Дәріс кешені 1-дәріс. Тақырып: Экономикалық талдаудың пәні мен міндеті, объектісі және мазмұны

1 Экономикалық талдаудың мазмұны, пәні, объектілері және міндеттері.

2 Шаруашылық субъектісін басқарудағы экономикалық талдаудың рөлі.

3 Экономикалық талдауды ақпараттық қамтамасыз ету.

4 Экономикалық талдау және шектес ғылымдар.

Дәрістің негізгі мазмұны

«Талдау» сөзі грек тілінен аударғанда «бөлу, бөлшектеу» деген мағынаны білдіреді. Бөлшектеп, зерттеліп отырған құбылыстар мен процесстердің адам саны, деңгейіне, қоршаған ортада қарастыруға мүмкіндік береді. Алайда, жинақтамалы тәжірибеде көрсеткендей талдау «таза» күйінде экономикалық құбылысты түсіндіре алмайды және сол себепті зеттеліп отырған пәннің жеке бөліктері арасында байланыс орнатып, бір-біріне тәуелділігін анықтап және оны біртұтас жүйеге келтіру керек.

Экономикалық талдау негіздері дегеніміз ол экономикалық құбылыстар мен процесстердің оларды құралдарға, бөліктерге бөлшектеу негізінде және олрды жан-жақты байланыстырып зерттейтін ғылым теориясы.

Экономикалық талдаудың мақсаттары:

1. Объектінің жағдайларына нақты баға беру

2. Қойылған талаптан айырмашылығын көрсету

3. Активтер мен міндеттемелердің өзгерістеріне әсер ететін факторларды зерттеу

4. Өндіріс тиімділігін арттыру, резервтерді анықтау

Экономикалық талдаудың негізгі объектісі болып шаруашылық қызметтің экономикалық нәтижелері:

Экономикалық талдаудың даму кезеңдері 3 бөлінеді:

1. 
   5-18 ғғ. Бұл кезеңде экономикалық ғылым өзінің мінез-құлқын жарата бастаған кезі
   
2. 
   18-19 ғғ. Бұл кезеңде материалдық ресурстарды өндіру, бөлу, пайдалануды іске асырып мысалы: экономикалық қатынастарды үй шаруашылық процессіне жатқызған
   
3. 
   19-21 ғғ. Мұнда адам тәрбиесінің оптималды етуіне жағдай жасайды. Осы кезеңнен соң өз орнын шаруашылықта пайда көзімен таба алады
   

Экономикалық талдау пәні объективті және субъективті факторлырының әсерінен жинақталып, экономикалық ақпарат жүйесі арқылы алынған кәсіпорындардың, бірлестіктердің шаруашылық процесстерінің әлеуметтік-экономикалық тиімділігі және олардың қызметтерінің шаруашылық нәтижелері болып табылады.

Теориялық талдау және нақты талдау бір-бірімен әрқашанда байланысты. Кез-келген формула немесе модель математикалы дұрыс болып қана қоймай, қарастырылып отырған құбылысқа немесе көрсеткішке теориялық жағынан негізделуі керек.

Макроэкономикалық талдау теориялық талдауды да, нақты экономикалық талдауды да қолданады.

Микроэкономикалық талдау дегеніміз мекеменің халық шаруашылығының негізгі бөлімдерін жүргізудің талдауы. Мекеменің шаруашылық жүргізуін талдау дегеніміз зерттеулер мен ақпараттық базада өзінің ерекшелігі бар экономикалық талдау. Әр мекеменің салалық бөлімдері, аумақтары бар екендігін және олар ғылыми-техникалық, экономикалық бағдарламаларды орындауға мемлекеттік тапсырыстар ала алатынын айта кету керек. Мекеменің нәтижесі халық шаруашылығының көрсеткіштерінде көрінеді. Микроэкономикалық және макроэкономикалық талдаулардың өздерінің ерекшелігі болғанмен, олар әрқашан салыстырылып отыру керек.

Экономикалық зерттеулер ішінде экономикалық талдау өз алдына өзінің пәні мен әдістері бар ғылым ретінде қалыптасты.

Ғылым ретінде экономикалық талдау дегеніміз мекеменің қызметі туралы экономикалық ақпараттарды өңдеу және талдауға қолданатын әдіс-тәсілдердің арнайы жүйесінің жиыны.

Нарықтық экономика жағдайында экономикалық талдау басқарудағы және қаржылық болып екіге бөлінеді.

Э кономикалық талдау

Басқарудағы талдау Қаржылық талдау

Ішкі талдау Сыртқы талдау

Ал қаржылық есеп беру - бұл кәсіпорын жағдайын білу үшін оның қаржы жағдайы мен шаруашылық қызметінің есеп беру жылындағы нәтижесімен танысу үшін акционерлерге, банктерге, сақтандыру компанияларына, мемлекеттік ұйымдарға арналған арнайы анықтама және қаржы газеттерінде, бухгалтерлік бюллетеньдерінде жарияланатын есеп беру. Басқаруды талдау тек ішкі ғана болып бөлінбейді. Ол өндірістік және қаржылық талдауға бөлінеді және барлық экономикалық ақпараттарды қолданады. Тек қана осындай талдау кәсіпорынның жағдайын нақты бағалауға мүмкіндік береді. Сол кәсіпорынның басшылары талдау жүргізгенде өндірістік талдаумен бірге бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтеріне негізделген қаржылық талдау да жүргізіледі.

Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:

• 
  Қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
  
• 
  Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
  
• 
  Айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
  
• 
  Қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
  
• 
  Кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
  
• 
  Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі;
  
• 
  Баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
  
• 
  Кәсіпорын табыстылығын бағалау;
  
• 
  Кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
  
• 
  Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқы мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау;