Диплом жұмысы Бастауыш мектепте зат есімді оқыту

Екі қолын не үшін керек? Елге көмек беру үшін (Қ.Мырза Али).

Қарамен жазылған сөздер қандай сұраққа жауап беретінін айтқызу. 402- жаттығу жұмбақ түрінде берілген. Тоғыз белбеу, қос жібек, Екі мұрын, бір шүмек.

(Домбыра). ;

Қарамен жазылған сөздерге сү_рақ қой делінген. Бү_л арада заттың санын ретін білдіретін сөздерді сан есіме дейтінімізді және олар қанша? неше? нешінші? сұрақтарына жауап беретінін айтып өту артықшылық етпейді.

412-жаттығуды орындау тапсырылады, сандарды сөзбен жазып бір таңбалы сан мен екі таңбалы сандардың жазылуындағы айырмашылықты етпейді.

Осы жерде оқушылардың назарын кітапшадандағы ұлттық аспаптардың суреттеріне аударамыз.

Балалар, суреттен нені көріп тұрмыз? Ұлттық аспаптарды Бұл қай халықтікі? Қазақ халқының ұлттық аспаптары Суретте ұлттық аспаптар қалай көрсетілген? Бір немесе бірнешеуі көрсетілген Аттарын атаңдар

Бір қобыз, үш сыбызғы, үш домбыра, бір шертер, бір-бірден асатаяқ пен даңғыра, жетіген. Мүндағы бір, үш деген сөздерег қанша? деген сұрақ қоямыз да оның сан есім екенін айтамыз. Зат есім мен сан есімнің өзара байланысып түрғанын түсіндіріп кетеміз.

Жаңа сабақты тереңірек түсіндіру үшін жаттығулар орындатамыз. 5,6,7,10,30,90 15,16,17,21,77,99

418-жаттығуда сан есімнің сөйлем соңында да кездесетінін іс жүзілік түрғыда таныту үшін берілген. Бұл жаттығуды орындатқан кезде сан есімдер сөйлемнің қай жерінде түрғанына баса назар аудару керек.

1. 
   Еріншектің ісі - екі,
   

1. 
   Ағайын - алтау,
   Ана - біреу.
   

Сабақты тереңірек түсіндіру үшін ребустар қолдануға болады. Ребустарды шешу балаларды демалдыру үшін сергіту сэті ретінде қолданылады. Әрі олардың логикалық ойлау қабілеттерін дамытады.

1. Жеті деген сөз қай сөз табына жататынын тауып белгілеңдер.

1. 
   Зат есім.
   
2. 
   Сан есім.
   
3. 
   Етістік
   
4. 
   Кіші.
   

1. 
   Асық.
   
2. 
   Бес.
   
3. 
   Жинады.
   
4. 
   Кіші.
   

1. 
   Сын есім.
   
2. 
   Сан есім.
   
3. 
   Етістік
   
4. 
   Зат есім.
   

Қазірігі Атамүра бағдарламасы бойынша 3-сыныпта сөз таптары жалпы түрде қайталанады, сөйлемдерді сөз таптарына талдайды. Бірден сөздерді оқы, олардың қай сөз табына жататынын анықта. Сөздерді әр сөз тобынын түсына топтап жаз. Сөздердің қай сөз тобына жататынын қалай білдің? Деген тәрізді тапсырмалар мен сұрақтар беріледі. Одан әрі сөз таптары жеке-жеке өтіледі.

Зат есімге қатысты үш сабақ осы тақырыпка байланысты екіншгі сыныпта берілген білімді есіне түсіруге арналады. Өйткені зат есім сөз табы ретінде екінші сыныпта таныстырылған. Сол себепті бұл тақырыпты өткенде, алдымен зат есіиге қандай сұрақ қойылатыны, зат есім жалқы есім және жалпы есім болып бөлінетіні, олардың емлесі, зат есімнің жекеше, көпше түрлері арнайы жаттығулар негізінде толық еске түсіріледі. Зат есімді саналы түрде меңгергеннен кейін негізгі және туынды зат есім тақырыбы өтіледі. Оқулықтағы 296-жаттығу негізгі және туынды зат есім туралы тілдік фактілерді байқату арқылы түсінік беруді көздейді. Мысалы, өнер - өнерпаз, күй - күйші, сый - сыйлық, балық - балықшы тәрізді нақты мысалдарды салыстыру арқылы зат есімдердің негізгі және туынды болып бөлінетінін аңғартамыз. Осы үлгіде тағы да мынадай бірнеше мысалды салыстырып талдатқан жөн:

39

біл — білім, үш — үшқыш, адал — адалдық, жақсы — жықсылық. Мұндағы мақсат туынды зат есімдер тек негізгі зат есімдерден ғана емес, басқа да сөз таптарынан да жасала беретінін аңғарту.

Оқулықтағы осы тақырыпқа үсынған жаттығулардың барлығы ла негізгі зат есім мен туынды зат есімге байланысты берілген түсінікті кеңейте, бекіте түсу, соларға сұрақ қоя білуді үйрету, оқушылардың сөз байлығын молайту мақсатын көздейді.

Негізгі және туынды зат есімді оқытуға арналған

Сабақ жоспары:

1. 
   Сабақтың тақырыбы: Негізгі және туынды зат есім.
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: а) зат есімнің негізгі және туынды болып
   бөлінетіні жайлы түсінік беру;
   

3. Сабақтың тәрбиелік мәні: Оқушылардың кішіпейілдікке,

4. Сабақтың көрнекілігі: Кесте, оқулық - сабақтың әдісі: әңгімелеу

Сабақтың барысы:

I. Ұйымдастыру.

II. Үй тапрсырмасын тексеру.

III. Жаңа сабақ: тақтаға кесте ілінеді.

Негізгі зат есім	Туынды зат есім
Күй, эн	күйші, энші
Балықшы	балықшы
Қүрылыс	күрылысшы

1. Жаңа сабақты түсіндіру, кестедегі мысалдарды талдаудан бастаймыз.

• 
  Күй сөзіне сұрақ қойыңдаршы
  -He?
  
• 
  Бұл сөзді одан әрі бөлшектеуге болама?
  
• 
  Күй сөзі одан әрі бөлшектелмейді, ол түбір сөз.
  
• 
  Ал күйші сөзі ше?
  

• 
  Күйші сөзі кім? деген сұраққа жауап береді, түбірі - күй, -ші,
  жұрнақ.
  
• 
  Балалар, енді күй, күйші сөздеріне назар аударайықшы. Бұл екі
  сөздің бір - бірінен айырмашылығы неде? Бұлар қай сөз табы?
  Бұлардың екеуі де зат есім , бір - бірінен айырмашылығы -
  

мағынасында және жасалуында. Біреуі түбір сөзден, екіншісі жұрнақ жалғауы арқылы жасалған. Осы ретпен басқа сөздер де талданады.

- Сонымен, балалар, зат есім жасау жолына қарай нешеге бөлінеді
екен?

- Зат есім негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.

түбірден жасалған зат есімнің, негізгі зат есім, ал негізгі түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған зат есімді туынды зат есім деп атаймыз.

2. Берілгей түсінікті бекіте түсу үшін оқулықтағы 296,297,298 -
жаттығулар орындатылады.

өнер - өнерпаз,

күй — күйші,

сый - сыйлық,

балық - балықшы,

орын - орындық,

көл - көлшік.

Жаттығуды жазу, сөз қүрамын талдау, сұрақ қою.

3. Ойын кім жылдам? Ойынның шарты.

Мұғалім негізгі зат есімді атайды, оқушылар сол аталған зат есімнен туынды зат есім жасауы керек.

Керісінше туынды зат есімнің түбірін тапқызуға да болады. Кім жылдам әрі дұрыс жауап берсе, сол оқушы жеңімпаз атанады. Мысалы: мал - малшы егін — егінші жылқы -жылқышы Достық - дос Емші — ем Сөздік - сөз

4. Сабақты қортындылау мына сұрақтар бойынша іске асырады.

• 
  туынды зат есім қалай жасалады?
  
• 
  негізгі және туынды зат есімнің айырмашылығы неде?
  Мысал келтіру.
  

5. 
   Бағалау.
   
6. 
   Үйге 299 - жаттығуды орындап келу тапсырылады.
   

Ойын тәртібі: Қолдарында I жақ, II жақ, III жақ деп жазылға үлестірмелері бар үш оқушы тақтаның алдына шығып тұрады. Отан, әке, дәптер сөздер іүш жақта жекеше, көпше тэуелденген үлестірмелер оқушыларға бірден таратылып беріледі. Содан кейін тақта алдында түрған III жағым? — деп шақырады.

Сыныптағы қолдарына үлестірмелер алған оқушылар өз тэуелдік жақтары болып түрған баланың қатарына келіп, қолындағы үлестірмелерін көрсетіп тү_ра береді. Мұғалім тексеріп шығып, қай жақта қате түрған оқушы көп болса, сол жақтын үтылғанын хабарлайды.

Оқулықтағы 309 — жаттығуда досым, қарындасым, апасы деген сөздердің қосымшасын тауып, олардың қандай мағынана білдіріп түрғаныны айту тапсырылған. Мүндағы мақсат - тэуелді жалғаудың мағынасын байқату, яғни заттың, қандай да бір нәрсенің біреуге тән, соның меншігі екенің білдіретін қосымша тэуелдік жалғау деп аталатынын түсіндіру. 309-310-жаттығуларды түсіндіріп орындағын оқушы тэуелдік жалғаудың не екенін өздері-ақ пайымдап, соған лайық ереже шығара алады.

310-жаттығуда берілген сөздерге қосыша жалғап жазу және бү_л қосышалар қандай мағына беріп түрғанын түсіндіру.

Әке, эже, іні, кітап.

Үлгі: Менің әкем,... Сенің әкең,... Оның әкесі,...

Тэуелдік жалғауын танытқаннан кейін күрделі мәселе - түбір сөзге дауысты дыбыстан бастаған тэуелдік жалғау жалғанғанда, түбір сөздің соңғы буынындағы —ы, -і дыбыстарының түсіп қалатындығы.

Мысалы: Халық+ым-аулым.

Оқулықтағы 317-319-жаттығулар осьіндай сөздердің тэуелденген кездегі жазылу емлесін меңгертуге арналған, сол сияқты тэуелді жалғау жалғанғанда, түбір сөздің соңында қатаң дыбыстардың үянға айналатынын да аңғарту мақсаты көзделді.

Мысалы: лақ-лағың, білек-білегің.

42

III. 1 Зат есім мен етістікті байланыстыра оқыту.

3-сыныпта етістік тақырыбын өткенде, эуелі 2-сыныпта берілген материалдар еске түсіріледі, яғни заттің әр алуан іс-әрекетін, қимыл процесін білдіретін сөз табы етістік екені, етістіктерге қойылатын сұрақтар, етістік дара, күрделі болып бөлінетінін, етістіктің зат есіммен байланысы туралы берілген түсініктер кеңейтіле түседі.

Етістік тақырыбына байланысты ендігі міндет - оқушыларға олардың негізгі және туынды болып бөлінетінін білдіру. Оқушылар түбір сөзден болпға етістік деп, ал түбір сөзге жұрнақтар жалғану арқылы жасалған етістік туынды етістік деп аталатынын білуге тиіс.

Оқулықтағы 337-жаттығу осы мақсатқа орай берілген. Жаттығуда зат есіммен етістіктің байланысқан түрін де байқауға болады.

Ой — ойла

Ем - емде.

Арқан - арқанда

Үтік - үтікте

Бү_л сөдерге сұрақ қою арқылы салыстыра отырып, нэтижесінде осы етістіктердің түбірі зат есімнен жасалып түрғаын аңғартамыз. Немесе төмендегі кестені пайдаланып, негізгі етістіктер мен туынды етістіктерді салыстыру арқылы теңгереміз:

340-жаттығуда берілген зат есімдерге -ла, -ле, -да, -де, -та, -те жұрнақтарының тиістісін жалғап, туынды етістік жасап жазу.

Төр-ле, арқан-да, ем-де, ара-ла, сабын-да, бу-ла, тіс-те, тізе-ле.

3-сыныпта қазақ тілін оқыту бағдарламасындағы етістік сөз табын оқытуда оқушыларды етістіктің болымды, болымсыз түрлерінің (жаз-жазба, ойна-ойнама, бар-барма т.б.) мағыналарын салыстырып байқатқанан кейін бірден оқулықтағы ережемен таныстыруға болады. Олай дейтініміз, етістіктің бұл екі түрін жаттығулар арқылы танысқанымен, олардың болымды, болымсыз екенін оқушылар өздіктерінен айта алмайды. Соныдықтан алдымен етістіктердің болымды, болымсыз деп білетінін айтып, түсіндіріп алу қажет. Сонда

оқушылар жаттығуларды орындау барысында болымды, болымсыз етістіктерді тез әрі қателеспей орындайды.

Кейінгі 356-360-жаттығулар етістік туралы берілген жалпы ұғымдарды жинақтап, қортындылау мақсатында ұсынады.

Осыған орай сабақ жоспарын былай бөлуге болады.

3-сыныпта қазақ тілін оқыту бағдарламасындағы етістік сөз табын оқыту.

Сабақтың жоспары:

1. 
   Сабақтың тақырыбы: Етістік
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: а) етістік туралы 2-сыныпта берілген білімді
   еске түсіру.
   

б) Етістіктің негізгі және туынды, болымды және болымсыз болып бөлінетінін түсіндіру.

3. 
   Сабақтың тәрбиелігі: эдемі, таза, сауатты жазуға дағдыландыру.
   Отан сүйгіштікке, ұйымшылдыққа тәрбиелеу.
   
4. 
   Дамытушылығы: Оқушылардың өз беттерінше шығармашылық
   ізденулерін қалыптастыру, сұраққа деп, айқын жауап беруге
   дағдыландыру.
   
5. 
   Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, бақылау, баяндау, тест.
   
6. 
   сабақтың түрі: сұрақ-жауап.
   
7. 
   Сабақтың барысы:
   

II. Үй тапсырмасын тексеру.

Сұрақ - жауап әдісмен өткен сабақты қортындылап өтеміз.

1. 
   Етістіктің түрлері.
   
2. 
   Суретке қарап сөйлем қүрау.
   
3. 
   Үй тапсырмасын тексеру.
   

Кей сөздер нәрсенің істейтін ісін атайды. Мәселен арт, ал, бар, кел, жүр, көр. Мүндай сөздер етістік деп аталады.

Етістік не істеді? қайтті? неғылды? не істемек? қайтпек? не қылмақ? Сұраулырын жауап береді. Яғни етістік - заттардың болған-болмаған ісьерін көрсететін сөздер.

Мысалы: Бұлт қаптады. От жанды. Бұлт қаптамады. От жанбады. Мүндағы «қаптады, жанды» деген сөздер болған істерді көрсетсе, «қаптамады, жанбады» деген сөздер болмаған істерді көрсетеді. Оқушыларға «етістік» деген пән сөзін ең алғаш тілімізге енгізген, ережесін берген атамыз — Ахмет Байтұрсынов екенін айтып өткен дұрыс. Ахмет ата «Тіл — қүралы» деген кітабында етістікті осылай түсіндіреді.

IV. Оқулықпен жұмыс.

355-жаттығудағы жұмбақты шешіп, көшіріп жазу тапсырылған.

Ұшып - қонып тынбайды, Қанша соқсаң сынбайды. Суға салсан, батпайды. Түскен жерге жатпайды.

(Мүз)

Болымсыз етістіктердің астын сыздыру.

5. 
   Өз беттерінше жұмыс. Суретке қарап, шағын әңгіме қүрғызу.
   Етістіктерді табу.
   

5. 
   Сергіту сэті.
   

VII. Етістік тақырыбынан алған білімдерін тест әдісі бойынша

№ 1. Оқыды деген сөз қай сөз табына жатады?

1. 
   Зат есім.
   
2. 
   Сын есім
   

4. Сан есім. 5. Есімдік

№2. Жазды

1. 
   Дара етістік.
   
2. 
   Күрделі етістік.
   
3. 
   Сара етістік
   

1. 
   Дара етістік.
   
2. 
   Күрделі етістік.
   

1. 
   Болымды етістік.
   
2. 
   Болымсыз етістік.
   

IX. Бағалау.

III. 2 Зат есім мен сын есімді байланыстыра оқыту.

3-сынып оқушысының сын есім туралы бұрын алған білімі мен түсінігі кеңейтіледі. Мүнда сын есімдерді жікке бөліп таныту, сын есімдерді зат есімдермен дұрыс тіркесе білу, негізгі, туынды сын есімдер айырту талабы қойылды.

Сын есімді оқытқанда оған объекті болатын сөздері мол мэтіндерді пайдаланған жақсы нәтиже береді.

Мысалы:

Гүлдер, гүлдер, шоқ гүлдер, Қызыл, гүлдер, көк гүлдер...

Үлгі бойынша берілген сын есімдерді оқушылар зат есімге қатыстырып айтуға тиіс. Тиісті зат есімдерді оқушылардың өздері айтады. Олар нақты заттар болғаны дұрыс. Сонымен, сол сын есімдер тіркесе алатын да, тіркесе алмайтын да заттар болатынын оқушы білуге тиіс. Мысалы: семіз ешкі, семіз адам деуге болады, семіз кітап, семіз киім деуге болмайды, қалың кітап, қалың киім дейміз. Мүндай мысалдар ойшыл, сезімтал, талғампаз болуға итермелейді.

Сын есімнің мағыналық тобын сөйлем ішінде тауып, бірін екіншісінен айырып, жеке сөйлемдерді көшірту қажет. Мүндай тапсырмаларды сыныпта орындалуы керек. Ол үшңн мұғалім алдын ала жеке, сөйлемдерді балаларға оқытып:

Діңмұхаммед, бірінші сөйлемде сын есім бар ма? Болса, қайсы? Үлкен сөзі қай сөзге қатысты? Сурет қандай сөз? Оларға қандай сұрақтар қойылады? - дегендей сұрақтар қойып, сынесім мен зат есім таптарын талдап, айқындап алу керек.

Зат есімдерге қатысты болатын сын есімдерді, сын есімге қатысты зат есімдерді таптыру, оларды тіркестіре білуге үйретілетін жаттығулар жүргізу тиімді. Сондай-ақ жаттығулардын ерекшеліктерін ескере отырып, балаға сын есімдердің қызметі заттардың сындық — сапалары болу екенін білдіру керек.

3-сыныпта негізгі және туынды сын есім туралы алғашқы мағлұмат беріледі. Бұл жаттығу жұмыстары арқылы, яғни берілген сын есімдердің түбірі мен қосымшасын ажырату арқылы жүзеге асады. Мәселен ақылды адам, тәртіпті бала, шүрайлы жер, эдепті келін, қызық

ертегі тәрізді тіркестерді тақтаға жазып, сын есімдердің түбірі мен қосымшасын ажыратып байқату тәсілмен зат есімдерге әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы туынды сын есім жасалып тұрғаны түсіндіріледі. Содан соң негізгі сын есім мен туынды сынесімді салыстырып, олардың бір - бірінен өзгешелігін аңғартамыз.

Тағы бір ескертіп кететін нәрсе: сын есімнің салыстырмалы шырай жұрнақтарыменіс жүзілік түрғыда таныстыру көзделеді.

Өйткені оқушылар заттардың әр алуан қасиеттерін бір-бірінен салыстырып айту барысында аталған жұрнақтарға кездеспей түрмайды. Сол себепті жаттығулар орындау барысында салыстырмалы шырай жұрнақтарымен таныстыра беру артықтық етпейді, керісенше оқушылардың сөз байлығын молайтады, заттарды сипаттай білуге, өзара салыстырып айтуына мүмкіндік береді. Оқулықтағы 389-392 -жаттығулар осы мақсатқа берілген.

389-жаттығуда негізгі сын есімдерге -дау, -деу, -лау, -тау, -теу, -шыл, -шіл, -ғылт, -ғыш жұрнақтарын жалғап жазып, негізгі сын есімдердің мағынасында қандай өзгеріс болғанын айту.

Мысалы: Ақ-ақшыл, боз-бозғылт, жасыл-жасылдау, сары-сарылау, үлкен-үлкендеу, көк-көкшіл, үсақ-үсақтау.

3-сыныпта сын есімге арналған күңделікті сабақ жоспарының үлгісі:

1. 
   Сабақ тақырыбы: Негізгі және туынды сын есімдер.
   

1. 
   Сабақтын мақсаты: Негізгі және туынды сын есімдер туралы
   мағлүмат беру; олардың бір-бірінен өзгешелігін саналы түрде меңгерту.
   

4. 
   Сабақтың әдісі: әңгімелеу.
   
5. 
   Сабақтың көрнектілігі: кітап, кесте, сурет.
   
6. 
   Сабақтың барысы.
   

• 
  Оқушылардың кітап, дәптерін түгелдеу.
  
• 
  Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.
  

III. Жаңа сабақ.

1. Кіріспе. әңгімелеу.

Оқушылардың назары тақтадағы плакатқа аударылды. Одан біраз мысалдар келтірілді.

Мұғалім кестедегі мысалдарды талдаудан бастайды. Талап сөзіне сұрақ қойыңдаршы. He?

Талапты сөзіне сұрақ қойыңдар. Қандай?

Талап - түбір, -ты - жұрнақ, Таланты - сын есім. Осы арада балалар туынды сын есім тек сын есімнін; өзінен ғана емес, басқа сөз таптарынан да жасалатынын аңғарады.

Туынды сын есімдер зат есімдерден жасалады. Ол үшін -ты, -ті, -ды, -ді, -лы, -т т.б. жұрнақтар жалғанады. IV. Сергіту сэті.

Аппақ болып таң атып, Түтін тіке шығады. Қарлығаштар қанатын, Самғап биік ұшады.

2. Оқулықпен жұмыс.

373-жаттығуды орындау. Сөздерді салыстырып оқу. Қосымшалы сөздерді көшіріп жазып, олардың қай сөз табынан жататынын айыру ақылды, тәртіпті, білгіш, айнадай.

374-жаттығу Мақалмен жұмыс. Сьш есімдердің негізгі және туынды екенін ажырату.

Сулы жер қү_рақсыз болмас,

Таулы жер бұлақсыз болмас.

3. Ойын. «Кім тез табады?»

Жақсы деген сын есімге тіркес келетін біренеше зат есім ойлап жаз.

қыз оқушы

Жақсы <^7 " бала адам жер

Керісінше', «бір зат есімге көп сын есім» ойыны.

Инабаты-

Ажарлы

әдепті ~~ қыз

көңілді

сүлу