Дәріс кіріспе. Балық шаруашылықтары туралы түсінік Кіріспе. Балық шаруашылығы туралы түсінік

Орал өңіріндегі көнеден қалған тамаша ескерткіштің бірі, ол – Шалқар көлі.

Шалқар көлі айрықша экологиялық, ғылыми, мәдени, рекреациялық және эстетикалық құндылығы бар көл.

Көл Орал қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 75 шақырым жерде, Теректі ауданында орналасқан.

Бұл Батыс Қазақстан облысындағы ең терең, ірі су айдыны.

Бұл табиғат су айдыны өте көне болып саналады, оның қашан пайда болғаны күні бүгінге дейін талас тудырып келеді. Алайда бір «версия» мейлінше көңілге қонымды. Көл Каспий шегінен мың жыл бұрын тартылған бұрынғы Хвалын теңізінің жұрнағы, сол себепті де тарихқа дейінгі кезде бүкіл қазіргі Каспий маңы ойпаты орнында жоғарыда айтылған теңіз болған.

Есте жоқ ескі заманнан бері Шалқар көлі адам назарын өзіне тарқан, оның жағасын оғыздар, печенег тайпалары мекен етсе, кейіннен қыпшақ, түрік тайпалары – қазақ халқының ата-бабалары қоныс тепкен.

Бұған 921-922 жылдарда Волга Бұлғариясына жасаған сапары туралы араб көпесі-ғалым Ахмед Ибн-Фадланның шығармалары куә. Ахмед Ибн-Фадлан Хорезмнен Бұлғарияға дейінгі маршрутын сипаттай келе, ерте дамыған ортағасырда Еуразия кіндігі палеографиясына көп көңіл бөлген. Шалқар көлі айналасындағы аумақта оғыз мен печенег тайпалары қоныстанғаны туралы оның әңгімелерінде ішінара кездеседі, көлге құятын Шамар, Анкоты, Вабна, (кіші Аңқаты) және көрсетілген – «бұның бәрі үлкен өзендер» деп өзендерге сипаттама берген.

Шалқар айнасы өзіне бүкіл дала бұлттарын тартады

Шалқар көлі айналасына Х ғасырдың өзінде елді мекендер мен қалалар орналасқан. Әртүрлі кезеңдерде көпестер, миссионерлер қонақ болған. Көл жануарлар мен өсімдіктер әлеміне бай болған.

Бұл туралы 1968-1970 жылдарда және 2002-2003 жылдарда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары куә. Сантас үстіртінің дәл оңтүстік жиегінде орналасқан. Бұл су айдыны айналасында печенегтер қоныстанған деген фактіні нақтылай түсті.

Қалалық типті мекендердің ірісі – Ақ мешіт мекені. Ол Шолақ Аңқаты өзені жағасында орналасқан. Қаланың қалыптасқан уақытын XVIII-XIX ғасырларға жатқызуға болады. Өңірдегі отырықшы қала мәдениеті ескерткіштерінің ең ірісі.

Бұған ұқсас ескі қала Атырау облысындағы Сарайшық қаласын алуға болады.

Табиғат нысаны ретінде, көлдің маңызды көрінісі 1768-1774 жылдары академик П.С.Палластың басқаруымен Ресей Академиясы ғылымдарының зоологиялық экспедициясы кезінде зерттеле бастады. П.С.Паллас көлдің жан-жақты сипаттап қана қоймай, балық аулау, оны ұйымдастыру мен реттеуге байланысты да жазды.

Су айдынының шикізат базасы туралы, су айдынын реттейтін ғылыми-қорытынды шаралар туралы терең білім алу қажеттілігін, ХІХ ғ. ортасында өнеркәсіптің қарқында өсуі анықтап берді.

Географиялық қоғамның ұсынысымен 1952 жылы академик К.М.Бэрдің басшылығымен ихтиофаунаны зерттеу мен балық аулау кәсібінің жағдайы бойынша экспедиция ұйымдастырылды (Бэр, 1860). Бэрдің экспедиция бойынша көмекшісі Н.Я.Данилевский Шалқар көліне келіп, оның морфологиясын, грунт құрамын, тереңдігін баяндап, судың сұлбалық жоспарын жасады. Сонымен қатар оның ихтиофаунасы туралы кейбір мәліметтерді де келтірді (Данилевский, 1853). Балық өсіру тиімділігін сақтаудың алғы шарттарының бірі ретінде Н.Я.Данилевский: «Тұщы судың құйылуының ағымын азайтады, оның сапасын бұзады, түбінің қасиеттілігін өзгертеді, су өсімдіктерін құртады, бүкіл бассейннің байлығын жойып жіберуі мүмкін» - деп, су жүйесінің тұрақтылығын анықтаған.

Шалқар көлінің физикалық-географиялық шарттары туралы қысқаша сипаттамасы, оның жаға желілері, грунт құрамы, тереңдігі, ихтиофаунасы мен гидробиологиялық кешендері бассейнде балық аулау кәсібі жағдайын зерттеген Н.А.Бородин еңбектерінде қамтылған.

Н.А.Бородин – біздің жерлесіміз, 1861 жылы Орал қаласында дүниеге келген. Орал әскерлер гимназиясын алтын медальмен тәмамдап, Петербург университетіне оқуға түседі. жаратылыстанушы, кейіннен Кеңес ғалымы, Гарвард және Кембридж университеттерінің профессоры. Көптеген жылдар бойы балық өсірумен, оның ішінде Шалқар көлі мен Солянка өзеніне бекіре тұқымдас балықтарды өсіру тәжірибелерімен айналысқан. Оған шалқар селедкасы мен шалқар торта балығы туралы алғашқы сипаттамалар тиесілі. Шалқар көлінің гидрофаунасын зерттеу негізінде ғалымдармен көл генезисі бойынша Понто-Каспий су айдындарының қалдық су айдыны, бұрынғы геологиялық дәуірдің реликтісі болып табылады деген пікірлер айтылды. Кейбір қазіргі заманғы ихтиофауна өкілдері алғаш рет 5-7 млн. Жыл бұрын шекарасы қазіргі Жерорта теңізі, Қара теңіз, Азов теңізі, Каспий теңізі және Арал теңіздері шекара шегінен асып, тұзы аз Понтикалық көл-теңізде пайда болған.

Қазақтың белгілі жазушысы, Қазақ ССР-нің Мемлекеттік лауреаты, Шалқарда дүниеге келген Х.Есенжанов өзінің «Ақжайық» трилогиясында Шалқар көлін былай сипаттайды: «Шалқар – үлкен көл, оның ұзындығы жиырма верст, ал ені – 15 верст болады. Сағадағы әрі бетін көк толқын бұйралап, теңіздей шалқыған Шалқар көл жатыр. Көлге борлы ақ тұмсығын төндіре шөккен арғы беттегі Сынтас тауы алыстан бұлдырайды; шетіне көз жеткісіз судың алыс кенересі көк жиекпен қосылып доға сызық тартқан. Айналасы атпен жүрсе қос күндік Шалқар көлі бейне бір ожаудай; алыстан аққан бұраң бойлы көп түбекті, Арқа беті қызыл жарлы Аңқаты өзені – ожау көлдің сабы сияқты».

Көлдің қазіргі көрінісі дөңгелек-жұмыртқа тәрізді формада, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Солтүстіктен оңтүстікке дейінгі ұзындығы – 18 километрге жуық, батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы – 14 км. Максималды тереңдігі 18 м, тереңдігі 10-нан 12 метр тереңдікті көл түбінің 30 %, ал екі метрден кем тереңдікті 30 % алып жатыр.

Көлде 1,4 млрд. куб.м.-ға жуық су жиналады, көлдің ең үлкен ауданы 24000 га. Желді күндері судың бетін ақ бұйра толқындар жауып, оның шуылы нағыз теңізді еске түсіреді.

Шалқар көлінің суы тұзды хлоридті-натрийлі минералды су типіне жатады. Су құрамында тұз қышқылы, кальций гидрокарбонат, магний және өмірге қажетті басқа да минералды элементтер бар. Бұның өзі оның құрамы теңіз суымен ұқсас екендігін көрсетеді, ал экологиялық жағдайы демалушылардың сауығуына септігін тигізгендіктен, көптеген теңіз суларынан артық та.

Көлге шығыс жағынан 2 өзен құяды: Есен Аңқаты (Үлкен Аңқаты) және Шолақ Аңқаты (Кіші Аңқаты), ал бір Солянка өзені Жайық өзеніне құяды.

Биотехнология ғылым мен өндіріс саласын біріктіреді. Биотехнология микроорганизмдердің, өсімдіктер, жануарлар, жасушаларын немесе ұлпаларын адамға қажетті заттар алу мақсатында пайдаланады.

Биотехнология қолданбалы ғылым саласы. Биотехнология ғылымның жаңа саласы деп айтсақта, бұрыннан қолданылады (нан ашыту,сыра ашыту, қымыз ашыту). Кейн медицина мен ветеринарияда микроорганизмдерді синтездейтін активті заттар пайда бола бастады: антибиотиктер, витаминдер, амин қышқылдарын пайдаланымыз.

Биотехнология барлық мемлекеттерде көп қолданылуда және ол әртүрлі салада қолданылады. Қазақстанда да дамып жатыр.

1993 жылы Қазақстанда алғаш «Биотехнологиялық ұлттық орталық» құрылды.

Биотехнология биологиялық процестер мен обьектілерді пайдалануға негізделген. Экономикалық жағынан маңызды тиімді штамдарды алу, өсімдік тұқымдарын шығару, өнім өндірумен айналысатын ғылым мен өндірістің жаңа бағыты.

Биотехнология – сан салалы ғылым. Оның бір саласы – гендік инженерия. Оның гендік қасиеті бар организмдерді шығару.

Еуропада биотехнологиялық федерация бар (ЕҒВ). Балық шаруашылығына келетін болсақ, қазіргі кезде Биотехнология кең қолданылады. Мысалы үшін: Биотехнология ұғымы балық шаруашылығында авакультура ұғымымен аттасады. Яғни қолдан өсіру. Жылдан – жылға дамуда, Қытай, Тайланд, Камбоджа мемлекеттерінде.

Алғашында кіші шаруашылықтар, ал қазір аквакультура пайдаланып, өндірістік негізде балық шаруашылығын өсіру қарқын алып келеді. Олардың халық шаруашылығындағы орны арта түсуде.

Балық шаруашылығындағы Биотехнология бірнеше бағытта қолданылады:

1. 
   Балықты көбейту және жақсарту.
   
2. 
   Биоқауыпсіздік және балық ауруларымен күрес.
   
3. 
   Қоршаған ортаны қорғау.
   
4. 
   Биологиялық әртүрлілікті сақтау.
   

Аквакультура 2 – ге бөлінеді:

1. 
   Тұщы су аквакультурасы
   
2. 
   Марикультура
   

-Индуструальдық аквакультура

-Аквариумдық аквакультура

Өсіретін түрлеріне байланысты 2 түрлі өсіріледі:

1. 
   Суық сүйгіш балық өсіретін шаруашылықтар
   
2. 
   Жылу сүйгіш балық өсіретін шаруашылықтар
   

1. 
   Толық жүйе
   
2. 
   Толық емес жүйе балық өсіретін шаруашылықтар
   

Балықтың жіктелуі-омыртқалыларға жатады бірнеше кластарға бөлінеді. Домалақ ауыздылар линга теңізінде болады.Тынық Мұхиттада лингалар болады. Сүйікті балықтар класына жатады.

Сүйір-Семейде Ертісте бар. Бекіре тұқымдастары албырт,қызыл балық, невна тоймен,ревус,қарауыз,шортан. Отряды-тұқы тұқымдастар сазан, табан, мөңге, алабұға. Треска-мәлім,алабұға,көксерке. Қазақстанда балықтардың 107 түрі бар. Шығыс Қазақстанның суларында 37 балық түрі,Ертісте 24 түрлі балық кездеседі. Бас сүйектер тип тармақтарына жатады. Құрылысы ұқсас дене бітімі әртүрлі болғанмен уылдырық арқылы көбейтедіатурасы.Шабақ ерте туады. Температурасы суық қанды жануарлар болған олардың температуралары суға байланысты. Балықтардың шеміршекті,сүйекті шеміршекті балықтардын желбезек қақпағы болмайды. Желбезек саңылауы сыртқа шығады. Денеде көлденең орналасады, торсылдақтары болмайды. Іштей ұрықтанады. Кейбіреулері уылдырық шашады. Қара теңізде-Катран шабақтары.Акула жұп балықтар отряды жатады,бұлар көбінесе субтропикта мекенді. Балға тұқымды акулалар,салмағы 30т кейбірі қауіпті-жыртқыш. Акула нашар көреді,бірақ иіс сезгіш.

Кеңес Одағы аумағында сан алуан пішінді балықтар кездеседі. Қазық құйрық,Манта бұлар уылдырық шашады.

Сүйекті балықтар -33отряд 423 тұқымды дара жынысты қос жынысты болады уылдырық шашады. Сүйекті баалықтар екіге бөлінеді соңғыларының кейбір дене қаңқасының бөліктері сүйектерін шеміршек болып қалады.Мысалы:бекіре отряды жатады,еттерде өте дәмді.Каспийде омыртқа жоталары сүйекті болғандықтан олардың ауыздарынан бастың тұмсық тәрізді болып орналасады.Оны созбақ деп атайды. Каспий, Зайсанда бекіре,шоқыр,қорытпа балық түрлері бар.Тұрқы 9 метрге дейін жетеді. Бекіре тәрізділер –уылдырық шашу үшін өріске шығады.Майшабақ,теңіз майшабағы,килка,албырт, тәрізді отрядтар олардың ерекшелігі бүйір сызықтары жақсы жетілген.Албырт,шортан тұқы тәрізділер отряды Республикада тез тараған отряд кәсіпкерлік деңгейде ауланады.
Дәріс 3. Балық шаруашылығындағы биотехнология мен аквакультура.

Биотехнология-термині алғаш рет 1919ж К.Эрски ол тірі органдардан қолдан өнім алу үшін биотехнология ұсынылады.

Тірі организмді және биологиялық жүйесіндегі үрдісті адам мақсатына сай қолдануды айтамыз.Биотехнология ғылыми өндіріс саласын біріктірді. Сөйтіп биотехнологиядамикроорганизмдердің өсімдіктер мен жасушалар ұлпаларын өндіріске қолдану болып табылады.

Биотехнологияда қолданбалы ғылым саласы.Биотехнология жаңа ғылым саласы деп қолданғанда сыра ашыту,нан ашыту т.б биотехнологияда қазақтар тертеден пайдаланғанын көреміз. Биотехнологияда барлық мемлекеттерде кеңінен қолданыс табуда Қазақстанда да дамуда 1993ж Биотехнологияда биологиялық процестердің объектілері негізінде экономикалық жағынан тиімді.Қасиеті бар штамдарын алу,өсімдіктер мен жануарлардың жаңа тұқымдарын шығару,соның негізінде өнім өндіру бағыты.Биотехнологияда сан салалы ғылым оның бір үлкен саласы гендік инженерия ол жаңа гендік организмді шығарып алу тәсілі.Ғылыми деңгейде өндіріске енгізу. Балық шаруашылығына келетін болсақ қазіргі кезде бұл салада кең қолданылады.

Биологияда аквакультурамен астасады.Балықтарды қолдан өсіру биотехнология кезінде жылма-жыл қарқын алу кезінде Тайланд,Қытай кезінде аквакультура дегеніміз-суда тіршілік ететін организмдерді қолдан өсіру.

Аквакультура кішігірім шаруашылықтарда аквакультураны пайдаланып өндірістік кезінде өнім өндіреді. Олардың халық шаруашылығында орнының арта түсуі. Балық шаруашылығында биотехнологияда балықты көбейту генетика мақсатына қолданады. Балық ауруларымен күресу бағыты қоршаған ортаны қорғау биологиялық әртүрлі сақтау балық шаруашылықтарынын өндіруін сақтау.

Балық жетістігі-230 түрі балық өсіріледі.Олардың бірінен инкубацияда көбейеді

Аквакультурадан бірнеше бағыты бар тоғанда өсірілетін көл балық шаруашылығы суық суда өсірілетін,жылы сүйгіш балық шаруашылығында,таза суық суда жүреді. Бекіре,қызыл балық өсіреді.

Балық өсіру биотехнологиясы толық және толық емес жүйелі балық өсіретін шаруашылықтар,балықты шаруашылықтардан тауарлы балық өсірумен айналысады.Толық емес жүйелі шаруалардын бірі балық питониктері шабақ алып сатумен айналысады. 1жылдық,2жылдық айналым деп бөлінеді.

1жылдық шабақтарды өсіріп сатады.

Балық шаруашылығында әртүрлі шаруашылықтарда жүргізіледі. Көлде балық өсіруімен жылу электр станцияларында,аквариумда әсіресе шаруашылықтар. Тоған-қолдан жасалған су көзі.Балық табиғи жолмен тоғандарда көбейтеді.Балықты көбейту кең тараған.Тоған балықтарының көбеюіне жағдай жасалған барлық балық өсіретін шаруашылықтарда олар көп. Балық шаруашылығында тоғандарды қолдау мақсатына байланысты 6 топқа бөледі.

1)бас тоған-тұндырушы,жылытқыш.

2)өндіріс тоғандар-балық өсіру үшін балық уылдырық шашатын тоған, құртшабақ өсіретін тоған, шабақ өсіретін тоған.

3)қыстама тоған

4)жайылымдық – көлемі үлкен 100гектар

5)аталық,аналық ұсталатын тоған санитарлық тоғандар.

6)қосалқы тоған(қосарлы тоған)

Өзен суының біршама жылы болуына жылыту қызметін атқарады. Оның асты таза болу керек.

Тоған қоршау-қосалқы ауланған балықтарды ұстайтын тоған.Балық өсірген шаруашылықтарда гидротехникалық суды реттейтін жұмыс жасайды.Оған қоршау платина жатады.

Тоған шаруашылықтарында өнім өндіру-тоған шаруашылығында балық өсіру үрдісі.

1)аталық,аналық ұйымдарды құру.

2)шабақтары тауарлық балық өсіру

Тоғандарда көбінесе тұқылар өсіріледі.Толық балық шаруашылықтарын тиімді сапалы балықтардың ұйымдастыруын құруға толық қанды түріне тұқымдастық түріне байланысты орындардың басатын шабақтар оларды ұстаудың өсірудің де қатысы бар. Аталық пен аналық балықтардың үйірлерінің негізінен арнайы іріктеп алынған балықтар және 1-2жылдық балықтар құрайды. Аталықтар мен аналық балықтар үнемі жыныстық жетілген олар алмастырып отырады.

Тұқы балықтардың өнімдерін алу үшін 5-6 балықтар пайда болады.

Аталық балықтар жыныс жағынан ерте жүргізіледі.

20ж 25% ,балық жанарып отырады үйірлері орнын жас балық толтырып отырады. Тұрқы балықтарда тоғандарда тығыздығын 150-200 аталық ұсталады. Салмақ қосуды да қадағалап отырады.

Тасымалдау: Құрт шабақтарды аулағанда торының үлкендігі 1-1,5 мм капронмен сүзіп алады. Аулап болған соң белгілі бір көлемде ыдысқа қанша май шабақ сиатынын қарап, санап сөйтіп ыдысқа сонша мөлшерде салып санай береді. 5 сағаттық жолға тасымалданғанда арнайы полиэтилендік пакеттер пайдаланылады. Арнайы пакеттерде оттегі 6-12 болу керек. Ұзақ жолға тасымалдаса аз мөлшерде салады, жақын жерге тасымалданса көбірек салады. 24 сағаттық жерге тасымалдағанда 1 полиэтилен пакетке 15 мың шабақ сияды. Судың температурасы 16 градус болу керек.
Дәріс 5. Балықты қолдан көбейту, өсіру биотехнологиясы
Балық көбейту.

Балық уылдырығы мен шоғал алу және шабақтар өсіру биотехнологиясы.

1)Балықты табиғи тоғандық жолмен көбейту биотехнологиясы.

2)Балықты қолдан заводтық биотехнология.

Балық шаруашылығында қолдан көбейтудін 2 әдісі қолданылады. 1)тоғандық 2)заводтық (инкубациялық).

Тоғандарда балықтарда уылдырық шашумен көбейеді. Заводтық әдісте аналық малдан уылдырық ал аналықтан шоғал салып ұрықтандырады,содан соң инкубацияланады, яғни инкубацияланған ұрықтан арнайы аппараттарда құртшабақтар өсіріледі. 1-ші әдісте –тұқы балықтар көбейтіледі.

2-ші әдісте-бекіре,аралға жіберіліп отырады.

Балықтарды тоғанда өсіруде аталық пен аналықты іріктеп дайындау блоып табылады.Іріктеп алынған аталық пен аналық уылдырық шаштын кезеңде жіберіледі.

Аталық малдан құртшабақ алады. Тоғандарда суларды ағызып шабақ жібереді. Бұл жалпы тоғандық әдіспен көбейту биотехнологиясы. Тоғанда уылдырық шашуды тоғандарда дайындап қоқыстан тазартады,200-400 хлорлы әк немесе сөндірілмеген әк қолданады. Содан кейін оны жуады да кейін оған тыңайтқыш себебі жайылым немесе шым жаяды.Су жібергенде арнайы сүзгіштен өткізеді. Жыртқыш балықтарды жібереді,ал уылдырық шашатын тоғандарға аталық балықтарды жібереді де уылдырық шашқызады,судың температурасы 16 градуста болу керек.Бұл судың тереңдігі 1,5метр болу керек.Талапқа сай екендігін бантировкада тексереді.Талапқа сай балықтарды 20-40 күн дайындап жақсы азықтандырады. Арнайы қоспа жем қолданылады. Балық салмағы 1 кг болса 200кг дейін азық береді. Тоғандарға жібергенде 1 аналыққа 2 аталықтан уылдырық шашуға тоғандарға жібереді.

5% ас тұзын уылдырық шашатын тоғанға кешке қарай жібереді. Түстен кейін аталық аналықтарды тоғандардан сүзіп тастайды.Салмағы 6 кг тұқы балық 1 млн дейін уылдырық шашады сперматозоидтардан эмбрион пайда болады. Эмбрион даму үшінде актимальді температура болады. 27-30 %қауіпті 8-12градуста төмен болса 10-12 күнде жарылып кетеді. Табиғи жағдайда көбейеді 8-85% ұрықтанады. Уылдырықтан құртшабақ пайда болады. Құртшабақтар шөпке жабысып ілініп тұрады.Олар уылдырық қалдықтарын сары уызбен , зоопланктондарда қоректендіреді. 5-6күнде тарылып суда жүзіп жүреді ,10-12күнде құрт шабақтар шабақ өсіретін тоғандарға жібереді. Бұл кезде салмағы ең ірі 12-30мг шабақ алады.

Құртшабақтар қосымша арнайы «эквизо»стандарттық рецепті береді. Балықтардың бұл ұясын 70 ке жуық құртшабақтар алады. Құртшабақтардың торының үлкені 1-1,5 капрон сүзгімен сүзіп алады. Олар азайғанда тоғандардан жиналғанын сүзіп алады,да шабақ өсіретін тоғандарға жібереді.Оларды астауда ұстайды,санайды. Белгілі бір тыныштықта 20 мл бақылайды. 40литр ыдысқа 50000 –ға дейін салады. Оттегі мөлшері 6-12 аспау керек,судың температурасына қояды.


Балықты заводтық әдіспен қолдан көбейту.

Заманауи инавациялық әдіс.Каспийде балықтарды жіберіп отырады.Бұл әдістін ерекшелігі оны инкубацияда толық басқаруға болады.Аталық пен аналықты ұстауға болмайды.Олар жанаспайды ,құртшабақтарға берілуі өте төмен стерильді жағдайда алынады. Шабақ өсіру тоғандарда маңызы бар.Негізінен аталықтарды азайту есебінен жүреді.Негізгі технологиясы-аталықтардан аналықтың жетілуі гонодотропты жыныс безіне әсер етеді.Балықтың гипофизінде түзіледі,жыныс безі жетілгенде балықтардың жотасы бұлшық еттерге енеді.Аталықтарда 2рет , аналықтарда 4мл олардың уылдырығы тынышсызданады.Аталықтардан шоғал сауып алады,да қаздың қауырсынымен араластырады. Уылдырық 30-35 минутқа дейін сақтауға болады.Жабысқақсыздандырады уылдырықты талик,сүт,тіс пастасы 100гр пайдаланады.10 литр суға езеді 800-1кг Вейс, «Днепр», «Амур», ИВА-2 таза сумен жуып инкубацияда 22 градуста жүреді оттегі мөлшері 6мг мөлшерде 3күннен кейін құртшабақтар пайда болады.

Уылдырық–аналық жыныс клеткасынан. Уылдырықтын сапасына,түсіне қараймыз.Аналық малдың жыныс безі бөлетін уылдырығы.Әрбір балық түріне байланысты оның диаметрі 0,6-7мм. Ең үлкен бекіре, албұрт балықтар.Түсі де әртүрлі көбіне сарғыш болып келеді.Бекіре уылдырығының түсі- қара,албыртта- қызыл,өзіне тән иісі бар жылтыр болу керек.

Шоғалдың сапасын анықтау-қарап заттық шыныға тамызып анықтайды,сырттай қарағанда сарғыш қоңыр кілегейлі тәрізді болады.Сапасы төмен болса-көкшіл және сұйық болады. Микроскоптын астында қарағанда қозғалғыш және олардың көбі алға қарай қозғалады,сапасында айналмалы иректеп қозғалады,мүлде сапасыз жарамсыз шоғалда 75%сперматоиді бірең сараң қозғалады.
Дәріс 6. Жылу сүйгіш балықтардың тұқымдарын өсіру биотехнологиясы. Тұқы тұқымды олар жылы суларда көбейеді,өсіп-өнуге бейімделген. Дөң маңдай сазан табан балық.Балық поликультура және бір балықтын түріне емес бірнеше балық түріне өсіреді.Тұқы тұқымдас оларды қолдан көбейетінін білеміз олардан құртшабақтар алынады. Осы құртшабақты өсіру биотехнологиясы бар латоктарда өсіру арнайы тоғандарда тоғандық,заводтық әдістермен өсіре береді. Инкубациядан шыққан құрттар арнайы әйнек пластинкаларға ауыстырылады.Бұл астаудан белгілі деңгейде суды ұстап тұратын қондырғылар бар. Олардың көлемі 1,6м 320мың шабақ өсіруге болады.Шабақ қаншаға дейін өсірілгені есептелінеді.26-30 градуста болады 7-8мг болу керек.Су ауыстырылып отырады, әртүрлі қажетке байланысты 10-20мг дейін өсірілуі мүмкін.Судағы оттегі мөлшерін есептеп отырады.Олардың салмағы 7-8 мг жететін зоопарк,эквизо деген бар.Эквизолардың түріні астауларда құртшаабақтарды сүзіп санап шабақ өсіретін астауларда 25-27 градус, 26-28градуста өсірсе 20 мг жетеді. Шабақ өсіретін тоғандарға тасымалдайды.

Майшабақты өсіру биотехнологиясы-аумағы 1 гектарға дейін аумағы 100былай ,сумен толады тез толады да 12 сағатта ол бітеді. Тоғандарды дайындағанда міндетті түрде тырмалайды көбіне бұндай тоғандарды 1 жаз пайдаланып,1 жаз пайдаланбай отырады.Сүзгіден өткізеді су бүргесі күніне 5-6 шабақ кейде тіпті оларды жою үшін жоғарғы спирт шашады.Тыныс алатын дәрнәсілдер жабысып қалады. Жоғарғы майлы спирт бар,тыныс алуға кедергі жасайды 16-20гр болу керек.Ал тасымалданатын судын температурасы сәйкес келу керек. Бірден шығын болуы мүмкін. 1кг -1млн дара шабақ жіберуге болады. Судың температурасы 10градус та болу керек.Күн жылынған соң әр аймақта әр түрлі.Мұнда да оттегін қадағалап отырады. 50% дейін өнімі төмендейді.2 мл болса 80%өнімі төмендейді. Зоопланктондардың мөлшері төмендеп отырады,оларға минералды тыңайтқыштар себеді.Майда шабақ тоғандарда 11-15кг болады,солтүстік аудандарда 25 күн оларды санап жібереді.

1жылдық шабақ балықты өсіретін тоғандарға жібереді.Бұл үлкен тоған бірнеше ондаған гектар жіберетін балық санына байланысты. Ең кіші 20-30 күн. Механикалық қалдықтардан сортан топырақтан кермек суды бейтараптайды.Органикалық тыңайтқыш көң себуге болады.2000 шабақ 1 астау Капрон сүзгі арқылы размерлері бар. Қоқыстарды бақа,шаяндарды ұстап қалады. Тыңайтқыш себіп отырады.Тоғандарды тексеріп қарап отырады.Оларды арнайы тоғандарда өсіріп отырады 30-35% сақталады. Ірі шабақтарда тірі азықты олардың жіберілуі 80% оларды алдын ала жіберіп қояды. Судың толық зертханалық анамнезі жасалып отырады.Күкіртті сутегі мөлшері оттегін көп алып қояды,судағы оттегін көп алып қояды. Кейбір шаруашылықтарда күзде балықтарды сатып жібереді. Балықтың күйі денесінің ұлпалардың химиялық құрамы тексеріледі. Олардың салмағы 25-30гр-дай болады. Бұл салмаққа жетпесе қыстамай қалады 15гр болса 10гр өліп қалады.
Дәріс 7. Суық сүйгіш балық тұқымдарын өсіру биотехнологиясы.

Суық сүйгіш балықтарды өсіретін шаруашылықтар балықтарды көбейтіп өсіреді.Суық суда өсіп-өнетін балықтарда албұрт балық жатады.Оның ішінде бахтах (Радужа Фарель)тау суларында көп өседі. Осы бахтахта қолдан шығарған түрлері бар.Көкшұбар (Шульбі , Бұқтырма)ақбалық ,майқап,таймен,қызыл балық тұқымдасы жатады). Бұл балықтар жылу сүйгіш биологиядан жоғарғы талабымен ерекшеленеді.Оның денесінің ұзына бойына түрлі-түсті жолағы бар. Денесінде жүзу қанаттарында домалақ дақтары бар 3-2% аралығында өмір сүреді. 3-23градус жоғарғы температурада қауіпті –олар өледі. Олар үшін 5-18градус жайлы температура да олар 3-4мың уылдырық шашады.Эмбрион суда даму үшін 5-10 гр та өседі ,ал тұқы балықтар қоректенеді.Албұрт балықтарды қолдан көбейеді,бірақ табиғи тоғандарда көбеймейді.Ол үшін арнайы тоғандар,бассейндер тор қоршауды пайдаланады.Яғни интинцивтік жолдармен көбейеді. Азықпен қоректеніп жақсы өседі.Түйіршік қоспа жем пайдаланылады, судың температурасы өте жоғары 6-7% болу керек.Кейде теңіз айлақтан тұздылау тұздылау өзен сағасының суында пайдаланады. Тұзды 5-35% арасында болса олар өседі.Мұндай жағдайда қоршаулары кішігірім көлдерге су қоймаларда орналасады. Албырт балықтарды бассейнге көбейтеді.Тоғандарды өсіретін тоғандар бар . Бұл тоғандардың көлемі де кіші 100-700м-тан аспайды.Орташа тереңдігі 1-5 метр тік астауша сияқты жасайды.Тағаны тегістеп таптайды,саз балшық төгіп бетондарды тастайды.Бахтахта өсіру биотехнологиясы бойынша жүргізіледі заводтық әдіспен өсіреді. Заводтық әдіспен өсіріледі екі бұндай шаруалар толық,толық емес цикльді уылдырық тауарлы балық өндірумен жүргізіледі.Ал толық емесінде питомникалық инкубацияда инкубациялық аталық балықтарды ұстамайды.Толық цикльді шаруашылықтарда аталық-аналық балықтардың үйірін жасақтау тұқым алу инкубациялау шабақ өсіру.Тауарлы балық өсіру үрдісі жүргізіледі .Әдетте Бахтах 2 жылда 200-400 салмағында балық алынады.

Аталық-аналық балықтар үйірінде аналық 4-6 жас салмағы 0,8-0,3 кг. Ал аталық балық 1-3 жас ерте ер жетеді 0,5-1,5кг.

Дәріс 8. Балық шаруашылығын интенсификациялау биотехнологиясы

1. 
   Балық шаруашылығын интенсификациялау туралы түсінік.
   
2. 
   Балықты поликультурада өсіру.
   

Тоғандарды салу, балықтарды көбейту, оған керекті әр түрлі жабдықтар, балық өсіруші жумысшылар, мамандар қажет. Бәрі қаражатқа тіреледі. Жасалынған жұмыс тиімді болу керек. Өнім, балық көп болуы керек. Оған жету үшін интенсифті технологияны пайдаланады.

Экстенсивті барынша балық санын көбейтуге негізделген. Яғни балық шаруашылығындағы интенсифті технология дегеніміз – тоғанның әр гектарына шаққанда балық өсіру, сөйтіп көлемдегі шығынды азайту.

Экстенсивті технологияда балық санын көбейтіп, өнім өндіруді көздейді. Осы интенсивті технологияны қолдана отырып, қазір балық шаруашылығы, 1 гектар тоғаннан, 12 – 15 центнер және одан да көп 1 жылдық балық өндіруге жеткізуде.

Балық шаруашылығын интенсивтендіру бірнеше интенсивті шаралар арқылы іске асырылады. Ол шараларға жатады:

1. 
   Жоғарғы өнімді балық тұқымын өсіру
   
2. 
   Балықты тоғандарға тығыз орналастыру арқылы
   
3. 
   Балықтарды тоғандарда, поликультурада өсіру
   
4. 
   Балықты қолдан тірі және жасанды жеммен азықтандыру
   
5. 
   Тоғандарды тыңайту және мелиарациялау
   

Жылусүйгіш балықтар – тұқы тектес балықтар өсіріледі. Табан, Алтайдың жылтыр балығы, сазан, алтын мөңке өсіріледі.

Экстенсивті технологияда бір жылдық тұқы балықтарды тоғанға 500т – 600 дарақтан 1 гектарға орналастырады.

Интенсивті технологияда 4 – 10 есе арттыруға болады. 600 дың орнына, 6000 орналасса қыры алады.

Балықты қолдан тірі және жасанды жемдермен азықтандыру керек. Құртшабақтарға зоопланктондар, ірі шабақтармен балықтарға арнайы жемдер беріледі. Арнайы техникамен дайындалып, өсіріледі. Оны кез келген шаруашылық пайдалана алмайды.

2) Балықты поликультурада өсіру дегеніміз – бір тоғанда азықтандыру ерекшелігі бойынша ажыратылатын, бірнеше балық түрін өсіру.

Тоғанда тек тұқы балығын тұқы балығын тығыз орналастыру, жоғарғы өнім алу, жеткен шегі 12 – 15 центнер гектар.

Бұл көрсеткішті одан әрі көтерудің жолы одан әрі көтерілген жолы. Бұл әдісте табиғи әдіс көздерін толық игеруге пайдаланып, қосымша шығынсыз өнім өндіру. Тоғандарда зоопланктондарды, фитопланктондарды және жоғарғы сатыдағы өсімдіктермен қоректенетін балықтарды бір тоғандарда өсіру.

Ең кең тараған поликультурада тұқы балықтармен қоса, зоопланктондармен қоректенетін өсімдіктермен қоса, ақамур, дөңмаңдай қоса өсіріледі. Бұл поликультураға қосымша жыртқыш балықтар, шортан, көксерке қосылады.

Соңғы кезде балық шаруашылығының поликультура құрамына жаңа обьектілер, американдық балық буффало, бестер, ескек танау енгізіледі.

Суық сүйгіш албырт балықтарға сүйрік, стрелят және пелиада балығын атауға болады. Бұл балықтың поликультурадағы құрамы, түрі, шаруашылығы орналасқан аймақтың табиғи климаттық жағдайына, балық шаруашылығын интенсивтендіру деңгейіне тоғандардың көбеюіне байланысты әр қилы болуы мүмкін. Тұқы балықтармен қоса, өсімдіктермен қоректенетін аң және тең дөңментаймен қоса өсіру жалпы қоғамның 20% көтерілетін мерзімі.

Дөңмандай балдырмен, ақ амур жоғарғы сатыдағы су өсімдіктерімен қоректенеді. Ақ амур шабақтары 30 - 45 күннен бастап су өсімдігін жей бастайды.

Тоғандағы су өсімдіктерінің барлығы мен қоса жердегі өсімдіктерді жейді. Қосымша дәнді дақылдарменде, жоңышқаменде қоректенеді. Осы мақсатта балық өсіретін каналдарда пайдаланылады.

Дөңмандай фитопланктондарды жейді, суды жасыл түстен сақтайды, гидрохимиялық затардан тазалайды.

Ақ амурдың 100 – 500 дарағын жібереді. Ал дөңмандай балықтың 500 -1000 гектарының дарағын жібереді. Теңбіл дөңмандайдікі 700 – 800. Күріш өсіретін балыққа балыққа ақбалықпен, дөңмандай байланысты поликультурада бірге өсіргенде күріштің түсімі 3 – 5 центнер гектарға артады. Қосымша 1 гектарға балық ауланады. Поликультурада ұсынылатын балық санының арақатынасы, тұқы балық 600 дарақ 1 гектарға, дөңмандай 400 дарақ 1гектарға, ақ амур 200 дарақ 1 гектарға.

Жалпы өсімдіктермен қоректенетін балықтармен тұқы тектес балықтарды өсіру технологиясы бірдей. Оларды заводтық әдіспен көбейтеді.

Солтүстік аймақтарда тұқы тектес балықтармен қоса, суық сүйгіш балықтарда өсіріледі. Оған пилят жатады. Азықтарына байланысты 120 граммга жетеді. Екі жылдығында 300 – 400 грамм болады. 1 центнер гектарга артады. Бірақ тұқы балықтың саны 300 ден көп болмау керек. Тұқы балық аса көп болса судың гидрохимиялық құрамы өзгереді. Филятты тасымалдауда тез өліп қалады, қабығы сыдырылса, сонымен қатар репус. Көксерке, шортан, жайына табиғи балықтарды жайып өсіретін, ұсақ тиімсіз балықтарды жою мақсатында жібермейді. Торта, таута жатады. Олар зооплактондармен қоректенеді. Олар паразиттерді тасымалдайды. Көксерке ұсақ әлсіз балықтармен қоректенеді. Оны тоған санитары деп атайды. Көксерке мен сазанды тоғандық және заводтық әдістермен өсіреді. Бір жылда шортан тез өседі, 300 – 500 граммға жетеді. Көксерке 150 граммнан асады. Екі жылда 500 ден асады. Бір жылдағы 100 -200 дарақ гектарға жібереді. Тоған жағдайының жайын поликультурада құру осы деңгейде.

Дәріс 9. Тауарлы балық шаруашылығының арнайы түрлерінің биотехнологиясы

Дәріс 10. Үй жанындағы балық шаруашылығы биотехнологиясы

Дәріс 11. Табиғи су көздеріндегі балық шаруашылығы биотехнологиясы
Табиғи су көздері дегеніміз – өзендер, көлдер, теңіздер, мұхиттар, сонымен қатар ірі бөгендерді бөгеу арқылы да қолдан жасайды. Су қоймалары жатады.Міндетті түрде қарастырылады. Қазақстанда → Шығыс Қазақстан Облысы аумағында осындай бірнеше су қоймалары бар. Ол Бұқтырма, Шүлбі, Өскемен су қоймалары бар. Қазақстанда ең үлкен – Қапшағай су қоймасы бар.

Табиғи су көздеріндегі балық шаруашылығы биотехнологиясы – табиғи су көздерінде балық қорын көбейту, өсіру, сақтау және сапасын анықтауға бағытталған шаралар. Ол үшін балықты қолдан көбейтіп қана қоймай, табиғи көбеюіне, өрістеуіне жағдай жасау. Табиғи су көздеріне мелеративтік – өзен арнасын тазалау, табиғатын қалпына келтіру шаралары жүргізіледі.

Табиғи су көздерінде балықты көбейту үшін тек қолдан шабақ өсіріп, оларды табиғи су көздеріне жіберумен қатар балықтың жаңа бағалы түрлерін жерсіндіру, балықтың ареалын көбейтудің маңызы зор. Бұл балықты дүние жүзінде және Қазақстанда өсіргенде біраз шаралар жүргізіліп жатыр.

Жалпы елімізде өзен, көл, теңіз балық шаруашылықтары дамыған су айдындарынан 3,5 млн. га, бұларды балықтандыру мақсатында 15 балық өсіру және 3 балықтын уылдырық өсіру, 10 питомнигі, 2 бекіре зауыты елімізді дамытуда.

Қазақстан Республика су айдындарына Балқаш, Алакөл, Зайсан, Шардара, Қапшағай жатады. Зерттеулер нәтижесінде су айдындарының Ихтиофаунасы соңғы 20 – 50 жылдары күрделеніп, 30-дан астам балық түрлері өсіріліп, бейімделеген. Мысалы: көксерке.

Ш.Қ.О-дағы ең ірі Ертіс өзені. Ол Монғолия, Алтай тауларында. Ұзындығы 3825 км дейін. Ол – Зайсан, Өскемен, Шүлбі су қоймаларымен шектеседі.

Жалпы дүние жүзіндегі жағдайға келетін болсақ, көптеген мемлекеттер табиғи су көздерінде балық өсірумен айналысады. Кемелердің саны 30000-нан астам екен.

Табиғи гидросистеманың құрылысы өзгеріске ұшырап жатыр. Бөгендер салынып, нұқсан келтіруде.

Бекренің 90% аулайды – Қазақстандықтар. 1989 жылдан бастап өсіріп Каспийге жіберіп жатыр. Таяу жылдары 12-15 млн шабақ жіберу міндет. 30 млн дарақ шабақ өсіріп жіберуге көтерілуі керек. Қазақстанда: 300 тоннадай балық өсіретін болса, Болашақта 50 млн. жеткізуге көздеп отыр.

Балық аулауға мөлдем тиым салған – Марқакөл, Айыр көлдері. Шағын көлдерде балық тез азаяды 4-5 жылда. Оларда үнемі балық санын сүзіп, қорғауы тиіс.

Жапония, Қытай, АҚШ, Америка, Чилиде, Перу Марикультурамен айналысады. Табиғи су көздерінің биотехнологиясына келетін болсақ көптеген мемлекеттер айналысады. Каспий теңізіндегі 25% балық питомниктерінде өсіріп, теңізге жіберіледі.

Табиғи су көздерін өсіретін шаруашылықтар ұйымдатыруы мен технологиясы жағынан 3-ке бөлінеді:

1. 
   Балық зауыттары
   
2. 
   Тоғандарда уылдырық шашатын және шабақ өсіретін шаруашылықтар
   
3. 
   Кіші көлдерде, тоғандарда балық өсіру шаруашылықтары.
   

Тоғандарда табиғи жолмен уылдырық шашатын көксерке көбейтіледі. Олардың шабақтары өзен-көлдерге жіберіледі. Ал кішігірім көлдерде балық аулауға тиым салу арқылы өсіреді. Мысалы: 4-5 жыл тиым салынады. Балық зауыттары өзен, көлдердің саласында орналасқан 2011 жылы Атырау өнеркәсібі Каспийге 4 млн бекіре жіберген. Бірақ бұл мемлекет тапсырмасының жартысы ғана. Осы шабақтарға чиптер арқылы бақылап, қанша тауарлы балық шыққанын анықтайды. Ең ірісі Атырауда 2 үлкен зауыт бар- балық шаруашылығымен айналысатын және бұдан басқа Бекіре, Сига секілді.

Табиғи жолмен уылдырық шашуға өсіретін тұқы балықтар:

-тоғандық әдіспен немесе

-лимандық әдісі бар.

Лиман – қазақша "қойнау, жайылма" су жиналатын ойпат деп аталады. Тұзды көлшіктер Ресейде орналасқан Көксерке мен Таран балықтарын өсіреді. Жазда суын ағызып жібереді.

• 
  Тереңдігін азайтады.
  
• 
  Уылдырық шашатын жерлерді жояды.
  
• 
  Шөппен қоректенетін балықтар жіберіледі – ақ амур.
  

• 
  Балық жемі – балық тіршілігіне қажетті табиғи немесе қолдан жасалынған қорек. Балықтардың табиғи қорегі судағы ұсақ жәндіктер мен өсімдіктер. Судың беткі қабатында болатын балық жемі планктон фитопланктон, яғни, өсімдіктер және зоопланктон, яғни, жәндіктер болып 2ге бөлінеді. Су түбіндегі балыққа жем болатын өсімдіктер мен жәндіктерді бентос деп атайды. Балықтың дернәсілдері мен шабақтары зоофитопланктондармен қоректенеді, өсе келе жыртқыш балықтар (шортан, алабұға, көксерке) майда балықтарды да жей бастайды. Табан, сүйрік, таутан, сазан, оңғақ, мөңке балықтары судың терең жерінде жүріп зоопланктонмен, бентоспен қоректенеді. Қолдан өсірілетін тоғандағы балықтарды табиғи жемнен басқа, қосымша құрама жеммен де қоректендіріп отырады. Құрама жемнің құрамында құнжара мен сүрлемнің көптеген түрлері, дән ұшықтары, тағам қалдықтары, ұн, кебек, ұсақ балықтар мен ет, сүйек ұны, малдың қаны мен өкпе – бауыры сияқты ішкі органдары, өсімдіктерден жас қалақай, капуста жапырағы, сиыр жоңышқа, беде, жүгері т.б. заттар болады. Соңғы кездері құрама жем түйіршіктелген түрінде дайындалады. Құрамында жемді өндірістік жолмен дайындағанда оның құрамына А, Д, В1, В2, В3, В6, В12, РР витаминдері мен кобальт, кальций, фосфор тұздары қосылады.
  

Балық жемі. Балықтардың қорек ететін тағамдар құрамына түрлі мөлшерде балық ұны, балық майы, бидай, бидай және жүгері глютені, бұршақ протеині, соя протеині, майсызданған рапстың ұрығы, соя майы секілді компоненттер кіреді. Жем ретінде төмен температуралы (LT) балық ұны ғана қолданылады.