреналин және норадреналин. Ұйқы безі – қарынның артында, он екі елі ішектің жанында орналасқан, аралас без. Қызметі нашарлап, бұзылса – қант диабеті ауруы дамиды (қанда глюкоза мөлшері жоғарылап, бала шөлдей береді, полиурия, арықтап, азады, диабетикалық кома).
Жыныс бездері – қос секрециялы бездер:
1. сыртқы секрециялық без ретінде әйелдерде - аналық клетка, ерлерде аталық клеткалар – сперматозоидтар өніп дамиды.
2. ішкі секрециялық без ретінде жыныс гормондары түзіледі.
Ерлердің жыныс гормондары: тестостерон, андростерон. Аналық бездер гормондары - эстрогендер (эстрадиол, эстрон, эстриол) мен прогрестерон. Эпифиз - ортаңғы мидың жоғарғы бөліктерінің арасында орналасқан. Гормондары – меланин, гломерулокортикотропин және контригипоталамус–гипофизаралық гормондар. Қызметтері: организмнің биоритмдерін реттеуге қатысады, организмнің жарық өзгерістеріне бейімделуіне қатысады, гормондар синтезделуінің ритмдік ауысуына әсер етеді.
Қалқаншасерік бездері - қалқанша бездің артқы қабырғасында орналасқан кішкентай түйме тәрізді, саны - 4 (2 жоғары және 2 төменгі). Бұл без паратгормон синтезделеді. Паратгормон кальцийдің алмасуына әсер етіп, оның қандағы мөлшерін реттейді. Паратгормонның жеткіліксіз болуы сіңірдің тартылуын, сіреспе (тетания) тудырады.
