Дәріс Кіріспе. «Ветеринариядағы диагностикалық және емдеу техникалары» пәнінің мақсаты мен міндеттері

Ірі малдарға сиымдылығы 250-400 мл, ал ұсақ малдарға 50-100 мл немесе медициналық банкілер қолданылады. Банкілердің шеті доғал қалың болып келеді. Процедура тұрған малдарға істеледі және малдың процедура кезінде қозмалмағаны дұрыс. Ол үшін ірі малдарды станокқа бекітеді. Банкі қою үшін малдың кеуде тұсының жүректің тұсынан басқа жерлерін пайдаланады.

Банкіні қоятын жерді жақсылап тазалайды. Жасыл сабынмен немесе вазелинмен мол етіп майлайды. Осындай жағдайда қойылған банкінің ішіне ауа кірмейтін болады. Банкінің ішіндегі ауаны спиртпен ылғалданған ватаны жағу арқылы ығыстырып шығарады да, теріге жабыстырады. Ішінде ауасы жоқ банка теріні 1-2 см-ге дейін өзіне тартып, сорып алады. Банкіні 15-25 минуттай ұстайды. Банкін алу үшін оны бір жағына қарай қисайтып саңылау шығарады да, оның ішіне ауа кіргізеді. Осындай жағдайда банка өзі босап қалады. Артынан малдың үстін жылылап жауып қояды. Ірі малдарға кезекпен ауыстыра отырып 10 банкіге дейін қоюға болады.

Банкі қойған жерде белсенді емес гиперемия пайда болады. Ол жерге қанның, лимфаның құрамындағы элементтер шоғырланады да, ары қарай ыдырайды. Сол ыдыраудан пайда болған заттар организмге қуаттандырушы әсер етеді. Гемопоэз жақсарады, организмнің қорғаныс күштері белсендендіріледі.

Банканы кіші қан шеңберінде қанның қысымы жоғарылағанда, тыныс алу жүйесінің ауруларында, бұлшық еттің жіті және созылмалы қабынуларында, жүйке жүйесінің ауруларында қолдануға болады.
Дәріс-6. Мал ауруларын анықтау және емдеу үшін

әртүрлі зондтарды қолдану техникасы

Жоспары:

1. 
   Жылқыларға қолданылатын зондтар;
   
2. 
   Шошқаларға зонд жіберу техникасы;
   
3. 
   Бұзаудың мәйегіне зонд жіберу техникасы;
   
4. 
   Құстардың бөтекесіне зонд жіберу техникасы.
   

Малдәрігерлік тәжірибеде әртүрлі зондтар жылқылардың, шошқалардың және иттердің асқазандарын; күйіс қайыратын малдардың алдыңғы қарыншақтарын тазалап жуу үшін, олардағы ас қалдықтарын алып тексеру үшін, дәрілік немесе қоректік заттарды жіберу үшін, ағзалардың жирылуын жазып тексеру үшін және т.б. іс-рекеттер үшін қолданылады.

Жылқыларға арналған зонд ұзындығы 160-225 см, өзегінің диаметрі 12-14 мм болып келетін, жұмсақ резина түтік. Зонд жылқының танау қуысы арқылы жіберіледі және оны қалаған уақытыңша асқазанда қалдыруға болады.

Зондты қолданаар алдында оның өзегінің ашықтығын оған су жіберу арқылы тексеріп алады. Қайнату арқылы немесе спиртпен залалсыздандырады, вазелинмен майлайды. Жіберілген зондтың қай тұста екенін бақылап отыру үшін зондтың екі жеріне белгі қояды:

1. 
   Танаудың сыртқы үшінен жұтқыншаққа дейінгі;
   
2. 
   Танау қуысынан асқазанға дейінгі аралықтардың қашықтығына.
   

Кей кезде зонлтың кардиналды сфинктрден өтуі қиынға соғады. Ондай кезде малдың жұтынуын, өңештің жирылуын тосады немесе зонд арқылы жыл су , не май ерітіндісін құюға болады.

Зондтың өңештң ме, жоқ кеңірдекте ме екенін анықтаудың бірнеше тәсілдері бар:

1. 
   Зонд өңеште болса оны ары қарай жылжыту аздаған кедергіге тап болады, ал кеңірдекте болса ондай кедергі жоқ;
   
2. 
   Мойын көк тамырын 4-5-ші мойын омыртқаларының тұсынан сипалағанда өңештегі зондтың пішінін анықтауға болады;
   
3. 
   Зонд асқазанға дұрыс барса оның сыртқы өзегінен асқазанға тән дыбыс естіледі, ал кеңірдекте болса ауаның ағыны білінеді. Егер екінші танау қуысын жаба қойсе, онда ауаның ағымы күшейе түседі;
   
4. 
   Зонд асқазанға дұрыс барғанда оның сыртқы бос жағына еңгізілген спринцовка ауаға толмайды, ал кеңірдекте болса мал дем алған кезде ол ауаға толады. Ескеретін жағдай: асқазанда бір себептермен ауа жиналып қалған болса, онда спринцовка ауаға толуы мүмкін;
   
5. 
   Егер зонд кеңірдекте болса, онда зондтың бос үшін суға батырғанда суда ауа көпіршігі пайда болады;
   
6. 
   Зонд кеңірдекте болғанда рецепторлардың тітіркенуі салдарынан мал жөтеліп, тынышсызданады.
   

Малдәрігерлік тәжірибеде оны көбінесе асқазандағы ас қалдықтары мен оның сөлін алып зерттеу үшін пайдаланады. Олардың құрамын анықтау тиісті нұсқауларға сүйене отырып жүргізіледі.

Асқазанның сөлін зерттеу үшін оны бір рет немесе фракциялы түрде көп рет алуға болады. Бір рет алу әдісі ашықтырылған жылқыдан немесе оған тітіркендіргіш азық берілгеннен кейін алынады. Асқазан сөлін фракциялық зерттеуде Я.И.Клейнбок ұсынған зерттеу әдісін қолданған дұрыс. Ол арнайы нұсқауда беріледі.

Асқазанның ас қалдығын алу үшін әртүрлі аспаптар ұсынылған. Солардың ішіндегі ең қолайлысы Камовскийдің насосымен қосылған шыны бутыль. Насос арқылы шыны ыдысқа вакуум тудырады. Асқазан мен шыны ыдыстың арасындағы қысым айырмашылығы асқазандағы ас қалдығының шыны ыдысқа құйылуын жеңілдетеді. Осындай әдіспен жылқының асқазанын жуып тазалауға да болады. Әбден тазаланған асқазанға, керек болған жағдайда, сол зонд арқылы дәрілік немесе қоректік заттарды жібереді.

Тәжірибе біткеннен кейін зондты шығару онша қиындық тудырмайды. Тек сақтық үшін жылқының танауын қолмен ұстап тұрып зондты шығарып алған дұрыс.

Кейбір малдарға зондты қолдануға болмайтын жағдайлар туындауы мүмкін. Ондай жағдайлар:

• 
  ауыз қуысының, жұтқыншақтың, көмекейдің қабынуларында;
  
• 
  өңештің және кардиналды сфинктрдің тарылуы мен спазмасында;
  
• 
  өңештентнемесе өкпеден қан кеткенде;
  
• 
  жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметтерінің жеткіліксіздігінің ауыр түрлерінде.
  

Шошқаларға зондты ауыз қуысы арқылы еңгізеді. Ол үшін ауыз қуысына арнайы дайындалған, ортасында тесігі бар ағаштан жасалған езулік қойып, сол тесік арқылы зондтың үшін қатты таңдайға қарай бағыттап еңгізеді.

Ірі аналық шошқаларға жылқыға қолданатын зондты қолдануға болады. Ал торайларға жуандау келген медициналық зондты қолданады. Езуліктің де мөлшері малдың жасына байланысты таңдап алынады. Ұсақ малдарға И.Г.Шарабрин ұсынған металл езулікті де қолдануға болады.

Ірі шошқаларды бір жақ жанына жатқызып, жақсылап бекіткеннен кейін ғана зондты кіргізуге болады. Ал торайлардың басын дәрігердің көмекшісі икемдеп ұстағанда, олардың сезімталдығының ерекшеліктеріне байланысты, олардың ауыз қуысы өзінен-өзі ашылады да, оған езілікті орналастыруға қолайлы жағдай болады. Езулікті азу тістің артқы жағынан орналастырады да, оның сыртқы екі ұшына байланған бинт арқылы малдың желке тұсына бекітеді. Залалсыздандырылған, вазелинмен майланған зонд езуліктің тесігі арқылы кіргізіліп, жұтқыншаққа қарай бағытталады. Ары қарай зонд мал жұтынғанда оңай жылжып асқазанға барады. Асқазаннан ас қалдығын немесе асқазан сөлін алу үшін 100-200 мл шприці қолданылады. Егер ас қалдығы сорылмаса, онда зондты қозғау арқылы оның жатқан жағдайын өзгертеді. Алынған ас қалдығы мен асқазан сөлін лабораториялық зерттеу үшін арнайы нұсқау беріледі.

Иттерге зонд жіберу техникасы торайларға жібергенмен ұқсас болып келеді. Мұнда да ортасында тесігі бар ағаш езулікті қолданған қолайлы. Асқазаннан ас қалдығын және сөлін алу немесе асқазанды тазалап жуу үшін медициналық зондты қолданады. Ол болмай қалған жағдайда ұзындығы 1 м6 диаметрі 10-15 мм кәдімгі резина түтікшені қолдануға болады.

Зондты жіберер алдында дәрігердің көмекшісі иттің аузын ашып, азу тістің артқы жағына езулікті орналастырады. Оны винтарқылы бекітеді. Асқазаннан ас қалдығын немесе сөл алу үшін жоғарыдағыдай шприц пайдаланылады.

Бұзаулардың мәйегін зонд арқылы тексеру әдісі И.А.Симонов, Н.С.Мушинский, М.Х.Шайхаманов, Г.М.Даценколардың еңбектерінде кездеседі. Зондты кез келген танау қуысы арқылы оның төменгі кеңсірік қуысы арқылы еңгізеді. Танау-өңеш-мәйек зонды ретінде ұзындығы 115-130 см, диаметрі 6 мм, бас жағында 3 тесігі бар, диаметрі 7-8 мм болып келетін пенопласты оливасы бар жұмсақ қызыл түсті резина түтікшесін қолданады.

Зондты жіберер алдында оны залалсыздандырып, вазелинмен майлайды да зондты төменгі кеңсірік қуысы арқылы өңештің мойын бөлігінің орта тұсына дейін еңгізеді де, бұзауға еміздік арқылы уыз сүтін ішкізеді. Осы кезде өңешті мәйекпен жалғастыратын өзекше-жылға пайда болады. Соны пайдаланып, зондты ақырындап жылжыта отырып, мәйекке еңгізеді. Зонд дұрыс барғанда, бұзаудың конститутциясына байланысты, оның кіру ұзындығы 75-90 см мөлшерінде болуы керек. Сондай ұзындықты зондта күні бұрын белгілеп қойған дұрыс. Зондтың сыртқы тесігін тығын немесе қысқышпен жауып, бұзаудың ноқтасына байлап қояды. Осылай бекітілген зондқа бұзауға кезекті тамақ берілгенше тиіспейді. Кезекті уыз сүті немесе жәй сүт берілгеннен кейін зондтың сыртқы тесігін ашып, оған Жанэ шприцін қосады да әрбір 1-2 сағат сайын мәйектің ас қалдығы мен сөлін алып отырады. Оларды зерттеу арнайы құсқауларға сәйкес жүргізіледі.

Шошқалардың, иттердің және жаңа туған бұзаулардың асқазандарын жуу жылқылардың асқазанын жуу процесіне ұқсас. Тек воронканыңы және жууға пайдаланылатын сұйықтың мөлшерлері ғана малдың жасы мен салмағына байланысты болады. Асқазанды тазалап жуғаннан кейін сол зонд арқылы дәрілік, қоректік заттарды жіберуге болады.

Зонд ретінде ұзындығы 30-50 см, диаметрі 5-7 мм болып келетін резина түтікшесі қолданылады. Дәрігердің көмекшісі сол қолымен құсты қысып ұстап, оң қолымен оның тұмсығын ашып, тілін саусағымен басып тұрады. Дәрігер зондты ешбір кедергісіз ауыз қуысы арқылы бөтекеге еңгізеді. Зондтың сырты тесігіне воронка орналастырып, ссол аарқылы жылы су немесе залалсыздандыратын ерітіндіні 100 мл мөлшерінде құяды. Бөтекедгі асты аздап қолмен уқалап жұмсартуға болады. Оны шығару үшін зондпен бірге құстың басын төмен қарай еңкейтіп, саусақпен бөтекенің төменгі жағынан қысым түсіреді. Процедура біткеннен кейін зондты шығаруға ешқандай кедергі болмайды. Керек болған жағдайда құсты аздап дем алдырып барып, процедураны қайталауға болады. Егер зонд арқылы құстың бөтекесі тазаланбаса, онда операция жасаған дұрыс. Операция жасау өте оңай және асқыну болмайды. Жіберілген зонд арқылы дәрілік заттарды берудің де ешқандай қиындығы жоқ.

Құстардың безді асқазанынан ас қалдығы мен сөлді алу үшін Л.М.Обухов ұсынған зондты пайдаланған қолайлы. Ол жұмсақ полиэтиленнен тұрады. Оның қасиеті ол асқазанда тотықпайды және улылығы жоқ. Зондтың бас жағында тесігі бар, жұмыр келген башлығы бар, әртүрлі мөлшерлі.

Зондты жіберер алдында қайнату арқылы немесе спиртпен залалсыздандырады да, вазелинмен майлайды. Зондты жоғарыда айтылғандай бөтекеге еңгізеді де, сол қолдың саусақтарымен оның үшін өңештің кеуде бөлігіне қарай бағыттайды. Зондты аздап кедергі болғанға дейін жылжытады. Аздаған кедергінің болуы зондтың безді асқазанда екенінің белгісі. Зондпен бірге құстың басын бағыттағанда безді асқазанның химусы өзі бөлінуі тиіс. Өздігінен бөлінбесе шприц қолданылады. Безді асқазанның химусының көп бөлінетін кезі құсты тамақтандырғаннан кейінгі бірінші сағатта болатынын ескерген дұрыс.

1. 
   С.Г.Меликсетянның зондын қолдану техникасы;
   
2. 
   В.А.Коробовтың зондын қолдану техникасы;
   
3. 
   В.А.Черкасовтың зондын қолдану техникасы.
   

Ірі қара малдарының арасында жиі кездесетін жарақатты аурулардан сақтандыру үшін көптеген магнитті зондтар ұсынылған. Солардың ішінде ең алғашқысы ретінде С.Г.Меликсетян ұсынған магнитті зондты келтіруге болады. Зондтың құрамына кіретін негізгі заттар:

1. 
   Ұзындығы 50 мм, диаметрі 32 мм, сыртқы бетінде ұзынынан 6 жолағы бар, резина манжеткамен жабдықталған, темір шынжырлы, «Алнико» маркалы, сопақша келген магнит;
   
2. 
   Ұзындығы 2,5 м келген өте жұмсақ, ішінде екі қабат капронды бауы бар, екі басында резбалы латунды муфталары бар резина түтікше;
   
3. 
   Зонды өңешке кіргізіп және одан алып шығу үшін қолданылатын, бір жақ басы имек, екінші жақ басында резбасы бар, ұзындығы 75 см, диаметрі 8 мм никелді құрыш таяқша;
   
4. 
   Магниттің қай жерде екенін анықтау үшін қолданылатын компас.
   

Зондты қолданар алдында месқарынға 1-2 л су жіберу арқылы оның жынын сұйылтып алу керек. Егер месқарын газбен керілген немесе асқа толған болса, онда В.А.Черкасовтың зондын пайдаланып, месқарынды жуып тазалап алған дұрыс. Зондты еңгізу техникасы арнайы нұсқауда беріледі.

Өңешке түскен магнит мал жұтынғаанда алдымен месқарынға, одан кейін тахия қарыншаққа барады. Егер малдың жұтынуы нашар болса, онда бөтелке арқылы су ішкізуге болады.

Компас арқылы магниттің қай жерде екенін анықтауға мүмкіншілік бар. Егер магнит тахия қарыншаққа бармай месқарында шөгіп қалатын болса, онда оны кардиналды сфинктерге дейін кері тартып, месқарынның үстіңгі қабы жирылған кезде қайтадан жібереді.

Зондты аурудан сақтандыру үшін 30 – 60 минутқа, ал емдеу үшін 24 сағатқа дейін қалдыруға болады. Ол уақытта мал организмінде болатын физиологиялық процеске ешқандай кері әсерін тигізбейді.

Зондты танау қуысы арқылы артып шығарады. Зондты шығарарда күш жұмсауға болмайды. Егер өңеш қатты жирылып зондты босатпаса, онда малға бөтелке арқылы су ішкізу керек.

Зондты тиімді пайдалану арқылы, әсіресе мол өнімді ірі қара малдарында минералды заттардың алмасуының бұзылуынан болатын, жарақатты ретикулит, ретикулоперитонит, ретикулоперикардит ауруларынан сақтандыруға болады.

С.Г.Меликсетян ұсынған зондтың кемшіліктерін ескере келе, А.В.Коробов өзінің жетілдірілген магнитті зондын ұсынды (ЖМЗ-1). Ол зонд арқылы алдыңғы қарыншақтарда болатын бос жатқан металл заттарын ғана емес, олардың қабырғасына еніп тұрған металл заттарын да тартып шығаруға болады-мыс. Себебі ферромагнитті заттарды шығару үшін үлкен тарту күші бар арнайы стерженді цилиндр пішінді магнит ұсынылған. Олар металл заттары ұзынынан жататындай етіп магниттелген. Көтеру күштілігі бұрынғы 300 – 400 г орнына 8 – 12 кг.

Бұл зондтың тағы бір артықшылығы оның ауыз қуысы арқылы еңгізілуі. Ол үшін мал резина түтікшені шайнап тастамас үшін ол түтікше темір штоктың ішіне орналастырылған. «П» тәрізді пластинка арқылы темір шток төменгі жақ сүйегіне бекітіледі. Зондты жарақаттан сақтандыру үшін 15-20 минутқа, емдеу үшін 1 сағатқа қалдыруға болады. «П» тәрізді пластинка мен темір шток езуліктің қызметін атқарады. Олар жақ сүйегіне бекіту үшін жартылай автоматты белдіктермен жабдықталған.

С.Г.Меликсетянның зондына қарағанда бұл зонды еңгізу және шығару технологиясы өте жеңілдетілген. 24 сағаттық ашықтыру диетасынан кейін қолданғандағы нәтижесі әлдеқайда жоғары.

Магнит шығыры ірі қара малдарының алдыңғы қарыншақтарын металл заттарымен жарақаттаудан сақтандырады. Малға ауыз қуысы арқылы болюс бергіштің көмегімен еңгізуге болады.Мал шығырды қайта шығарып тастамас үшін, оны бергеннен кейін су ішкізу керек. Тахия қарыншаққа түскен шығыр ферромагнитті заттарды өзіне тартып жинайды. Олардың тарту күші әртүрлі болып келеді.

Магнитті шығырға жинақталған металл заттарын шығырмен бірге магнитті зонд арқылы шығарып алады.

Шығырдың бар-жоғын компас арқылы анықтауға болады. Ескеретін жағдай: егер шығыр металл заттарынан таза болса, онда компас жақсы реакция береді. Ал егер металл заттары шығырда көп жиналса, онда компас раекция бермейді.

Магнит шығырының артықшылығы сол, оны малды жарақаттан сақтандыру үшін фермадағы, жеке шаруашылықтардағы барлық малдарға қолдануға болады. Ал магнитті зондты ауруға күдікті деген малдарға ғана қолданады.

Ірі қара малдарының тахия қарыншақтарынан ферромагнитті заттарды шығару үшін қолданылатын арнайы магниттер де бар. Соңғы кездегі арнайы тарту күші жоғары магниттердің шығуы оларды жарақатты аурулардан емдеу үшін кеңінен қолдануға мүмкіндік берді. Ондай магниттердің авторлары: А.В.Коробов, А.С.Белановский, И.А.Телятников.

Магнит цилиндр пішінді, екі жақ басы қарама-қарсы зарядты, конус тәрізді, стерженді, біртұтас қоспа ретінде шығарылған. Бір жақ басында қосқыш шынжырды бекітетін шығырық бар. Магнит ұзынына қарай магниттелген. Сондықтан металл заттары оның бойында ұзынынан орналасады.

Кейбір жарақаттағыш металл заттарының қарыншақтардың қабырғасына кіріп тұратынын ескерсек, оны тартып шығару үшін күшті магнит керек. Міне, сондықтан да арнайы, тарту күші 8 – 12 кг-ға дейін жететін магнит шаруашылықтардағы мал мамандарына өте қажет құрал. Бұл магнит хирургтерге руминотомия жасаған кезде металл заттарын тез табу үшін де өте қолайлы. Малдарға күні бұрын беріліп қойылған магнитті сахиналарды, оларға жабысқан жарақаттаушы металлдармен бірге алып шығады. Емдік нәтижесі 24 сағаттай ашықтырылған малдарға әлдеқайда жоғары.

В.А.Черкасовтың зондын қолдану техникасы. Бұл зонд ұзындығы 2-2,5 м, диаметрі 35-50 мм, ортасында металл спиралы және кіргізетін жағының жанында тесіктері бар прорезинді қуыс түтік. Зондқа қосымша құрал ретінде үшкірленген және басқышты тесікті су шығарғыштар мен 10 литрлік металл воронкасы бар.

Зонд негізінен алдыңғы қарыншақтарды жуу және олардағы ас қалдықтарын алып зерттеу және тазалау үшін қолданылады. Көбінесе малдар уланғанда, малдың іші кепкенде, алдыңғы қарыншақтардың жирылуы әлсірегенде, бітелгенде, асқа толып толып кеткенде қолданылады.

Зондты қолданар алдында малды жалпы клиникалық тексеруден өткізіп, жеке жүйелерінің функцияларына көңіл аударады. Клиникалық көрсеткіштері дұрыс болған жағдайда малды станокқа кіргізіп бекітеді. Ірі мал болғанда дәрігердің көмекшілері малдың мүйізінен ұстап немесе ноқтасы арқылы малдың басын алға қарай тартып ұстайды.

Зондтың кірер үшін вазелинмен немесе жәй маймен майлап, малдың тілін сыртқа шығарғаннан кейін, зондтың үшін тілдің түбіне еңгізеді. Ақырын жұмсақ қимылмен зонды өңешке бағыттап, месқарынға еңгізеді. Зондтың сыртқы басына орналастырылған воронка арқылы алдымен 39-40ºС 2-4 кәтел 1 %-ды карлсбад тұзының немесе сондай концентрациядағы сода ерітіндісін құйып, месқарынның жынын араластырады. Ол үшін зондтың ішіндегі ерітіндіні месқарынға толық жібермей, воронканы жоғары-төмен түсіріп отырады. Ақырында воронканы алып, ас қалдықтарын сыртқа төгеді. Осындай жууды 2-3 рет қайталағаннан кейін, енді воронка арқылы 1-2 кәтел 10ºС суды құйып, жылдам қайта шығарады. Кенеттен өзгерген судың температурасы месқарынның жирылуын күшейтеді де, алдыңғы қарыншақтар жақсы тазаланады.

Осындай процедура біткеннен кейін зондқа үші үшкірденген су шығарғышты еңгізіп, оны су құбырының шүмегіне қосады. Судың ағыны зондтың ішінен шықпай, оның ішіндегі заттарды сұйылтады. Егерде зондтың ішінде «азық тығыны» пайда болса, онда үш жағында басқышты тесіктері бар су айдағышты қосады. Осындай тәсілдерді кезектестіре отырып, алдыңғы қарыншақтарды толық тазалауға болады. Бұл тәсілді бір жағында тұра алмай жатқан малға да қолдануға болады. Малдардың жағдайы нашар болғанда жуу, тазалау тәсілдерін қайталауға болады.

Егерде жоғарыда келтірілген тәсіл жеткіліксіз болса, онда вакуум тудыру әдістерін қолданған жөн. Кейде месқарында тесіп те қысым түсіруге болады.

В.А.Черкасовтың зонды өңештегі ас қалдығын, өңеш бітелген кезде, месқарынға түсіру үшін де, месқарын арқылы малға дәрілік заттарды беру үшін де қолданылады.

Малдың іші кепкен кезде зондты қолданғанда ескеретін екі жағдай бар:

1. 
   Зондты еңгізерде оның сыртқы тесігін бітеп, зондты еңгізгеннен кейін оны ақырындап ашу арқылы газды біртіндеп, аз-аздап шығарады;
   
2. 
   Зондтың кірер ұшына жіп байлап, оның келесі үшін зондтың іші арқылы сыртқа шығарып, шығыршықтап қояды. Зондтың үші месқарындағы жынға батып қалса, сол жіпті тарту арқылы оның үшін жоғары көтереді де, газды ақырындап шығарады.
   

1. 
   Малдың өңеші бітелгенде көрсетілетін емдеу көмектерінің техникасы;
   
2. 
   А.Л.Хохловтың зондын қолдану техникасы;
   
3. 
   Дәрілік заттарды кеңірдек арқылы жіберу техникасы.
   

Өңештің бітелуі әсіресе ірі қара малында кездесетін ауру. Ол аурудың негізгі себептеріне малдарды азықтандыру ережелерін дұрыс сақтамау жатады. Ірі қара малдарында өңеш көбінесе картоп, қызылша, шалқан, сәбіз, капустаның сабақтарымен; кейде клетчаткасы мол қатқыл азықтың үлкен кесегімен; ағаш, шүберек, сүйек және т.б. бөгде заттармен; күйіс қайырған кезде жынмен келген фитобезоармен; шошқаларда көбінесе тамыр-жемісті азықтардың бөлшектерімен; иттерде сүйектермен, еттің кесегімен; жылқыларда көбінесе өңеш түйілген, салданған, тарылған кездерде қатқыл, құрғақ азықтармен (сабан, жем жармасы және т.б.) бітеледі.

Өңештің бітелуі ірі қара малдарында оның жоғарғы, ал жылқыларда төменгі бөліктерінде байқалады. Өңеш ұзақ уақыт бітелген болса, онда бөгде заттың тұрған жері қабынады, ісінеді, кейде тіпті іріңдеп асқынуы да мүмкін. Мұндай жағдайда бірден-бір емдік әдіс - өңешті бітеген бөгде затты дер кезінде өңештен шығару немесе месқарынға итеріп, түсіріп жіберу.

Ауруды емдеу үшін көптеген, әртүрлі әдістер ұсынылған. Қалай болғанда да малды тез арада бөгде заттан құтылдырудың айласын ойластыру керек екені сөзсіз. Ол үшін әртүрлі малдардың өңеш құрылыстарының, онда жүретін физиологиялық процестердің ерекшеліктерін ескере отырып іс-қимыл жасаған дұрыс.

Емдеу процесіне кіріспес бұрын өңешке 100-150 мл өсімдік, вазелин майларын немесе әртүрлі қайнатпаларды құяды. Өңештің түйілуін босаңсыту үшін терінің астына атропин сульфат, пилокарпин; венаға хлоралгидрат ерітінділерін жібереді. Өңештің тұсын жылылап ұстайды. Өңештің мойын бөлігінде орналасқан бөгде затты алдымен қолмен уқалап, ауыз жаққа қарай сығымдап, сыртқа шығаруға тырысады. Егер бөгде зат өңештің ауыз қуысына жақын жерінде орналасқан болса, онда оны тікелей қолмен шығарып алуға да болады. Ол үшін ірі малдарға езулік қолданылады. Дәрігер залалсыздандаралған қолының саусақтарын тілдің жағалаулары арқылы жұтқыншаққа, одан өңешке еңгізеді. Ал ұсақ малдарға езулікті қолданбаса да болады. Бұл әдістің қолайлылығы жұтқыншақ пен өңештің тіндері аз зақымданады; ал қолайсыздығы – бөгде зат жұмыр, сырты тайғанақ болғанда қолмен ұстау қиынға соғады. Мұндай жағдайда алдын ала дайындалған ілгек сым темірді пайдаланған дұрыс. Қалай болғанда да малдың түріне байланысты оларды жақсылап бекітіп, қауіпсіздік ережелерін сақтай отырып, кейде тіпті И.И.Ворониннің әдісімен төменгі жақ сүйегінің жүйкесіне блокада жасап барып іске кіріскен жөн.

Өңештің кеуде жақ бөлігінде тұрып қалған бөгде затты месқарынға қарай серпінді зонлпен итеріп түсіруге тырысады. Бұл әдіс өңешті бітеген зат жұмыр, сырты тайғанақ болған жағдайда нәтижелі. Зондты қолданар алдында малға ауыз қуысы арқылы 200-300 мл май ерітіндісін немесе кілегей тұнба құйған дұрыс. Бөгде затты зондпен итергенде еппен, қысымды бірте-бірте үдете отырып, оны орнығып қалған жерінен жайлап жылжыту керек. Күшке салу өңешті тесіп жіберуі мүмкін.

Өңеште тұрып қалған кейбір тамыр жемісті азықтар кейде жұмсарып немесе өңештің босаңсуынан өздігінен жылжып, мал жұтынғанда месқарынға түсіп кетуі де мүмкін.

Егерде мұндай әдістерден нәтиже болмаса, онда тенотомды қолданып бөгде затты ұсақтауға тырысады. Бұл әдісті қолданғанда өңештің кілегей қабығының жарақаттануы мүмкін.

Өңеш жұмсармайтын, жібімейтін бөгде заттармен (ағаш, шүберек, күнжара, фитобезоар) бітелген жағдайда, басқа қолданған әдістер нәтиже бермесе, онда хирургиялық әдісті қолданады.

Ұсақ малдардың өңештерінің жоғарғы жақ бөлігінде тұрып қалған бөгде затты корнцангпен де алуға немесе мойын-көктамыр науасының маңынан төменнен жоғары қарай сығымдап уқалау арқылы ауыз қуысынан итеріп шығаруға тырысуға болады. Ал кеуде жағында орналасқан бөгде затты зонлпен месқарынға немесе асқазанға итеріп түсіреді.

Құсатын малдарға құстыратын дәрілік заттарды беруге болады: шошқалар мен иттерге апоморфин гидрохлоридін, вератрин ерітінділерін қолданады.

Бөгде зат шығарылғаннан кейін, егерде өңештің кілегей қабығы жарақаттанған болса, онда бастапқы 2-4 тәуліктер бойы кілегей қайнатпалар, суық су, дәрілік ерітінділер (перманганат калий, фурациллин және т.б. ерітінділер) ауыз қуысы арқылы беріледі.

Зондты қолдану техникасы: алдымен малды жақсылап не станокқа, ондай мүмкіншілік болмаған жағдайда ірі малдарды бір қабырғаға тақап бекітеді. И.И.Ворониннің әдісімен төменгі жақ сүйегінің жүйке талшығына тежеу жасайды. Одан кейін ауыз қуысы немесе танау-өңеш зонды арқылы 50-75 мл новокаинның 5 %-ды ерітіндісін құяды да, зондты ауыз қуысы арқылы еңгізуге дайындайды.

Зондты жақсылап майлайды. Оператордың көмекшісі малдың тілін шығарып, таза орамалға орап ұстап тұрады. Оператор зондтың үшін қатты таңдай арқылы жұтқыншаққа қарай бағыттап еңгізеді. Ары қарай малдың жұтынуын қадағалап, зондты ақырындап жылжыта отырып бөгде затқа дейін жеткізеді. Зондтың бөгде затқа жеткен-жетпегенін қолмен сезілетін аздаған кедергі арқылы оңай білуге болады. Бөгде зат күні бұрын орнынан жылжып кетпес үшін оператордың көмекшісі ол затты төменгі жағынан демеп тұрғаны дұрыс. Оператор зондтағы сыртқы тұтқаны қолдану арқылы зонлтың тұзақтарын бірінің үстіне бірін жатқызады да, оны бөгде зат пен өңеш қабырғасының арасы арқылы бөгде заттың төменгі жағына түсіреді. Одан кейін зондтың тұзағын сол тетік арқылы «Х» тәрізді жағдайға келтіреді. Ендігі кезекте зондты ақырындап тарта отырып алдымен бөгде затты орнынан қозғап алады да, артынан біртіндеп тартып сыртқа шығаруға тырысады. Оператордың көмекшісі бөгде заттың жылжуын үнемі қадағалап отырады. Операцияның алдында өңешке аздап май құйғанда бөгде заттың жылжуы жеңілдірек болады.

Өңешті бітеген бөгде затты А.Л.Хохловтың зонды арқылы месқарынға итеріп түсіруге де болады. Бұл әдіс өңешті бітеген бөгде зат оның төменгі бөлігінде орналасқанда және оның сыртқы беті тегіс, жылтыр болған жағдайда жеңіл орындалады. Ол үшін зондты жоғарыда баяндалғандай бөгде затқа дейін еңгізеді. Өңешке ауыз қуысы арқылы 200-300 мл-дей өсімдік майын немесе кілегейлі тұнба құяды да, зондты ақырындап итере отырып, бөгде затты месқарынға түсіруге тырысады.

Ондай операцияны жылқыларға жасағанда олардың өңештерінің түйілуін болдырмау үшін терінің астына атропин сульфатын немесе аминазин ерітіндісін; венаға хлоралгидрат ерітіндісін жіберуге болады. Массаж жасайды, кілегейлі тұнба ішкізеді.

Шошқаларға құлағының артқы жағынан терінің астына аққорғасынның спиртті ерітіндісін жіберіп құстыруға болады.

Иттерге терінің астына 5 %-ды морфин ерітіндісін 0,5-1,0 мл мөлшерінде жіберіп құстыруға болады.
Малдәрігерлік тәжірибеде, әсіресе өкпелердің ауруларын емдеген кезде, организмге дәрілік заттарды жіберудің басқа әдістерімен қатар оларды кеңірдектің ішіне еңгізу әдәсә де жиі қолданылады. Дәрілік заттарды кеңірдекке зонд немесе ине арқылы жіберуге болады.

Дәрілік заттарды зонд арқылы еңгізу үшін алдымен малдың түріне, жасына байланысты қолайлы зондты таңдап алады. Көбінесе танау-жұтқыншақ зонды жиі қолданылады. Оны залалсыздарып майлағаннан кейін не ауыз қуысы, не танау қуысы арқылы кеңірдекке еңгізеді. Зондты еңгізу, оның дұрыс барған-бармағанын бақылау «Жылқыларға зонд қолдану техникасы» бөлімінде келтірілгендей.

Зондтың сыртқы тесігіне тиісті воронканы орналастырып, сол арқылы дене қызуына сәйкес температурадағы дәрілік заттарды жібереді. Дәрілік заттардың алғашқы бөлігі кеңірдек арқылы өтіп өкпелерге барғанда малда жөтел пайда болады. Кейде жіберілген дәрілік зат ауыз қуысы арқылы шығып алуы да мүмкін. Ондай жағдайда воронканы төмен түсіріп, дәрілік затты жіберуді тоқтата тұрған дұрыс. Процедура кезіндегі малдың тынышсыздануы, жөтелуі ұзаққа созылмайды, тез қалпына келеді. Жөтел басылып, мал тынышталғаннан кейін процедураны жалғастыруға болады.
Зондты танау қуысы арқылы еңгізуге мүмкіншілік болмаған жағдайда, езулікті қолдана отырып оны ауыз қуысы арқылы еңгізуге болады.

Дәрілік затты жіберіп болғаннан кейін зондты еппен, ақырындап шығарып алады да, оны жақсылап жуып, тазалап, келесі процедураға дайындап қояды.

1. 
   Қуықты тазалап жуу техникасы;
   
2. 
   Қуықты тесу, пункция жасау техникасы;
   
3. 
   Месқарынды, құрсақ қабырғасын, жалбыршақ қарыншақты және кеуде қуысын тесу техникалары;
   
4. 
   Жылқының соқыр ішегін және шошқаның асқазанын тесу техникалары
   
5. 
   Құстардың жұмыртқасын шығару техникасы.
   

Катетрлердің жұмсақ, жартылай қаттылау және қатты түрлері бар. Малдәрігерлік тәжірибеде көбінесе жұмсақ және жартылай қаттылау түрлері қолданылады. Олар диаметрлері әртүрлі болып келетін, қуыққа кіретін басы доғалданған, жақтауында 2-3 тесігі бар, әртүрлі размерлі резина немесе пластмасса түтіктер.

Катерді қолдану технологиясы: алдымен малдың түріне, жасына байланысты тиісті катетрді таңдап алады да, оны мұқият тексереді. Оның сыртында кедір-бұдыры, жарықшағы, сызаты болмауы керек. Оны қайнату немесе тиісті ерітінді арқылы залалсыздандырады. Малдың катетр кіретін жерін жылы ерітіндімен жуып, тазалайды. Дәрігердің қолы да таза болуы керек. Залалсыздандырылған катетрдің сыртта қалатын үшінен ұстап тұрып, екінші кіргізілетін үшінен бастап вазелинмен, маймен немесе сұйық парафинмен майлайды. Еркек малдарға ұзындығы 70-90 см, диаметрі 7-10 мм катетрлер қолданылады. Оны оң қолымен малдың үрпісіне 10 см тереңдікке дейін еппен еңгізеді. Процндура жеңіл жүруі үшін тік ішек арқылы қуыққа масаж жасап алғанның нәтижесі жақсы. Егер мал тынышсыздана бастаса, онда катетрді еңгізуді тоқтатып, тынышсызданудың себебін анықтап алады.

Аттарға, айғырларға катетрді тұрған түрінде, малдың артқы жағына қарап тұрып еңгізеді. Егер мал жатқан болса, онда малдың артқы жағынан белдеменің тұсынан тізерлеп отырып, оң қолымен үрпіні тауып ұстайды да, катетрді еңгізеді.

Сиырлар мен шошқаларға катетрді еңгізу үшін вазелинмен майланған сұқ саусақтың үшін қынапқа еңгізіп, оның соқыр қапшығының жоғарғы жағындағы тесікке катетрдің үшін саусақпен қадағалап отырып бағыттайды. Катетр дұрыс жіберілген болса оның қозғалысы еркін болады да, одан зәр бөлінеді. Қолданылған катетрді жақсылап тазалап жуып, залалсыздандырып сақтайды.

Биелерге катетр еңгізу өте жеңіл. Ол үшін диаметрі 8-10 мм катетр қолданылады. Биенің құйрығын бір жағына қарай ығыстырады да, сол қолымен оның сарпайын ашып, оң қолымен катетрдің үшін уретра арқылы қуыққа еңгізеді де, қолдың саусағын суырып алады.

Төбет иттерге ұзындығы 30-55 см, диаметрі 2-4 мм катетр қолданылады.

Зәр шығару жолдарында іріңді қабыну процестері болғанда катетрді қолдануға болмайды.

Қуыққа жоғарыда келтірілген әдістермен катетрді кіогізеді де, оған резина түтікше арқылы Жанэ шприцін қосады. Ерітінді қуыққа үнемі барып тұруы үшін шприцті малдың денесінен жоғарырақ ұстайды. Қайта шығатын ерітінді таза болғанша қуықты бірнеше рет қайталап жуады. Концентрациясы төмен ерітінділерді қуықта аз уақытқа қалдыруға да болады. Егерде қуық түйілсе немесе оның сфинктірі босаңсымаса. Онда хлоралгидрат, люминал, морфин ерітінділерін жібереді, жылулық және массаж әдістерн қолдануға болады.

Мысалы, қуықтың жіті және созылмалы іріңді қабынуында оны алдымен хлорлы натрийдің изотоникалық ерітіндісімен жуу керек. Одан кейін төменгі концентрациядағы залалсыздандыратын ерітінділерді қолданады: 0,5-1 %-ды стрептомицин; 2-3 %-ды бор қышқылы, пенициллин; 0,1 %-ды азот қышқыл күміс; 2-3 %-ды резорцин; 1:1000 – 1500 концентрациядағы сутегінің қос тотығы және т.б.

Қуықты тесу, пункция жасау техникасы. Қуықтағы жиналған зәрді массаж жасау арқылы немесе катетрдің көмегімен шығара алмаған жағдайда қуықты тесуге тура келеді. Ол үшін алдымен тік ішекті тазалап, оны залалсыздандыратын ерітіндімен жуады. Пункция жасау үшін ұзындығы 30 см, жуандығы 2-3 мм троакар қолданылады.

Вазелинмен майланған троакарды оң қолмен тік ішекке еңгізеді. Стилеттің үшін канюлаға еңгізіп, оны сұқ саусақпен жауып тұрады. Тік ішектің қабырғасы арқылы қуықтың бас жағын табады. Троакарды тік, төмен қарай бағыттап, қатты қимылмен 4-6 см тереңдікке еңгізеді. Қуық дұрыс тесілгенде зәрдің шыққан ағыны байқалады.

Сиырлар мен биелерде қуықты қынап арқылы теседі.

Етқоректілерде құрсақ қуысының қабырғасы арқылы теседі. Ол үшін қарынның ақ сызығы арқылы тұспалдап отырып саусақпен шар тәрізді дөңесті тауып алады да, саусақпен үнемі бақылай отырып, инені 2-5 см тереңдікке еңгізеді. Егер зәр ақырын бөлінетін болса, онда шприц қолдануға болады.

Қаздар, үйректер және күрке тауықтарда жұмыртқаны екі алақанның арасына салып қысып шығарады. Егер жұмыртқаның жолында жұмыртқаның қабы болса, онда оны қолмен алып тастайды.

Жұмыртқаны шығару техникасы онша қиын емес және нәтижесі әрқашанда оң болады. Малдың жіті түрде іші кепкенде немесе жайылымда көп мал бірден ауырып, оларға жедел жәрдем көрсету керек болған жағдайда месқарынды тесу әдісін қолдануға болады.

Алдымен месқарынды тесетін жерді дайындап алады. Ол жер күйіс қайыратын малдарда сол жақ аш шұңқырының ортасы немесе сергек пен соңғы қабырғаның ортасын қосатын сызықтың ортасы.

Ірі малдардың месқарынын тесу үшін үш жақты, өткір, троакардың гилзасына тығыз орналасқан стилеті бар троакар қолданылады. Тесер кезде стилеттің үшін оң жақ шынтақ сүйекке қарай бағыттайды. Тесу үшін стилетті белгілі бір күшпен соғып кіргізеді. Тескеннен кейін стилетті еппен, ақырын шығарып алып, троакардың гилзасының аузын бармақпен басып тұрып, газды біртіндеп шығарады. Газды бірден көп шығарып жібергенде бас миға қанның баруы азайып, мал талып қалуы мүмкін. Егер троакардың гилзасы ас қалдығымен бітеліп қалса, онда стилетті қолдану арқылы оны ас қалдығынан тазалайды. Троакардың гилзасын оның құлақшасындағы тесігі арқылы теріге бекітіп, месқарында 3-5 сағатқа дейін қалдыра тұруға болады. Гилза арқылы месқарынға залалсыздандыратын, ашу процесін болдырмайтын дәрілік заттардың ерітінділерін (креолин, ихтиол, лизол және т.б.) жіберуге болады. Месқарынды троакардан босатарда гилзаны тазалап, оған стилетті қайта кіргізеді. Одан кейін бір қолдың алақанымен гилза тұрған жерді басып тұрады да гилзаны ақырындап суырып алады.

Бұзауларға және басқа да ұсақ күйіс қайыратын малдарға жіңішке троакарлар бар немесе иандренімен Бобровтың инесін қолдануға болады.

Троакарды шығарғаннан кейін ол жерді йодтың спирттегі ерітіндісімен залалсыздандырып барып коллодиймен жауып тастайды.
Құрсақ қабырғасын тесу малдың ауруын анықтау, ондағы жинақталған сұйықты шығару және оған емдік дәрілік заттарды жібер үшін қолданылады. Тесу үшін ұзындығы 5-6 см инені қолданады. Тесу нүктесі қарын ақ сызығынан 2-3 см қашықтықта, төс шеміршегі мен кіндіктің ортасы. Тесетін нүктені анықтап, ол жерді залалсыздандырып дайындағаннан кейін теріні аздап орнынан жылжытып барып инені кіргізеді. Тері мен ет қабаттарын тескеше аздаған кедергі байқалады. Ал құрсақ қуысына енген ине еркін жылжи бастайды және инеден сұйық шығады. Жиналған сұйық өз қысымымен де аға бастайды, бірақ толық және жәйлап шығару үшін шприцті қолданған дұрыс. Егерде операция кезінде малдың жағдайы нашарлай бастаса, онда процедураны тоқтатып, малдың терісінің астына кофеин ерітіндісін жіберуге болады. Процедура біткеннен кейін инені оның тұрған жерін басып тұрып шығарып алады да, оның орнын йодтың спирттегі ерітіндісімен залалсыздандырып, коллодий жағып қояды.
Жалбыршақ қарыншақты тесу ол асқа толып бітеліп қалғанда және оны емдеу үшін басқа қолданылған әдістерден нәтиже болмағанда істелетін іс-шара. Ол үшін жіңішке троакар немесе Бобровтың инесі қолайлы. Тесетін нүктені анықтау үшін иық-жауырын көлденең сызығын жүргізеді де сол сызықтың бойымен немесе одан 2-3 см төменірек, малдың оң жағынан 8-9-шы қабырғалардың арасынан, иненің үшін 10-шы қабырғаға қарай бағыттап, 5-8 см тереңдікке еңгізеді. Ендігі кезекте шприц арқылы 50-100 мл залалсыздандырылған физиологиялық ерітіндіні жіберіп, оны жалбыршақ қарыншақтағы ас қалдығымен аралас қайта сорып алады. Оның құрамы арқылы иненің дұрыс барған-бармағанын анықтайды. Егер ине дұрыс жалбыршақ қарыншаққа барған болса, онда сол ине арқылы дәрілік ерітінділерді, майлы эмульсияны жібереді. Инені шығарып алу, орнын залалсыздандыру жоғарыда келтірілгендей.

Кеуде қуысын тесу.

Операциясы малдың ауруын анықтау, кеуде қуысында жиналған патологиялық сұйықты шығару және ол жерге дәрілік заттарды еңгізу үшін қолданылады. Егерде кеуде қуысында патологиялық сұйық көп жиналған болса, онда оның жоғарғы шекарасын анықтап алып барып, тесетін нүктені белгілейді. Инені 7-8 қабырғалардың арасынан 3-5 см тереңдікке еңгізеді де, күні бұрын дайындалған дәрілік ерітіндіні жібереді.

Процедура біткеннен кейін инені шығарып алу, оның орнын залалсыздандыру жоғарыда баяндалғандай.

Жылқының соқыр ішегін тесу ол кенеттен жіті түрде газға толып керілгенде және малдың өміріне қауіп төнгенде істеледі. Ол үшін соқыр ішектің бас бөлігін мандренді ұзын инемен немесе жіңішке троакармен теседі. Тесу нүктесі малдың оң жағында, аш шұңқырдың ортасында, сергек пен ақырғы қабырғаның ортасын қосатын сызықтың бойында орналасады.

Ине кіретін жердің терісін аздап жылжытып, иненің үшін кеуде шеміршегіне қарай бағыттап еңгізеді. Инеден мандренаны шығарып алып, соқыр ішекті газдан босатады. Газ шығып болғаннан кейін сол ине арқылы залалсыздандыратын, газды сіңіретін дәрілердің ерітінділерін жібереді. Ине кірген жерде тіндердің өлі еттенуі болмас үшін оны бір сағаттан ерте шығармайды. Иненің орнын йодтың спирттегі ерітіндісімен залалсыздандырып, коллодиймен желімдейді.

Бұл операцияны зертханалық тәжірибеде малдардың улануын анықтау үшін де қолдануға болады.

Шошқалардың асқазанын тесу онша қиын операция емес, шаруашылық жағдайында әрбір малдәрігері орындай алады. Ол үшін залалсыздандырылған Бобровтың немесе соған ұқсас инекциялық инелерді қолдануға болады.

Ұсақ малдарды арқасына жатқызып, ал ірі шошқаларды сол жақ жамбасына жатқызып бекітеді. Инені еңгізу нүктесі – малды арқасына жатқызғанда қарынның ақ сызығы мен ақырғы қабырғаның алдындағы қабырғаның доғасы арқылы жүргізілген сызықтың қиылысқан жері. Ал сол жақ жамбасына жатқызған малда бұл сызық осы нүктеден солға қарай 3-5 см ойысады. Ол жатқан малда ішкі ағзалардың орындарының аздап ауысуына байланысты.

Инені залалсыздандырылған нүктеден малдың сол жақ иық сүйегіне бағыттап, төмен және алға қарай еңгізеді. Иненің асқазанға дұрыс барған-бармағанын тексеру үшін инеден шығатын иіске көңіл аударады және шприц арқылы асқазанның жынын алып тексеруге де болады. Ине дұрыс орналасқан жағдайда оған шприцті қосып дәрілік заттарды, эмульсия ерітінділерін жібереді.
Дәріс-8 Компресс, клизмаларды қою техникасы
Жоспары:

1. 
   Компресс және оны қою техникасы.
   
2. 
   Клизмалар және оны қою техникасы
   

Жылулық процедурасын кез келген жағдайда және өте оңай іске асыратын әдіс – ол компресс қою. Организмді жылытатын компресс барлық ағзалардағы қан тамырларын біркелкі, ұзақ уақытқа кеңейтеді. Зат алмасу процесіне ферменттердің әсері жақсарады, фагоцитоз құбылысы артады, сұйықтардың жиналуы, тіндерге сіңуі бәсеңдейді. Компресстің организмді тыныштандыратын, керексіз сұйықтарды сіңдңретін, ауырсынғандықты басатын организмге тиімді әсерлері бар.

Компресстің бірнеше түрлері бар: ыстық, жылытатын, суық, спиртті, приснецепт, скипидарлы және термокомпресстер. Сондай –ақ қарапайым және қоздырғыш болып та жіктеледі.

Компресс 4 қабаттан тұрады:

1. 
   сіңіргіш-сорғыш қабаты;
   
2. 
   ылғалдылықты өткізбейтін қабат;
   
3. 
   жылулықты сақтайтын қабат;
   
4. 
   бекіту қабаты.
   

Тері қабынғанда, шихан, сыздауық, қотыр, ісік пайда болғанда қолдануға болмайды.

Кейбір созылмалы ауруларда приснецепті компресс қолданылады. Оның жылулық компресстен айырмашылығы онда су өткізбейтін қабат жоқ. Сондықтан жылу денеге өте жәй тарайды.

Бұл компресстерді де тері ауруларында қолдануға болмайды.

Спиртті компресс те жылулық компрессіне ұқсас. Тек оның сіңіргіш қабаты 30-80º спиртпен немесе арақпен ылғалданып, 5-7 сағатқа қойылады.

Суық компрессті қою үшін күні бұрын дайындалған бірнеше материалдарды мұзды сумен ылғалдап, ауырған жерге әрбір 5 минут сайын ауыстыра отырып басады. Мұндай компресс жіті қабыну процестерінде, қан аққанда қолданылады.

Іріңді өлі еттенген процестерде, абсцесс, флегмоналарда қолданбайды.

Клизма – сұйықтарды немесе дәрілік заттардың ерітінділерін тік ішек арқылы еңгізу әдісі. Көбінесе емдік әдіс ретінде қолданылады. Малдың артқы бүйен ішектерін жуып тазалау үшін, оған дәрілік заттарды жіберу үшін, ішектерді рентген арқылы тексеруде оларға контрасты заттарды жіберу үшін таптырмайтын әдіс.

Жіберілетін дәрілік заттардың мөлшеріне байланысты макро- және микроклизмаларды ажыратады. Макроклизмада ірі малдарға 20 литрге дейін, ал ұсақ малдарға 3 литрге дейін ерітінділер жіберуге болады. Ондай әдіспен жіберілген ерітінділердің әсерлері бірінші күннен бастап-ақ білінеді және ешқандай кері әсері байқалмайды.

Жіберілген сұйықтардың сіңу тереңдігі олардың мөлшеріне, әр малдың организмінің өзіне тән физиологиялық ерекшеліктеріне, ерітіндінің концентрациясы мен температурасына, жіберу техникасына тікелей байланысты болады.

Клизмалардың жіберу әдістеріне қарай екі түрі бар:

1. 
   Гидравликалық клизмалар. Мұндай жағдайда сұйық резервуары малдың денесінен жоғары орналастырылады да, ерітінді өз салмағымен түтікше арқылы ағып, бағытталған жерге барады. Резервуар ретінде әртүрлі ыдыстар: кәтел, бак, воронкалар, металл резервуарлар және т.б. қолданылады. Ұсақ малдарға Эсмарх кружкасы қолайлы.
   
2. 
   Айдамалау клизмалары. Бұл жағдайда арнайы аппараттың көмегімен жіберілетін ерітіндіге белгілі бір деңгейде қысым түсіріледі.
   

Жылқыларға терең клизма қою үшін ішек дармтампонаторлары қолданылады. Олардың 3 түрі бар:

1. 
   С.Г.Меликсетян ұсынған резинадан тұратын;
   
2. 
   Мейер ұсынған металлдан тұратын;
   
3. 
   М.З.Андрейцев ұсынған пластмассадан жасалған түрлері.
   

Мейер ұсынған металлдан істелген тампонатордың сыртқы диаметрі 11,5 см, ортасында кішкентай шарикпен аяқталатын түтікшесі бар, кәдімгі қоңырауға ұқсас аспап. Оны малдәрігерлік тәжірибеде қолайлы болғандықтан жиі қолданады.

Пластмассадан тұратын дармтампонаторды кәдімгі су құятын пластмасса бөтелкелерінен оңай дайындап алуға болады. Ол үшін бөтелкенің жоғарғы жағын кесіп, пайда болған ауызға тығын дайындайды. Ол тығынның ортасынан пластмасса түтікшесі сиятындай тесік теседі де, сол жерге тік ішекке кіргізілетін түтікшені бекітеді. Осыдан кейін дармтампонаторларды залалсыздандырып, майлап, қолдануға дайын етеді. Оны ерітінді құйылған резервуармен қосып, ерітіндіні тік ішекке жібергенде тампонаторды қолмен ұстап тұрады.

Дармтампонаторлар арқылы клизманы зәр шығару жолында тас түзілгенде, капростаз болғанда, бүйен ішектер бұралып қалғанда қолдануға болады. Оны жылқыларға қолданғанда оларды станокқа бекітіп барып, өте сақтықпен клизма қояды.

Сондай-ақ, дармтампонаторларды тік ішекке жібергенде жылдам айналдырып, қатты қимылмен жіберуге болмайды. Ондай жағдайда тік ішектің жарылып кетуі мүмкін.

Айдамалау, қысым арқылы қойылатын клизманы жасау үшін ыстық және суық су құбырларының шүмегін пайдаланған дұрыс. Ол үшін судың қажетті температурасы мен белгілі бір уақытта ағу көлемін реттеу керек. Қалай болғанда да судың қысымы онша жоғары болмағаны дұрыс.

Клизмалар оларды тағайындау себептеріне байланысты жіктеледі:

1. 
   Тазалау клизмасы;
   
2. 
   Жуу клизмасы;
   
3. 
   Босаңсыту клизмасы;
   
4. 
   Қоректік клизма;
   
5. 
   Дәрілік клизма;
   
6. 
   Субаквалдық клизма.
   

Жылы су жүйке жүйесін тыныштандырады, аздап болса да ішектердің жирылуын үдетеді. Ал ыстық су ішектердің жирылуын әлсіретеді, кілегей қабықтарын жақсы тазалайды.

Ас тұзының изотоникалық, гипотоникалық ерітінділері рецепторларды аз тітіркендіреді. Ал гипертоникалық ерітіндісі ішектердің жирылуын күшейтеді. Кілегейлі ерітінділер, тұнбалар ішектердің жирылуын бәсеңдетеді. Дистілденген суға қарағанда, су құбырындағы судың тітіркендіру күші жоғары болады.

Тазалау клизмасын уақытша немесе ұзақ уақытқа нәжіс тоқтап қалғанда жылы сумен Эсмарх кружкасы арқылы іске асыруға болады. Жіберілген су ішектердің қабырғасына қысым түсіреді, оны созады, тітіркендіреді және нәжісті сұйылтады. Ішектің жирылуы күшейеді де, нәжіс жақсы бөлінеді. Ішектің жирылуы мен нәжістің сұйылуын жақсарту үшін су,а сабын немесе глицерин қосуға болады.

Кейде дені сау малдардың бөксе жағын рентгенге түсіріп зерттеу үшін тазалау клизмасын жасайды. Ондай жағдайда су резервуарын малдың денесінен 0,5 – 1,0 биіктікте ұстаса болғаны.

Ол үшін (40ºС) жылы ерітіндіні тік ішекке воронка арқылы жібереді де, воронканы төмен түсіру арқылы ішектің химусын шығарып, төгеді. Бұл процедураны бірнеше рет қайталауға болады. Артынан қолданылған инструменттерді жақсылап залалсыздандырады.

Майды жіберер алдында 30ºС-қа дейін қыздырып алады. Ірі малдарға 1,5 литрге дейін жіберуге болады. Әсері жақсы болуы үшін малдың құйрығын 15-20 минуттай анусқа қысып ұстап тұрады.

Ұсақ малдарға 50-300 мл мөлшерінде жайлап шприц-катетр немесе воронка-катетр арқылы жіберуге болады. Жібергеннен кейін 20 минуттай малды жатқызып ұстап отырады. Іш өткізу әсері 12-24 сағаттың аралығында білінеді.

Қоректік клизма. Малдәрігерлік тәжірибеде малдардың тәбеті болмағанда, ауыз қуысының әртүрлі жарақаттарында, малға танау-өңеш зондын жіберуге мүмкіншілік болмаған жағдайда қоректік заттарды тік ішек арқылы жібереді. Тік ішек арқылы жіберілген қоректік заттардың организмге сіңуі ауыз қуысы арқылы терілген азықтармен салыстырғанда көп төмен. Оның негізгі себебі бүйен ішектерде қажетті биохимиялық орта жоқ және қоректік заттар ондағы ірің бактерияларының әсеріне ұшырайды.

Қоректік клизманы қою үшін алдын ала тазалау клизмасы арқылы тік ішекті тазалап алады. Қоректік заттарды жібергеннен кейін малдың құйрығымен анусты қысып, 15-20 минуттай жауып тұрады.

Қоректік заттар ретінде көбінесе глюкоза, хлорлы натрий ерітіндісі; күріш,бидай, арпа, сұлы тұнбаларына және сүтке жұмыртқаның сары уызын қосып, күніне 2-3 реттен жіберіп отырады.

Қоректік клизманы қолдана отырып иттің қоңдылығын бірнеше жұма бойы бірқалыпта сақтауға болатын көрінеді.

Дәрілік ерітінділерді тамшылату әдісімен де жіберуге болады Мұндай жағдайда дәрі жақсы сіңеді, ішектің қабырғасы созылмайды, оның жирылуына әсер етпейді, ауырсынғандық байқалмайды. Арнайы аппарат арқылы 1 минутта 40-80 тамшы дәрілік ерітіндіні жіберуге болады.

Бауырда, ас қорыту жүйесінде қан айналысы бұзылғанда – оймақ гүл, кофеин, диуретин ерітінділерін; ауырсынғандықты басу үшін – хлоралгидрат ерітіндісін; өкпелердің қабынуларында – хлорлы кальций ерітіндісін жіберуге болады.

Субаквалды клизма. Асқазан мен ішектер қабаттаса қабынғанда – гастроэнтеритте, оларды біртұтас жуу үшін иттерге қолданылатын клизма.

Алдымен тазалау клизмасын жасағаннан кейін 30 минут өткен соң Эсмарх кружкасына 30-40ºС температурадағы суды тік ішекке еңгізеді. Су қайта төгілмес үшін тік ішекке кіретін түтікшені жақсылап тығындайды. Эсмарх ыдысын 1,5-2,0 метр биіктікке көтеріп суды ит құсқанша жібереді. Егер ит тынышсызданса, онда суды жіберуді тоқтатады да, иттің тынышталуын осады.

Клизмадан кейін иттер 2 сағаттай тамақ қабылдамайды, ал одан кейін тәбеті қалпына келіп, жалпы жағдайы жақсарады.

Клизма уақытында иттің жалпы жағдайын үнемі қадағалап отыру керек.

Жүрек, бауыр, бүйректердің ауруларында; асқазанның ойық жарасында бұл клизманы қолдануға болмайды. Онда оны терең клизмамен немесе асқазанды жуумен алмастыруға болады.
Дәріс-9. Мал ауруларын физикалық күштермен емдеу әдістерінің техникасы
Жоспары:

1. 
   Физикалық емдеу туралы түсінік
   
2. 
   Сумен емдеудің негізі, техникасы
   
3. 
   Жылытқыштар, қыздырғыштар, вапоризация
   
4. 
   Шипалы балшықтармен, шымтезекпен және саз балшықтармен емдеу техникасы
   
5. 
   Парафинмен, озокеритпен емдеу техникасы.
   
6. 
   Жарық сәулелерімен емдеу техникасы.
   

Физиотерапия – (гр. physis – табиғат; therapeia – емдеу) организмге сыртқы ортаның кейбір табиғи күштерінің немесе қолдан жасалған физикалық факторлардың әсерлерін ауруларды емдеу және олардан сақтандыру үшін қолдану әдістерін оқытатын ілім.

Табиғи физикалық факторларды ем ретінде қолдану өте ерте кезде қолға алына бастаған. Бірақ ол кезде емдеу әдістеріне ғылыми негіз қаланбаған. Ол факторлардың негізін түсініп, ғылыми тұрғыдан дәлелдеп қолдану біздің эрамыздың XVII ғасырынан басталады. Ал физиотерапия жеке пән болып оқу орындарында XX ғасырдан бастап оқытыла бастады.

Мадәрігерлік тәжірибеде физикалық факторларды мал ауруларын емдеу және олардан сақтандыру шаралары ретінде қолдану туралы деректер XX ғасырдың 30-шы жылдарында жарыққа шықты.

Физикалық факторларды пайдаланудың негізі:

• 
  физикалық факторлар мал организміне терінің және кілегей қабықтардың рецепторлары арқылы әсер етеді;
  
• 
  кез келген физикалық факторларда энергияның қоры болады, ол мал организміне беріледі;
  
• 
  энергия организмге сіңірілгенде тітіркену пайда болып, рефлекс құбылысы іске қосылады.
  

• 
  ыстықтық-суықтықпен емдеу;
  
• 
  сумен, шипалы балшықпен, шымтезекпен, парафинмен, озокеритпен, құммен және басқа да механикалық әдістермен емдеу;
  
• 
  электр тоғымен емдеу;
  
• 
  жарық сәулесімен емдеу.
  

Ыстықтық-суықтық ең бірінші кезекте терінің рецепторларына әсер етеді де, ол әсер шартты және шартсыз рефлекстер арқылы барлық организмге тарайды. Мал организмінің сыртқы ортаның ерекшеліктеріне бейімделуіне жағдай туғызады.

Емдік ретінде су мен жылулықтың табиғи және жасанды түрлерін пайдаланады. Суды пар, мұз, қар ретінде де қолдануға болады. Міне сондықтан да, сумен емдеу әртүрлі температурадағы суды емдік ретінде пайдалану әдісі. Кей кезде бұл әдіс механикалық және химиялық тітіркендіру әдістерімен қабаттаса жүргізілгенде жоғарғы нәтиже алуға болады.

Сумен емдеу оның төмендегідей физикалық және химиялық қасиеттерінің ерекшеліктеріне сүйене отырып жүргізіледі:

• 
  су – тітіркендіргіш (бұл жерде оның температуралық факторының әсерінің рөлі зор);
  
• 
  су – еріткіш және температураны жеткізуші;
  
• 
  судың жылу сиымдылығы жоғары (1 грамм затты 1 градусқа жылытуға кететін жылудың мөлшері, грамм/каллория);
  
• 
  Судың жылу өткізгіштігі жоғары (1 º температурада көлдененң кесінің көлемі 1 см² заттан 1 секундта өтетін жылулық - каллория).
  

Сумен және жылулықпен емдеудің биологиялық негізі:

• 
  жылулықты рефлекс арылы реттеу;
  
• 
  терінің рецепторларына және тері астына жиналатын экссудат, транссудаттардың таралуына оң әсер ету арқылы ісікті болдырмау;
  
• 
  жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметтеріне оң әсер ету: суықтықты жүрек тұсына басқанда жүрек сирек және күштірек соғады, ал жылулық керісінше әсер етеді;
  
• 
  жүйке жұмысына оң әсер етеді: аз уақыт әсер еткенде оны қоздырады; көбірек әсер еткенде, керісінше, әлсіретеді. Судың жергілікті жансыздандыру әсері осыған байланысты;
  
• 
  бұлшық еттерге әсері: аз уақыт әсер еткенде бұлшық еттердің жирылуы күшейеді, көбірек әсер еткенде әлсірейді. Невралгиялық шаншуларда ыстықтық пен суықтықты қолданғанда судың осы әсеріне сүйенеді;
  
• 
  қанның құрамына әсері: қан элементерінің саны иен гемоглобиннің мөлшері көбейеді; жылулықтың әсерінен қарсы денелер жақсы түзіледі, ал суықтық оны әлсіретеді;
  
• 
  тыныс алу жолдарына әсері: суықтық аз уақыт әсер еткенде дем алу сирек және толық болады. Ал жылулықпен әсер еткенде дем алу жиі және үстіртін болады;
  
• 
  зат алмасу процесіне әсері: суықтықпен қалыпты жағдайда әсер еткенде организмде химиялық энергияның түзілуі жақсарады, ал жылулықта - әлсірейді;
  
• 
  тер мен зәр шығаруға әсері: тер су ваннасында 40º, су буында одан жоғарырақта, жарықта 50-60º, құрғақ ауада 60-70º болғанда жақсы шығады. Температура бұл көрсеткіштерден жоғары болғанда тердің шығуы азаяды. Ыстықтық пен суықтықтың әсерлерінен зәр шығару уақытша молаяды.
  

Ыстықтық пен суықтықты төмендегідей жағдайларда қолдануға болады.

Суықтық процедураларын:

• 
  әртүрлі қабыну процестерінде: жіті және іріңді түрлерінен басқа;
  
• 
  бұлшық еттердің жирылуын күшейту үшін;
  
• 
  зат алмасуын жақсарту үшін;
  
• 
  қан тамырларының өзегін тарылту үшін;
  
• 
  капиллярлардан аққан қанды тоқтату үшін.
  

• 
  қабыну процесінде түзілетін зиянды, токсикалық заттарды таратып, сіңіру үшін;
  
• 
  іріңді процестердің жетілуін жылдамдату үшін;
  
• 
  жарақаттанған тіндердің жазылу процесін жақсарту үшін;
  
• 
  тер шығару үшін;
  
• 
  бүйректердің жұмысын реттеу үшін;
  
• 
  жергілікті қан мен лимфаның айналысын жылдамдату үшін.
  

Суықтықты:

• 
  жедел іріңді процестерде;
  
• 
  өлі тіндер пайда бола бастағанда;
  
• 
  қан азайғанда.
  

• 
  қатерлі ісіктерде;
  
• 
  қан аққан кезде; аневризмдерде;
  
• 
  жүректің орны толтырылмайтын жеткіліксіздіктерінде.
  

Сумен емдеудің негізгі тәсілдері. Сумен емдеуді анықтап, оның дозасын белгілеу үшін 3 жағдайды ескеру керек:

1. 
   Судың тітіркендіру күші мен механикалық қысымының мөлшерін;
   
2. 
   Әсер ететін уақытының ұзақтығын;
   
3. 
   Әсер ететін дененің көлемін.
   

• 
  сумен жуу – арнайы аспаптарды пайдалану арқылы орындалады;
  
• 
  Суды белгілі бір биіктіктен малдың желке тұсына, арқасына, ішіне, аяғына құю;
  
• 
  суланған затты денеге басу, таңып қою;
  
• 
  Майер, Меликсетян, Андрейцевтердің дармтампонаторларын қолдана отырып, тік ішек арқылы клизма қою;
  
• 
  арнайы щеткаларды, жөкені және т.б. заттарды пайдалана отырып сумен ысқылау;
  
• 
  әртүрлі зондтармен малдың асқазанын, алдыңғы қарыншақтарын жуу;
  
• 
  акушерлік-гинекология ауруларында малдың жатыры мен қынабын жуу;
  
• 
  компресс қою;
  
• 
  жалпы және жергілікті ванналарды пайдалану.
  

• 
  емдеу ваннасы – ваннаға емдік дәрілік заттарды салып малды шомылдыру;
  
• 
  тұзды ванна – 300 литр суға 1-5 кг ас тұзын салып ерітеді;
  
• 
  креолин ваннасы -  100 литр суға 2,5 кг тазаланған креолинді қосады;
  
• 
  лизол ваннасы - 100 литр суға 2 литр лизол қосады;
  
• 
  күкіртті натрий ваннасы;
  
• 
  темекі ваннасы - 50 литр суға 7,5 кг темекі салып қайнатады да, суыған ерітіндіге 1 кг карбол қышқылы мен 1 кг натрий сілтісін қосып, көлемін 250 литрге жеткізеді;
  
• 
  Гауффе ванасы.
  

Жергілікті ванна малдың аяқтарына, емшектеріне қолданылады.

• 
  Душтар денеге температуралық және механикалық әсер етеді. Олардың судың температурасына байланысты бірнеше түрлері бар: суық (16-23º), индиферентті (28-33º), жылы (33-40º), ыстық (40º-тан жоғары). Душтағы судың қысыма байланысты: төменгі қысымды (0,3-1 атм.), орташа қысымды ( 1,5-2 атм.) және жоғарғы қысымды (3-4 атм.) болып бөлінеді. Душтағы судың шашыратылу түрлеріне байланысты: жаңбырлатқыш, циркулды, шанышқылайтын, шаңды, жоғары бағытталған, жылулықты реттейтін душтар бар. Кейбір душтар оларды ұсынған авторлардың аттарымен аталады. Мысалы, малдәрігерлік тәжірибеде Шарко – шапшып ағатын, Шотланд – желпіп шашырататын душтар қолданылады.
  
• 
  Малдың денесін сергітіп, организмнің тонусын жоғарылату үшін шомылдыру әдістерін қолданады;
  
• 
  Жоғарыда айтылып кеткен вапоризация әдісі;
  
• 
  Құрғақ жылулық пен салқындату процедуралары қолданылады. Ол үшін әртүрлі фендер және электр қыздырғыштары пайдаланылады. Әртүрлі фендер ылғалды экземада, үсікте, жатыр ауруларында және ісіктерде пайдаланылады. Электрогрелкаларды плевраның, өкпелердің, бұлшық еттердің, буындардың қабынуларында қолдануға болады.
  

Малдәрігерлік тәжірибеде мал ауруларын жылумен емдеу үшін қолданылатын жылытқыштардың екі түрі бар: электрлі және резиналы жылытқыштар.

Электрлі жылытқыштар резинамен қабаттаса жасалған материалдан тұратын қапшық. Олардың қабырғасының арасына электр спиралі орналастырылған. Электр тоғын реттейтін аспабы бар жылытқыш малдың денесіне бинтпен бекітіледі. Процедураның ұзақтығы 5-7 сағат. Қолдануға өте қолайлы. Жүйке жүйесінің, тыныс алу ағзаларының ауруларын, қабыну процестерін емдеу үшін қолданылады.

Тік ішекті, жыныс жолдарын қыздыру үшін қолданылатын С.Г.Меликсетян ұсынған жылытқыш бар. Оның ұзындығы 30 см, диаметрі 12 см металл цилиндр. Оның ортасына диаметрі 8 мм жекеленген металл түтікше орналастырылған. Соның ішінде электр спиралі мен парафин бар. Жылытқыш малдың құйрығының түбіне бекітіледі. Тік ішекті, жыныс жолдарын 40-48º-қа дейін қыздырады.

Малдың организміне жылулықпен немесе суықтықпен әсер ету үшін жұмсақ металлдан жасалған түтікшелерді де пайдалануға болады. Ол үшін түтікшелерді спираль тәрізді етіп иіп материалдардың немесе резинканың арасына салып бекітеді де, түткше арқылы не ыстық су, не су буын, не суық су жібереді.

Мал организміне жылулықпен немесе суықтықпен әсер ету үшін кәдімгі резина қапшықтарды немесе медициналық жылытқыштарды да пайдалануға болады.

Малдәрігерлік тәжірибеде құрғақ және ылғалды қыздырғыштар жиі қолданылады. Бұл қыздырғыштардың жылулық компресстерден айырмашылығы олардың емдік тиімділігі малдың организміне олармен бірге қолданылатын кебектің, құмның, шөптің, ағаш үгінділерінің, дәрілік заттардың әсерлерімен кешенді түрде қабаттаса жүреді.

Құрғақ қыздырғыштарды қолданарда олардың әсер ететін жерлеріне алдымен вазелин жағып алу керек. Мысалы, құмды аса ыстық болғанда 3-4 қабатты материал арқылы, ал жылылау болғанда бірден теріге салады.

Ылғалды қыздырғыштарды пайдалану үшін кендір дәндерін, емен, қарағай үгінділерін және т.б. соларға ұқсас заттарды кенеп қапшықтарға салады да, оған қайнаған су құйып, аздап сығып алады. Оның температурасы 45-50ºС болғанда оны күні бұрын дайындаған жерге орналастырады. Жылулығын ұзағырақ сақтау үшін үстінен жылу мен ауа өткізбейтін қабатпен жауып қояды. Осындай әдіспен дайындалған қыздырғышты ол әбден суығанша ұстауға болады.

Ботқа тәрізді жабысқақ, тұтқыр қыздырғыштарды 40-45ºС температурада малдың терісінің вазелин жағылып дайындалған жеріне жабыстырып бекітеді.

Қыздырғыштар малдың сыртқы бездері қабынғанда, буындардың, сіңірлердің қуыстарының ауруларында жақсы әсер етеді.

Малдың сыртқы тіндеріндегі асқынған жараларды, қабыну процестерін емдеу үшін судың буын қолдануға болады. Сол су буын белгілі арнайы аппарат арқылы қолдану вапоризация деп аталады. Су буы әсер еткен жер қызарады, қабыну процесі кезінде жинақталған сұйықтар тез тарайды.

Аппаратты металл резервуардан оңай жасап алуға болады. Металл резервуар герметикалық түрде жабық болуы керек. Одан тек түтікше шығып, оған күні бұрын дайындалған резина түтікше кигізіледі. Шығар аузы үнемі ашық күйінде тұрады. Суды қайнатқанда жарылып кетпес үшін. Резервуардағы суды электр плиткасымен қыздырып, қайнатады. Электр плиткасы өзімен бірге жабдықталған зауодтан шыққан вапоризаторлар бар. Ол арқылы су буына дәріні қосып та шашыратуға болады.

Вапоризатор ретінде ықшамды автоклавты да пайдалануға болады.

Вапоризатордың шығар аузының диаметрі 10-15 мм болғанда 90ºС температурада су буы 1 атм. Қысыммен шығады. Ол 10 см қашықтықта 68ºС, 40 см қашықтықта 32ºС болады. Вапоризацияны 40-50 см қашықтықта, 30 минуттан, күніне 1-2 рет жүргізуге болады.

Вапоризацияны ойық жараларда, іріңді өлі еттенген процестерде, маститте, ринитте, трахеитте, брохиттерде және тері ауруларында қолдануға болады.

Шипалы балшықтардың 4 түрлері бар. Олар:

1. 
   Лай немесе өлі балшық – ил – ащы және тұщы көлдердің, теңіздердің түбінен алынады;
   
2. 
   Сапропель немесе өлі балшықтың шіріген түрі. Ашық су қойнауларында, көлдерде кездеседі;
   
3. 
   Шым тезек – торф – тұщы су қойнауларында, батпақты жерлерде өсімдіктердің ыдырап, шіруінен пайда болады;
   
4. 
   Вулканнан, жанар таулардың қопарылыстарынан пайда болатын шипалы балшықтар. Олар ыстық күкіртті су көзі бар жерлерде кездеседі.
   

1. 
   Кристалл қаңқасы – минералды заттардың ерімеген ұсақ бөлшектері;
   
2. 
   Коллоидты фракциясы – кристалл қаңқасының ұсақ бөлшектерін біріктіріп тұратын жартылай сұйық зат;
   
3. 
   Шипалы балшықтың ері тіндісі – рапа – минералды заттардың судағы ерітіндісі. Шипалы балшықтардың химиялық құрамы осы ерітіндінің мөлшеріне тікелей байланысты болады.
   

Әртүрлі шипалы балшықтарда олардың осы бөліктері өзара проценттік қатынаста болады. Ол қатынас төмендегідей.

3 кесте.

Шипалы балшықтардың бөліктерінің проценттік қатынасы

Шипалы балшықтармен қатар малдәрігерлік тәжірибеде шым тезек те ауру малдардың кейбір ауруларын емдеу үшін пайдаланылады.

Ауру малдарды емдеу үшін қолданылатын сапасы жақсы шым тезекті алақанға салып қысқанда ол саусақтардың арасынан шығып тұрады. Ондай шым тезектің құрамында су болмайды. Шым тезектің емдік және биологиялық қасиеттері ондағы механикалық, жылулық және химиялық факторлардың жүйке жүйесі арқылы организмге тигізетін әсеріне байланысты. Ондағы механикалық әсер микромассаж ретінде, жылулық қасиеті - өткізгіштік түрінде, химиялық қасиеті құрамындағы химиялық заттардың әсерімен түсіндіріледі. Ол жылулықты өте нашар өткізетіндіктен өте жоғарғы температураны пайдалануға болады.

Бұл әдістерді бұлшық еттердің, буындардың, сіңірлердің созылмалыауруларында; ревматизмдерде; сүт бездерінің ауруларында; іріңдеген, өлі тіндер пайда бола бастаған процестерде; жүйке жүйесінің, сүйектердің ауруларында; аяқ жараларында қолдануға болады.

Қолдануға болмайтын жағдайлар:

• 
  жүрек пен қан атмырларының қызметтерінің жеткіліксіздіктерінде;
  
• 
  бүйрек ауруларында;
  
• 
  өкпе, сүйек және буын түберкүлездерінде;
  
• 
  жыныс ағзаларының ісіктерінде;
  
• 
  жүйке жүйесінің органикалық өзгерістерінде;
  
• 
  жедел қабыну процестерінде;
  
• 
  қан ағуға бейімділік байқалғанда;
  
• 
  өте арық малдарға.
  

Емдеу мекемелерінде табиғи жағдайға жуық, балшықтарды дұрыс сақтауға болатын арнайы, көлемді орындар болуы керек. Оларды әдейілеп жасалған ағаш күбілермен, бет жағына рапа - тұздығын құйып сақтайды және тасымалдайды. Қыста жылы жерде сақтайды. Қолданар алдында су ваннасында 55º-қа дейін қыздырып барып емдік процедураны тағайындайды.

Малдың терісін жылы сумен жуып, тазалайды да, құрғатып сүртеді. Қолданылатын шипалы балшықты бөгде заттардан тазалағаннан кейін 50-52º-қа дейін қыздырады да, оны суық балшықпен араластырып, температурасын 45º-қа жеткізеді. Бір рет қолданылған шипалы балшықты екінші рет қайта қолданбайды. Қолдану ұзақтығы 1-1,5 ай, күн аралатып қолданады. Әрбір процедураның ұзақтығы 30-40 минут.

Процедурадан кейін малды жылы сумен жуып, құрғатып, үстін жылылап ұстайды.

Биологиялық әсері олардың жылулық, компрессорлық және химиялық факторларының қасиеттеріне байланысты. Емдік ретінде оларды ыстық және суық түрлерінде қолдана беруге болады. Ол үшін саз балшықты кілегей тәрізді етіп езеді де, денеге аппликация ретінде немесе брезент дорбаға салып аяққа кигізу арқылы емдеуге болады.

Буын ауруларында, қатты соқыдан болған жараларда, сүт бездерінің жіті түрдегі қабынуында, малдардың тұяқтарының ревматизмінде қолданады.

Саз балшықты әрбір 30 минут сайын ауыстырып отырады және 48 сағаттан артық қолданбайды.

Парафиннің қасиеті оның өте жоғары жылу сиымдылығы мен өте нашар жылу өткізгіштігіне байланысты. Оны 100º-қа дейін қыздырып барып қолданады.

Парафинмен әсер ететін жердің жүнін қырқып тазалайды. Ол жерде су тамшысының болмауын қадағалайды. Парафинді аппликация ретінде жағу марлі салфетка арқылы, ванна түрінде және парафин дәрісі ретінде қолданады. Парафинмен сылағаннан кейін оның үстінен жылы қабатпен жауып қояды. Қолданған уақытта парафиннің температурасы 80 º-тан 45º-қа дейін төмендейді де, суыған сайын оның көлемі азайып теріні құрыстыру арқылы микромассаж жасайды және ол қойылған жерде тер көп бөлінеді.

Созылмалы қабыну процестерінде, көпке дейін жазылмайтын жараларда, парез-параличтерде, бұлшық еттердің және буындардың қабынуларында, жабық сынықтарда, сіңірлер тартылғанда, гинекологиялық ауруларда қолданылады.

Емдік әсерінің негізінде оның қабыну процесіне қарсы әсер ететін, экссудаттардың сіңуін жылдамдататын, ауырсынғандықты басатын қасиеттері жатыр. Оның әсер еткен жерінде ұзақ уақытқа созылатын белсенді қызару пайда болады да, жергілікті қан айналысы, тіндердің қоректенулері, патологиялық сұйықтардың сіңіп, таралуы жақсарады; ауырсынғандықты басады.

Озокеритті клеенкаға салып ауырған жерге басады. Сыртынан жылулық қабатымен жауып қояды. Парафинмен емдеуге болатын барлық ауруларда қолдануға болады.
Дәріс-10. Жарық сәулелерімен емдеу техникасы.

1. 
   Жарықтың биологиялық әсері
   
2. 
   Жарықпен емдеу техникалары
   

Жарық сәулелерімен емдеу үшін табиғи күн көзінен және өндірісте шығарылатын аппаратуралар арқылы алынатын жарық сәулелерінің энергиясы қолданылады.

Жарық энергиясы дегеніміз ауасыз кеңістікте 300 000 км/сек жылдамдықпен тарайтын сәулелердің энергиясы. Оның негізінде тербелу жиілігі мен ұзындығы әртүрлі электромагниттік толқын жатыр. Толқын ұзындығы белгілі бір өлшемдермен өлшенеді: µ - 0,001 мм; mµ - 0,001 µ немесе 0,000 001 мм; Aº - 0,1 mµ немесе 0,000 0001 мм.

Жарықтың табиғаты туралы көптген теориялар өмірге келді:

• 
  Ньютонның корпускулярлық теориясы – бөлшектердің ағымы туралы;
  
• 
  Гюгенстің толқын ағымы туралы теориясы;
  
• 
  жарықтың түзу сызық арқылы таралу теориясы;
  
• 
  жарықтың дифракциясы – қарсы кедергіден айналып өту қасиеті;
  
• 
  жарықтың интерференциясы – жарық сәулелері қабаттасқанда оның күшеюі немесе әлсіреуі;
  
• 
  фотоэффект құбылысы – жарықтың әсерінен заттардан электронның жұлынып алынуы;
  
• 
  квант теориясы – корпускулярлық және толқын ағыны теорияларының біріккен түрі.
  

Толқын ұзындығы 759 mµ мен 400 mµ аралығындағы сәуле көзге көрінетін сәуле деп аталады.

Толқын ұзындығы 759 mµ - 343 µ аралығындағы сәуле инфрақызыл сәулесі деп, ал толқын ұзындығы 400 mµ - 180 mµ аралығындағы сәуле ультракүлгін сәулесі деп аталады.

Неғұрлым толқын ұзындығы ұзынырақ болса, солғұрлым жарық сәулесінің жылулық қасиеті басымырақ, ал неғұрлым толқын ұзындығы қысқарақ болса, оның химиялық қасиеті басымырақ болады.

Жүйке талшықтары арқылы ішкі секрет бездеріне әсері бар. Мысалы, гипофизді алып тастағанда жарықтың ішкі секрет бездеріне әсері болмайды.

Тері арқылы организмге жылулық әсер етеді.

Сүт сауылатын малдарға, жұмыртқа салатын құстарға күн сәулесінің көбірек болғаны керек. Ал малдарды бордақылауға қойған кезде, керісінше, аз болғаны дұрыс.

Компресс, парафин, озокерит, шипалы балшықтармен емдеу әдістеріне қарағанда жылулық әсері тереңірек орналасқан тіндерге толық жетеді.

Дененің ылғалданған жеріне кептіру әсері есекжем, бөртпе, күйік, үсік сияқты ауруларды емдеу үшін пайдаланылады.

Әсер ету нүктесінен алыс орналасқан ағзаларға рефлекс арқылы әсер етеді.

Терінің жүні мен мүйізді қабаты ультракүлгін сәулесінің өтуіне кедергі жасайды. Әсер еткеннен кейін ол сәуленің жасырын (латентті) уақыты 5-12 сағатқа созылады. Содан кейін ғана теріде эритема пайда болады. Ол эритема 4-6 күнге дейін сақталады. Гистологиялық зерттеу арқылы қабыну процесінің барлық белгілерін анықтауға болады.

Теріні сәулемен қыздырғанға дейін немесе қыздыру кезінде салқындатса оның әсері бәсеңдейді, ал сәуле алғаннан кейін салқындаса – артады. Соның салдарынан малдың жүнінің өсуі жылдамдайды.

УКС эгростеринді белсендендіреді, Д-витаминнің организмге сіңуі реттеледі. Тері майларының бактериоцидтік қасиеті жоғарылайды. Ондағы белсенді оттегінің мөлшері көбейеді.

Сәуле жүйке жүйесіне екі фазада әсер етеді: бірінші фазасында симпатикалық, екінші фазасында парасимпатикалық жүйелердің тонустары жоғарылайды.

Ішкі ағзаларға рефлекс арқылы әсері бар. Қанның құрамын қалпына келтіреді, иммундық қасиеттерін жақсартады, организмнің резистентілігі жоғарылайды.

Организмдегі зат алмасу процесіне жан-жақты әсер етеді. Ферментердің функциялары артады, тотығу-тотықсыздану процесі жақсарады. Мешел, сүйек дистрофиясы сияқты ауруларды емдеуде маңызы өте зор.

УКС-тің организмге зиянды әсерлері де бар: жүні, мүйізді қабаттары жұқа жерлерді күйдіреді; малдың көзін қабындырады. Қабыну 5-7 күнге дейін созылады, бірақ сәуленің әсері көздің тор қабатына өтпейді, көру процесі бұзылмайды, тек аздап нашарлайды.

Жарық сәулелерімен емдеуді қолдануға болатын жағдайлар:

• 
  бас ми қуыстарының аурулары;
  
• 
  тыныс алу жүйесінің аурулары;
  
• 
  ас қорыту жүйесінің аурулары;
  
• 
  зәр шығару ағзаларының аурулары;
  
• 
  жүйке жүйесінің қабынуы;
  
• 
  зат алмасуының бұзылуынан болатын аурулар;
  
• 
  қан жүйесінің аурулары;
  
• 
  терінің аурулары.
  

• 
  толықтырылмайтын жүрек ақаулары;
  
• 
  залалды ісіктер;
  
• 
  бауырдың жіті түрдегі қабынуы;
  
• 
  бас миға қан құйылғанда, ол суға толғанда;
  
• 
  жылулық пен күн көзі өткенде;
  
• 
  ауру процесс қалпына келмейтін жағдайда нәтиже жоқ.
  

УКС-нің эритемдік ағымы.

Эритемдік ағымның денеге түскен тығыздығы эритемдік сәулелену деп аталады. Ол эр/сағат/м²; мэр/сағат/м² деп өлшенеді.

УКС-нің малдың организміне тигізетін биологиялық әсерін екі түрлі әдіспен анықтауға болады:

1. 
   Биологиялық әдіс – Горбачевтің әдісі деп аталады;
   
2. 
   Физикалық әдіс – арнайы аппарат УФД – 2,4,5 арқылы анықтау.
   

Эритемдік сәулеленудің мөлшерін эритемдік сәулеленуді сәулелену уақытына көбейту арқылы анықтауға болады. Оны эрметрмен өлшейді.

УКС-мен емдеген кезде малдың жүнінің қалыңдығы, әртүрлі малдардың сәулеге сезімталдығының ерекшеліктері және терінің қалыңдығы көп кедергі келтіреді. Ол көрсеткіштерді есепке алмаса тағайыдалған дозаның әсері тиімді болмайды.

Ғылыми деректерге сүйенсек, жүні қырқылған қойға қарағанда жүні қырқылмаған қойға УКС-нің дозасы 30 есе артық болуы керек екен.

Шаруашылықтарда қазірде қолданылып жүрген әдістерде УКС рефлекс арқылы көздің тор қабығына және иондалған ауа арқылы әсер етеді.

Малдарға УКС-нің дозасын біртіндеп бастаған дұрыс. Алғашқы 5 күнде дозаның төрттен бір мөлшерін, одан кейін жартысын, содан соң ғана толық дозасын тағайындайды. Өте жоғарғы дозасы (5-10 биодоза) 5-6 күн аралатып, ал 1-2 биодоза 3-5 күн аралатып тағайыдалады.

УКС-і мен инфрақызыл сәулені қатарынан қолданғанда жақсы нәтиже алуға болады.

Ауру малдарды емдеу үшін және аурудың алдын алу үшін төмендегідей аппаратуралар қолданылады:

• 
  инфрақызыл сәуле шығаратын лампалар;
  
• 
  жарық пен жылуды қатарынан беретін лампалар;
  
• 
  УКС-ін беретін лампалар;
  
• 
  бактериоцидтік лампалар – қуаттылығы 15-30 вт болатын, қысқа толқынды БУВ-15, БУВ-30 лампалары бар:
  
• 
  эритемдік лампалар – қуаттылығы 15 вт – ЭУВ -15 лампасы бар:
  
• 
  Мининнің лампасы – 50,70,100 вт, күніне 1-2 рет, 20-30 минуттан;
  
• 
  Соллюкс лампасы – үлкен (500-1000 вт) және кіші (200-300 вт) түрлері бар;
  
• 
  жарық-жылу ваннасы – әрқайсысы 100 вт-тық 20 лампадан тұратын 2 квт-тық ванна;
  
• 
  инфраруж лампасы – үлкен (қуаттылығы 300-600 вт, t = 500-700ºC) және кіші – столға қоятын, түрлері бар;
  
• 
  сынап пен кварц арқылы ерекше сәуле шығаратын ПРК, АРК лампалары.
  

Лампа – ішінен ауасы шығарылып, аз қысыммен инертті аргон газы және 0,25 г сынаппен толтырылған кварц шынысынан тұрады.

Лампаны тоққа қосқанда аргон газының иондары арқылы ауасы сиретілген ортада разряд пайда болады. Ондағы электр өрісінің әсерінен иондар белгілі бір жылдамдықпен қозғалып газ атомдарымен соғылысқанда жылулық бөлінеді. Ал иондар сынапты атқылаған кезде сынап буға айналады да, доға разряды пайда болады. Бұл құбылыстар физика заңдарына сәйкес болатын құбылыстар. Лампаның ішіндегі қысым жоғарылайды, лампа жұмыс режіміне келеді.

Былай қарағанда лампаның жұмысы кәдімгі конденсатордың жұмысына ұқсас. Лампаның сыртындағы металл пластинка конденсатордың сыртқы қабатының рөлін атқарса, газ және электродтар бар лампаның іші конденсатордың ішкі қабатының рөлін атқарады. Ал кварц шынысы – диэлектрик.

Шынылардың ішінде өз қасиетінің ерекшелігіне байланысты тек кварц шынысы ғана УКС-ін өткізе алады. Лампалар тоққа қосылғаннан кейін 12-15 минуттан соң ғана жұмыс режіміне келеді.

Малдәрігерлік тәжірибеде жиі қолданыс тапқан лампалар: ПРК-2, ПРК-4, ПРК-5, ПРК-7. Малдарды топтап емдеу үшін айналмалы УКС-інің лампасы қолданылады.

Малдарды УКС-імен емдегенде оның зиянды әсерлерінен сақтық үшін малдың көзіне сәуленің түспеуін қадағалау керек. Ал дәрігерлер арнайы көзілдірікпен жабдықталуы тиіс.

Дәріс- 11 Ауру малдарды электр тоғын және дыбысты пайдаланып емдеу техникасы.
Жоспары:

1. 
   Тұрақты Гальвани тоғымен емдеу және электрофорез техникасы.
   
2. 
   Айналмалы және жоғарғы жиіліктегі тоқтармен емдеу техникасы (Фарадей, Дарсанваль, диатермия тоқтары).
   
3. 
   Ультражоғарғы жиіліктегі тоқпен (УЖЖ) емдеу техникасы.
   
4. 
   Ультрадыбыспен емдеу техникасы.
   

Малдардың организмі күрделі электролит есебінде саналады. Себебі, барлық тірі организмдер сияқты малдың организмі де органикалық емес тұздардың, қышқылдардың, негіздердің ерітілген радикалдарынан тұрады. Осындай күрделі электролитте үнемі молекулалардың диссоциациялық және рекомбинациалық процестері жүріп тұрады. Осы процестер малдардың денесінен тоқтың өту құбылысын тудырады. Мал организмі екінші қатардағы өткізгіштер тобына жатады. Оның айырмашылығы егерде бірінші қатардағы өткізгіштерде электрондар белгілі бір бағытта қозғалатын болса, мұнда белгілі бір бағытта иондар қозғалады. Иондардың қозғалысы әртүрлі сұйықтарда бірдей болмайды. Сондай-ақ организм ағзаларының тқты өткізуі әртүрлі болып келеді.

• 
  тоқтың терідегі және кілегей қабықтардағы рецепторларды тітіркендіруі;
  
• 
  электролиз процессі;
  
• 
  электрофорез, катофорез, анафорез құбылыстары;
  
• 
  жылулық әсері.
  

Мал организмі күрделі электролит болғандықтан, онда иондардың қозғалысы, бейтарап атомдар мен молекулалардың түзілуі, жаңа химиялық қосылыстардың пайда болуы үнемі жүріп тұратын процесс.

Электр тоғының организмге тигізетін әсері әртүрлі валентті химиялық қосылыстардың шоғырлануларына да байланысты болады. Мысалы, бір валентті металл иондары шоғырланған жердегі торшаның қабығы ыдырап, оның өткізгіштік қабілеті жоғарылайды. Ал екі валентті иондар, керісінше, оны тығыздап, өткізгіштік қабілетін нашарлатады.

Гальвани тоғын гальвани элементтері, аккумуляторлар, динамомашиналар және айнымалы тоқтарды түзету арқылы алуға болады.

Малдәрігерлік тәжірибеде қолданылатын АГН-2 аппараты бар. Ондағы тоқ күші 50 ma ± 5 ma; толықсуы 0,5 %; тоқ “0”-ден жоғарғы көрсеткішке дейін жәйлап көтеріледі; қуаты 20 вт-қа дейін.

Аппараттың электродтары өте жұмсақ қорғасыннан, қалайыдан, станиолдан жасалады. Бауы өте жұмсақ, сырты қапталған, әртүрлі түсті сым.

Қалыңдығы 0,5 см фланелден немесе бумазейден жасалған сұйық сіңіргіш төсеніші бар.

Тоқты ауру малға тағайындау үшін малдың денесіне электродтарды орналастыру әдістерін білу керек. Оның 3 түрі бар: түзу-көлденең, диагоналды-көлденең және ұзынынан. Электродтардың белсенді және индиферентті түрлері болады. Электродтың аноды малды тыныштандырып, жайландырады, ал катод – тітіркендіріп, сіңіру процесін жылдамдатады.

Гальвани тоғының ең жоғарғы дозасы 1 см² көлемге 0,5 ma. Малдәрігерлік тәжірибеде белсенді электродтың көлемімен есептегенде 0,2-0,3 ma/см². Әрбір малдың электр тоғына сезімталдығын ескере отырып, күніне 1 реттен 20-60 минутқа тағайындайды. Созылмалы ауруларды емдеу үшін 20-30 процедураға дейін тағайындайды.

Малдәрігерлік тәжірибеде гальвани тоғын сал болған малдарға, невралгияда, созылмалы қабыну процестерінде, қалқан безінің ауруында, гайморит, фронтиттерде, сүт бездерінің қабынуында қолданады.

Малдың электр тоғына сезімталдығы жоғары болғанда, жіті түрдегі іріңді процестерде, залалды ісіктерде қолдануға болмайды. Мал организміндегі өзгерістер қалпына келмейтін жағдайларда тоқты қолданғаннан пайда болмайды.
Электрофорез – дәрілік заттарды тұрақты электр тоғымен ион түрінде организмге еңгізу арқылы емдеу.

Дәрілік заттарды тері, кілегей қабық, тіпті жаралар арқылы да еңгізуге болады. Бұл әдістің ерекшелігі – организмге жіберілген дәрілік заттардың әсерімен қоса тоқтың әсері де өз пайдасын тигізеді. Ал дәрілік заттардың тиімділігі олардың белсенді электродтардың төсеніштеріндегі концентрациясына байланысты болады.

Ерітіндінің құрамында паразитті иондар болмауы керек. Еріткіште дәрілік зат толық еруі шарт және дәрілік заттардың таза кристаллды түрін пайдаланған дұрыс. Мысалы, таблеткаларда толықтырғыш заттар болатындықтан олар таза болмайды.

Электрофорездің ерекшеліктері: дәрілік заттарды бірден ауырған жерге жіберуге болады, теріні зақымдамайды, дәрілік зат пен тоқтың әсерлері кешенді түрде болады, дәрілік зат үнемделеді, дәрігердің жұмыс уақыты ұтымды пайдаланылады.

Электрофорезді дұрыс тағайындау үшін төменгі мәселелерді шешу керек:

• 
  электр тоғының полюсын дұрыс таңдау;
  
• 
  белсенді электродтың төсенішін дұрыс дайындау;
  
• 
  ерітіндінің концентрациясын дұрыс дайындау;
  
• 
  емдеу мерізімі мен оның ара жиілігін дұрыс тағайындау.
  

Фарадей тоғын АСМ-2 және АСМ-3 аппараттары арқылы алады.

Емдеу кезінде ескеретін жағдайлар:

• 
  жирылу ритмі минутына 40-тан аспауы керек;
  
• 
  бұлшық еттердің жирылуы малды тынышсыздандырмауы керек;
  
• 
  емдеу уақыты күніне бір рет, 20 минут пен 1 сағаттың аралығында болуы керек;
  
• 
  аурудың даму процесіне байланысты тағайындау режімін өзгертіп отырады.
  

Жедел қабыну процестерінде, тоққа сезімталдығы жоғары малдарға, ауру процесі асқынған жағдайда қолдануға болмайды.

Өте жоғарғы жиіліктегі (200-300 кГц), жоғарғы кернеулі (жүз мыңдаған в.) және күші (ондықтың жүзден бір бөлігіндей) әлсіз тоқпен мал организміне әсер ету арқылы емдеу.

Электр тоғы жүретін, оң және сол зарядтарға қосылған, конденсатор тектес металлдарды белгілі бір қашықтыққа жақындатқанда олардың арасында от ұшқыны пайда болады. Осы ұшқынның секундтық жиілігін белгілі бір мөлшерге дейін жеткізуге болады. Осындай жоғарғы жиіліктегі тоқты алу үшін электронды лампалар қолданылады.

Малдәрігерлік тәжірибеде Дарсонваль тоғын ауырған жерге тікелей бағыттау арқылы немесе мал организміне жалпы әсер ету арқылы қолданады. Бірінші әдісте вакуумды электродтар, ал екінші әдісте соленоидтан жасалған торшалар пайдаланылады.

Вакуумды электродтар әртүрлі пішінді, ішіндегі ауа 0,1-0,5 мм сынап бағынасына сиретілген, бір жақ басында металл қосқышы бар шыны түтікшелер. Осындай электродты малдың денесіне белгілі бір қашықтыққа жақындатқанда конденсаторда жүретін тоқ тәрізді онда от ұшқыны пайда болады. Мұнда конденсатордың бір бетін малдың денесі атқарса, екінші бетін ауасы сиретілген, иондалған заряды бар түтікшенің қуысы атқарады. Ал диэлектриктің рөлін түтікшенің шыны қабырғасы атқарады.

Тоқтың электродын ауырған жерге тікелей бағыттау арқылы емдегенде оны 3 түрлі әдіспен қолданады:

1. 
   Электродты мал денесіне тигізу, жабыстыру арқылы қолданғанда электрод тиген жерде бастапқыда жылулық, артынан жансыздану пайда болады.
   
2. 
   Электродты 2-3 мм қашықтықта ұстағанда нәзік тітіркендіру және қызару пайда болады.
   
3. 
   Бір нүктеге бағыттағанда күйдіру әсері байқалады.
   

Тоқтың физиологиялық әсерлері:

• 
  жүйке жүйесінің қозу процесін төмендетеді;
  
• 
  жергілікті ауырсынғандықты басады;
  
• 
  терінің сезгіштігін төмендетеді, көбірек әсер еткенде анестезия байқалады;
  
• 
  бастапқыда қан тамырларының өзегі тарылады, артынан ол кеңейіп, қан айналысы жақсарады, ұзақ уақыт қызару пайда болады, зат алмасу процесі жақсарады;
  
• 
  от ұшқындары ауаны иондайды, озон түзіледі де, тотығу-тотықсыздану процесі жақсарады;
  
• 
  организмге жылулық әсер етеді.
  

• 
  аурудың жағдайына байланысты тиісті электродты таңдап алады;
  
• 
  электродты орналастыратын жерді мұқият тазалайды;
  
• 
  Электродты жәйлап жылжыта отырып, одан шығатын от ұшқынының интенсивтігі арқылы, ең жақсы әсер ететін қашықтықты анықтайды;
  
• 
  Организмге жалпы әсер еткенде малдың торшаның неғұрлым ортасында тұруын қамтамасыз етеді.
  

Залалды ісіктерді емдеуге және қан аққан жағдайларда қолдануға болмайды.

Тоқтың жиілігі 0,5-1 млн. герц; күші 3 а; кернеуі – 200-250 в.

Айнымалы тоқ белгілі бір жиілікке дейін организмді тітіркендіреді. Себебі ондай жиіліктегі тоқ тіндердің иондық және коллоидты құрылыстарын бүлдіреді.

Жоғарғы жиіліктегі тоқта иондар, басқа да зарятталған бөлшектер бағытты қозғалысқа келіп үлгермейді, олар бір орында теңселіп қана тұрады. Сондықтан да тіндердің иондық құрылысы бұзылмайды, бөлшектердің кинетикалық энергиясы артады, жылу бөлінеді. Тітіркену болмайды.

Мұндай жағдайда падйа болтан энергия сырттан келмейді, ағзалар мен тіндердің өзінен бөлініп шығады. Оның мөлшері Джоуль-Ленц заңына байланысты.

Малдардың организміндегі тіндері бірыңғай емес. Олардың меншікті кедергілері мен қызуы әртүрлі болып келеді.

Диатермия тоғының физиологиялық әсері:

1. 
   Жылулық әсері. Жылу тіндердің өз ішінде түзіледі. 20-30 минутта ішкі ағзаларда температура 5-7º-қа дейін көтеріледі. Осымен байланысты жалпы организмнің де қызуы көтеріледі.
   
2. 
   Жоғарғы жиіліктегі тоқтың электр өрісі әсер етеді.
   
3. 
   Лимфа, қан тамырларының өзектері кеңейеді, организмдегі зат алмасу процесі жақсарады, ферменттердің әсері реттеледі, ақ қан түйіршіктері көбеіп, фагоцитоз жақсарады.
   
4. 
   Ауырсынғандықты басады, спазмалар болмайды.
   
5. 
   Ас қорыту жүйесінің ағзаларының тазалануын жылдамдатады.
   
6. 
   Жүрек пен қан атмырларының ритмі реттеледі.
   

Диатермия тоғының аппаратуралары: УДЛ-350, ДКВ-1, ДКВ-2. Бұл аппараттар жоғарғы жиіліктегі лампалы генератордан тұрады және электр көзіне арнайы дайындалған фильтр арқылы қосылады.

Процедураны жүргізу үшін алдымен элетродтарды орналастыратын жерлерді мұқият дайындайды. Теріні күйгізіп алмас үшін дене қуыстарын ватамен толтырады. Дозасын белсенді электродтың 1 см² көлеміне 5-10 ma мөлшерінде анықтайды. Малдың жағдайын үнемі қадағалап отыру керек.

Диатермия тоғын тахия қарыншақтың жарақатты қабынуын анықтау үшін қолданатын әдіс бар. Ол үшін 500 см² көлемді электродтарды тақия және кітапша қарыншақтардың тұсына малдың денесінің екі жағынан орналастырып барып тоқ жібереді. Егерде тақия қарыншақта металл бөгде заты болса, онда тоқтың күші 0,2-1,5 а болғанда мал 10-15 минутқа шыдамай ауырсынған, тынышсызданған күйге келеді. Ал сау малда 3 амперге дейінгі тоқ күші ешқандай реакция тудырмайды.

Диатермия тоғын ас қорыту жүйесінің созылмалы ауруларында; тыныс алу, зәр шығару, жүйке жүйелерінің ауруларында; шаншу құбылысымен сипатталатын ауруларда қолдануға болады.

Жедел іріңді процестерде, залалды ісіктерде, геморрагиялық диатез ауруларында қолдануға болмайды.

Малдәрігерлік тәжірибеде диатермия тоғының хирургиялық түрі жиі қолданылады. Ондай тоқ тіндерді құрғату (электродессикация) үшін, тіндерді кесіп бөлу (электротомия) үшін және сүйелдерді кесіп ыдырату (электрокоагуляция) үшін қолданылады.
Ультражоғарғы жиіліктегі (УЖЖ) тоқпен емдеу техникасы. Ауру малдардың организміне ультражоғарғы жиіліктегі тоқтың электромагниттік өрісімен әсер ету.

Тоқтың жиілігі 30-300 мгц; ұзындығы 10-1 µ. Ондай тоқты алу үшін стационарлық УЖЖ-300, ықшамды УЖЖ – 4 және УЖЖ – 66 аппараттары бар.

Емдеу процедурасын жүргізгенде аппараттың электродтары малдың денесіне тимейді, денемен арадағы ара қашықтығы 2 см-дей болады. Осындай жағдайда организмге толық электромагниттік өріс әсер етеді.

Процедураны жүргізі техникасы: алдымен электродты таңдап алып, оны аппаратқа бекітеді. Электромагниттік өрісті неон лампасы арқылы реттейді. Малды мүмкіншілігінше ағаш станокқа бекітеді де, тоқты қосады.

УЖЖ тоғының биологиялық әсері тоқтың жиілігіне және кернеуіне, дене мен электродтың ара қашықтығына, әсер ету көлеміне және ұзақтығына, малдардың жеке ерекшеліктеріне байланысты болады.

УЖЖ тоғының таңдамалы – селективті әсері бар. Әрбір тіннің, әрбір заттың өзіне тән диэлектриктік тұрақтылығы болады. УЖЖ тоғының өткізгіштігі тіндердің сол көрсеткіштеріне тура пропорционал болады. Сондықтан, тіндердің УЖЖ тоғын өткізгіштігі төменгі формуламен анықталады:

2δ = V x E, ондағы δ – тіндердің өткізгіштігі, V – толықсу жиілігі, E – диэлектриктік тұрақтылық.

Мысалы, осы заңға сәйкес, судың ішіндегі май су қайнамай тұрып одан бұрын қайнайды. Мұздың ішіне орналастырылған жұмыртқаның белогі мұз ерімей тұрып ұйып қалады.

УЖЖ тоғы сүйек пен буын аппараттарының ауруларында жиі қолданылады.

Жүрек пен қан тамырларының қызметтеріне әртүрлі әсер етеді: аз уақыт әсер еткенде жүректің соғысы бәсеңдейді, ал көбірек әсер еткенде – жиілейді. Жылулықтың әсерінен қан тамырларының өзегі кеңейеді.

Қан элементері, ондағы қант, альбуминдер көбейеді.

Иммунитет, бактериялар мен уларға әсері:

• 
  қояндардың қандарында агглютиндер көбейеді;
  
• 
  улы заттар усызданады, улылығы әлсірейді;
  
• 
  әлсіз әсер еткенде микробтардың өсуіне жақсы жағдай туындайды, күштірек әсер еткенде керісінше.
  
• 
  Үлкен дозамен әсер еткенде лабораториялық жануарларды, микробтар мен паразиттерді, уақ саңырауқұлақтарды өлтіреді.
  

УЖЖ тоғы қабыну процесінің жазылуына оң әсер етеді. Қан мен лимфа, фагоцитоз жақсарады. Жарақаттанған жер тез жазылады. Жабық іріңді процестерді ашу үшін қолданылады.

УЖЖ тоғы мен диатермия тоғының арасында айырмашылық бар: олардың толқу ұзындықтары әртүрлі, диатермиядағы сіңірілетін энергия эндогенді энергия, тіндердің меншікті кедергісіне байланысты. УЖЖ тоғы тіндердің меншікті кедергісіне байланысты емес. Ол тоқ өзінің бағытындағы барлық қабаттарға бірдей әсер етеді. Ешқандай заңдылыққа бағынбайды. Электрод денеден белгілі бір қашықтықта орналастырылады.

УЖЖ тоғын диатермиятоғымен емдеуге болатын барлық ауруларда қолдануға болады. Бірақ ол тоқтың ерекше көрсеткіштері бар:

• 
  жедел іріңдеген сыздауық, шихан, жараларды емдеуге болады;
  
• 
  күйіктерде, үсікте қолданылады;
  
• 
  бас сүйек қуыстарының, қан тамырларының ауруларында қолданылады;
  

• 
  таз қарын, іш қуысы, жүрек қабы темір заттарымен жарақаттанғанда;
  
• 
  залалды ісіктерде;
  
• 
  геморрагиялық диатезде; орны толмайтын жүрек ақауларында;
  
• 
  бас ми, өкпе ісігіктерінде, сепсисте.
  

Адамның құлағы 16-20 000 гц жиіліктегі дыбыстарды қабылдайды. Одан жоғары, не төмен болса қабылдамайды. 15-герцтен төменгі жиіліктегі дыбыстар инфрадыбыстар, ал 20 000 герцтен жоғарғы жиіліктегі дыбыстар ультрадыбыстар деп аталады.

Жарқанаттар, киттер, дельфиндер және кейбір жәндіктер ультрадыбыс шығарады және оны қабылдай алады.

УД арқылы сүтті қайнатпай-ақ залалсыздандыруға болады.

УД арқылы мұқиттардың, теңіздердің тереңдігін өлшейді. Металлдардың саңылауын анықтауға болады.

Ультрадыбыс энергиясы тіндерде жылуға айналады да, организмге жылулық әсер етеді. Сонымен қатар рефлекторлың, физика-химиялық әсерлері бар. УД тиген жерде қысымның бірде азайып, бірде көбейіп отыруы салдарынан микромассаж ретінде механикалық әсер етеді.

УД-ты алу үшін пайдаланылатын аппараттардың жұмысының негізінде кері пъезоэлектрлік эффект (КПЭЭ) құбылысы жатыр. Оның негізі неде ?

Кейбір кристаллдар (кварц, титанат, барий) оларға механикалық деформация тудырғанда олардың үстіңгі беттерінде электр заряды мен потенциалдық айырмашылық пайда болады. Электр өрісі мен потенциалдық айырмашылығының кристаллдардың үстіңгі бетіне тигізген әсерінен онда бірде қысылу, бірде босаңсу процесі алма кезек болып тұрады.

Ультрадыбыстың организмге әсері төменгі көрсеткіштерге байланысты:

• 
  толықсу жиілігіне;
  
• 
  қолдану әдісіне – импульсті ме, үздіксіз бе. Көбінесе секундына 50-100 импульсті қолданады;
  
• 
  қосқыш затқа – су, вазелин, май, глицерин;
  
• 
  вибратордың қосылу кезіндегі қойылуына;
  
• 
  процедураның ұзақтығына.
  

Дозасы: ақырын денемен қозғап отырғанда 2 вт/см² - қа дейін; ал денеге тұрақты түрде қойып қойғанда 0,6 вт/см² - қа дейін. Ұзақтығы 10 минут, күніне 1 рет немесе күн аралатып 10-15 процедураға дейін.

Ультрадыбысты буындар, сүйектер, қан тамырлары ауырғанда; соққыдан пайда болған ет ауруларында; лимфоденит ауруында; алдыңғы қарыншақтардың жирылуы нашарлағанда қолданады.

Бас сүйек ауруларында, әсіресе көздің тұсына; жыныс бездерінің ауруларында; буаз малдардың жатырының тұсына; жүректің толтырылмайтын ауруларында; залалды ісіктерде қолдануға болмайды.

1. 
   Шарабрин И.Г. Терапевтическая техника в ветеринарии. – М., 1975. -102 с.
   
2. 
   Медведев И.Д. Физические методы лечения животных. – Колос, 1964.
   
3. 
   Меликсетян С.Г. Профилактика травматического ретикулита крупного рогатого скота. – М., 1968.
   
4. 
   Хохлов А.Л. Диагностика и лечение закупорки пищевода у животных. – Колос, 1972.
   
5. 
   Квятковский В.Н., Тупий Л.А. Внутрибрюшной метод введения кислорода //Тр. СЗВИ. – Алма-Ата, 1972. – т.5. – с. 2-17.
   
6. 
   Квятковский В.Н. Применение оксигено- и аэрозолей для группового лечения животных, больных бронхопневмонией (рекомендации). – Алма-Ата, Кайнар, 1988. – 10 с.
   
7. 
   Квятковский В.Н. Применение внутрибрюшинного введения кислорода в комплексном лечении бронхопневмонии овец (рекомендации). Алма-Ата, Кайнар. – 1977. – 8 с.
   
8. 
   Қожанов К.Н. Бұзаулар организмінің жалпы резистенттік қабілетін арттырудың жолдары (ұсыныстар). Алматы, 1994. – 10 бет.
   
9. 
   Қожанов К.Н. Төл ауруларын емдеу және олардан сақтандыру шаралары. – Алматы, 2005. – 176 бет.
   
10. 
    Қожанов К.Н., Қажиев Х.Ж. Мал ауруларын патогенездік емдеу. Монография. Алматы, 2010. – 164 бет.
    
11. 
    Қожанов К.Н. және т.б. Малдың ішкі жұқпалы емес ауруларының практикумы. – Астана, 2009. – 150 бет.
    
12. 
    Қожанов К.Н. Терапевтикалық техника малдәрігерлік тәжірибеде. Оқу құралы. Алматы. 2013. - 150 бет.