Дипломдық ЖҰмыс «5B021000 -шетел филологиясы ағылшын тілі» мамандығы Нұр Сұлтан, 2022

18 
Үшіншіден сөйлеу кезіндегі қайталанулар өздігінен болады деген. [34] 
Дискурсты ғалымдар әр-түрлі көз-қарастарымен, оның құрылымы мен 
пікірлері әр-түрлі болғанымен, кейбір көз-қарастардың сәйкестіктерін байқауға 
болады. Мысалы Орлов Г. А. пен Макаров М. Л. дискурстың құрылымын 
талдағандағы біраз сәйкестікті көруге болады:
1) сөйлеу байланысына ену, әңгімелесудің өзге тақырыбын ұсыну және 
әңгімені бастау; 
2) әңгіменің дамуы мен оның ортасы; 
3) әңгіменің аяқталуы.
Орлов Г.А. басқа зерттеушілер сияқты аталған кезеңдердің ішінде, 
әңгіменің бірінші кезеңі, басталуына үлкен назар аударған. Себебі, жақсы қарым-
қатынасты орнату және сол қарым-қатынасқа қатысушылардың көңіл күйі мен 
әңгіме тақырыбына деген қызығушылығы сияқты маңызды факторлар ерекше 
назар аударуды талап етеді деген [35]. 
Ал Шатилов А. С. еңбегін қарастырсақ, теория түрінде жинаған деректерді, 
сапалы түрде талдау үшін диалогті тіл деңгейлеріне бөліп қарастырған. Олар: 
фонетикалық, лексикалық және синтаксистік деп бөлген.
Диалогтің фонетикалық талдауына – сөйлеу қарқыны, жоғары жиілікті 
сөздердегі дауысты дыбыстардың азаюы байқалады, оған қоса кейбір жерде 
дауыссыз дыбыстардың айтылмауы, яғни ілгерінді ықпалдың көп қолданылуы, 
аяқталмаған мәлімдеменің интонациясы басым болады, сөйлемдер арасында 
тиісті кідірістер болмайды.
Лексикалық талдауға – жалпы қолданылатын лексика (ненормативная 
лексика), ауызекі лексикасының аздаған мөлшері, сөзжасамдық жаңалықтар, 
неологизімдерді қолдану, фразеолагизімдерді өте сирек қолдану.
Синтаксистік талдауға – сөйлемнің көлемі, фразалар мен сөйлемдер 
арасындағы үзілістер, өз ойын жеткізген соң, келесі сөйлемді бастар алдында, 
кідірістер кезінде қолданылатын сөздер (типа, вот так вот, солай) деген талдауды 
ұсынды [36]. 
Келесі кезекте Карлинский А. Е. дискурті талдауда әңгіменің жағдайлығы 
үлкен маңызға ие болады деген. Дәл осы себепті Карлинский А. Е. дискурсті 
талдауда өзінің алгоритімін ұсынды: 
1)
Қарым-қатынас жағдайының сипаттамасы; 
2)
Дискурсың түрін анықтау; 
3)
Дискурс құрылымын құру; 
4)
Коммуниканттардың ауысу рөлі; 
5)
А коммуникантының сөйлеу мінез-құлқының семантикалық 
ерекшеліктері; 
6)
Б коммуникантының сөйлеу міне-құлқының семантикалық 
ерекшеліктері; 
7)
Екі коммуниканттың сөйлеу стратегиясы мен тактикасын анықтау; 
8)
Жалпы дискурсың семантикалық ерекшелігі; 
9)
Дискурстың лексико-грамматикалық аспектісі [37]. 
Методологиялық анализбен қатар конверсационалды анализдің біраз 
айырмашылықтары болғанымен, Улановский А. М. жасаған сөйлесудің 

19 
конверсационалдық талдау анализінде, методологиялық анализбен ұқсастығын 
байқауға болады [38]. 
2-кесте 
Улановский А. М. ауызекі тілді талдауға құрастырған модель элементтері 
№ Модель элементтері (құрамдас бөліктері) 
Модель элементтерінің мазмұны 
1 Қатысушылар сахынасы 
Жағдай, уақыт, орын, қатысушылар, 
олардың саны, жынысы, жасы, қосымша 
сипаттамалары 
2 Сөйлесу дизайны 
Сөйлесудің жалпы құрылымдық 
ұйымдастырылуы, сөйлесудің жалпы 
сипаттамалары 
3 Сөйлеушілердің ауысуы 
Қатысушыдан қатысушыға ауысуды 
ұйымдастырудың ерекшелігі, бастаманы 
ұстап қалу, кезекті беру тәсілдері 
4 Қайталанатын үлгілер 
Сөйлесудің белгілі бір жанрына немесе 
түріне тән сөйлесудің мазмұнды және 
интеграциялық элементтері 
5 Коммуникативті қиындықтар 
Әңгіме барысында туындаған 
қиындықтар мен іркілістер, 
қатысушылардың оларды жеңуі 
6 Институционалдық ерекшеліктері 
Сөйлесу түрінің ерекшеліктері, 
форматтың ерекшеліктері, 
сөйлеушілердің асимметриясының 
формалары. 
Улановский А. М. [38]. 
Келесіде, ағылшын ғалымдарының жазған еңбектері өте маңызды 
болғандықтан, олардың өз еңбектерінде жазған ауызекі сөйлеудің анализдері 
қарастырылды. Дәл осы себепті Хенне Г. мен Ребок Г. (Henne, Rehbock 
инициалы) диалогтің негізгі үш деңгейін анықтады, олар: 
1. Макро деңгей – бұл бөлім сөйлесудің үш кезеңімен ерекшеленеді, олар 
диалогтің басы, ортасы және аяғы.
2. Орта деңгей – бұл бөлімде сөйлесу қадамының реттілігі, диалогқа 
қатысушылардың рөлінің ауысуы кіреді.
3. Микро деңгей – соңғы үшінші бөлімге, сөйлеудің лексикалық, 
грамматикалық және фонетикалық белгілері кіреді. [39].
Сонымен қатар бұл авторлар диалогті талдауға коммуникативті-
прагматикалық категориялардың жиынтығын енгізеді. Олардың пікірінше бұл 
категориялар диалогтық қарым-қатынасқа тән белгілер деп есептейді.
Бұл белгілерді мына кестеден көре аласыз: 

20 
3-кесте 
Ауызекі сөйлеуді талдаудың белгілері 
1 
2 
3 
1. Ауызекі сөйлеудің түрлері. 
Табиғи ауызекі 
сөйлеу 
Көркем ауызекі сөйлеу 
Сахна ауызекі сөйлеу 
Алдын ала 
ескертілмеген, 
дайындықсыз сөйлеу 
коммуникациясы.
Бұл сөйлеу коммуникациясы 
белгілі бір ортада орын 
алады. Жұмыс орынында 
немесе оқу орынында.
Коммуникацияның бұл 
түрі театрлық 
қойылымдарда немесе 
драммалық диалогта 
кездеседі.
2. Кеңістік уақыт қарым-қатынасы. 
Жақын байланыс 
Қашықтық байланыс 
Байланыс кезінде уақыттың сәйкестігі 
үйлесіп тұрады, яғни бетпе-бет 
сөйлесу жатады.
Уақыт сәйкестігі үйлеспейді, бұл 
байланысқа ұялы телефон арқылы 
байланыстар жатады.
3. Комбинация. 
Тек 2 адам арасындағы байланыс. 
2 немесе одан көп адам арасындағы 
байланыс.
4. Ауызекі сөйлеудің дәрежесі 
Жеке байланыс Бейресми байланыс 
Жартылай ресми 
байланыс 
Ресми 
байланыс 
Бейресми 
байланыстың 
ерекше түрі, екі 
адамның бір-
біріне деген 
сенім дәрежесі 
арқылы 
туындаған 
байланыс.
Күнделікті 
тұрмыста 
қолданылатын 
байланыс.
Мұғалім мен 
студент 
арасындағы немесе 
белгілі бір қызмет 
аясындағы 
байланыс.
Алдын ала 
жоспарланған, 
қателіктері жоқ 
байланыс.
5. Өз-ара әлеуметтік байланыс. 
Симметриялы 
Асимметриялы 
Өз-ара сөйлесу әрекетінің жас 
теңдігіне негізделген. 
Асимметриялы байланыс 
симметриялы байланысқа қарама-
қарсы бағытта негізделген.
6. Сөйлесу актісіндегі сөйлеу әрекетінің түрлері 
Директивті 
Нарративті 
Дискурсивті 
Сөйлеудің бұл түріне, 
нұсқау мен 
сипатталатын сөйлеу 
актісінің бір түрі.
Әрқашан әңгіме мен өмір 
арасындағы қарым-қатынас 
мәселесі болып табылады.
Екі сөйлеушінің 
соңғы кезде орын 
алған саяси 
жайттарды талқылауы 

21 
4-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
Мысалы: оқушы мен 
мұғалім немесе дәрігер 
мен пациент 
арасындағы байланыс 
жатады.
немесе екі сөйлеушіні 
де қызықтыратын 
футбол матчын 
талқылауы жатады.
7. Сөйлеушілердің таныстық дәрежелері. 
Сенімді 
қарым-
қатынас 
арасындағы 
байланыс 
Сөйлеушілердің бір 
бірін жақсы тануы 
Таныс 
адамдар 
арасындағы 
байланыс 
Алыс таныс 
адамдар 
арасындағы 
байланс 
Мүлдем 
таныс емес 
адамдар 
арасындағы 
байланыс 
8. Сөйлеушілердің сөйлеу қарым-қатынасына дайындық дәрежесі. 
Мүлдем 
дайындықсыз 
байланыс 
Қарапайым түрде 
дайындалған байланыс 
Саналы түрде, әдейі 
дайындалған байланыс 
9. Тақырыпты алдын ала жоспарлау 
Тақырып алдын 
ала аталмаған 
Тақырыптың шеңбері 
белгіленген 
Әңгіменің тақырыбы 
арнайы аталады 
Хенне Г. мен Ребок Г. (Henne H. Rehbock H.) [39]. 
Коммуникативті рөлдердің алмасу моделіне сәйкес, келесі ғалымдар Т. 
Балмер және В. Бренненстул (на анл) дискурстың ішкі ұйымдастырылуының 
болатын, бір аспектісі ретінде келесі кезеңдер мен зерттеуді ұсынады: 
1. сөйлесу ниеті; 
2. сөйлесуге рұқсат; 
3. репликаның басталуы; 
4. репликалардың созылуы мен қысқартылуы; 
5. репликалардың үзілуі; 
6. репликаларды жалғастыру неме жаңарту; 
7. репликаны аяқтау [40]. 
Келесі кезекте Дементьев В. В. диалогті талдауда төрт бөлікті анықтады:
1) Қарым-қатынасқа қатысушылар (мәртебелік-рөлдік және ситуациялық-
коммуникативтік сипаттамалар); 
2) Байланыс терминдері (алғышарттар, байланыс саласы, хронотоп, 
коммуникативті сала); 
3) Байланысты ұйымдастыру (мотивтер, мақсаттар мен стратегиялар, 
сегментация, коммуникацияны бақылау және коммуникативтік құралдардың 
вариативтілігі); 
4) Байланыс құралдары (байланыс арнасы мен режимі, үні, стилі және 
жанры) [41]. 

22 
Функционалды модель Дж. Синклер мен М. Кулхард (J.Sinclair 
M.Coulthard) дискурстың бір түрі ретінде талдаудың иерархиялық бағыныңқы 
төрт деңгейін қарастырады: 
1.
акт (ақпараттар, директивалар, сөйлеуге арандату және т. б.) 
2.
қадам (дискурстың басталуы мен аяқталуының белгісі) 
3.
алмасу (қайталау, тексеру) 
4.
мәміле (үлкен тақырыптық бірлік) [40]. 
Келесі кезекте Хаймс Д. (Hymes Dell) ауызекіні талдауға арнайы 
SPEAKING схеманы көрсетті: 
S – setting (жағдай, сөйлеу оқиғасының қай уақытта, қай жерде болғаны), 
P – participants (қатысушылар, сөйлеу оқиғасында кімнің қандай рөлде 
екіндігін анықтау, мысалы: сұхбаттасушы, сөйлеуші, тыңдаушы), 
E – ends ( сөйлеу оқиғасының мақсаты, қандай қорытынды ұсынылады), 
A – act ( акт, сөйлеу оқиғасы қандай сөйлеу актілерінен тұрады және олар 
қандай тәртіппен орындалады), 
K – key ( кілт, тон немесе сөйлеу манерасы, байсалды сөйлеу, қалжындап 
сөйлу немесе шынайы сөйлеу), 
I – instrumentalities ( құралдар, сөйлеу кезіндегі байланыс құралдары 
мысалы, сөйлеу, ән айту, бас изеу немесе ысқыру), 
N – norms ( өз ара әрекеттесу нормалары, сөйлесу актілерін құру және 
түсіндіру ережелері қандай), 
G – genres ( жанр, сөйлесу оқиғасы қандай жанрға жатады, қолайлы 
репликаларды құру үшін сөйлеудің дәстүрлі формалары қандай ретпен 
қолданылған немесе келтірілген. Мысалы, мифология, поэзия немесе библиялық 
мәтіндер келтірілген бе) [42]. 
Сонымен, ғалымдардың ауызекі сөйлеудің әр-түрлі методологиялық 
анализін қарастыра отырып, мынадай қорытындыға келеміз. Спонтанды ауызекі 
сөйлеуге, әңгіме барысындағы кідірістер мен тежеулер спонтанды сөйлеудің 
бірден бір ерекшелігі болып табылады. Оған қоса спонтанды әңгіменің бірден-
бір ерекшеленіп көзге түсетіні ол, әңгімелесушілердің фонетикалық, 
лексикалық, синтаксистік ерекшеліктерін Шатилов А. С. нақтылап атап көрсетті. 
Ауызекі сөйлеу диалогін талдауда Карлинский А. Е. мен Улановский А. М. 
диалогті талдау үшін оның сипаттамасы, диалогтің түрі және диалогқа 
қатысушылардың мінез-құлқының семантикалық ерекшеліктері мен сөйлесу 
дизайны оның қайталанатын үлгілері, ауызекі сөйлеу кезіндегі методологиялық 
анализде үлкен назарға ие екенін байқадық.
Ал шет ел ғалымдарының талдауында Хенне Г. мен Ребок (Henne H., 
Rehbock H.) үш деңгейге бөліп және диалогқа тән белгілерді нақтылап көрсетті. 
Ауызекі сөйлеу диалогінің түрі оның қашықтық байланысы, диалогтің дәрежесі 
және қатысушылардың жас ерекшеліктері, таныстық дәрежелері мен вербалды 
және вебралды емес әрекеттер сияқты ерекшеліктерін көрсетті.
Келесіде В. Бреннестул, Т. Балмер және Дж. Синклер (Ballmer T.T., 
Brennenstuhl W. Sinclair J.) өздерінің зерттеулерінде диалогтің басталуы оның 
үзілуі, диалогті әрі қарай жалғастыру немесе бірден жаңа тақырыпқа ауысуы мен 
диалогтің аяқталуы деген сияқты маңызды талдауларын ұсынды.

23 
Ал Хаймс Д. (Hymes Dell) арнайы SPEAKING схемасы арқылы диалогтің 
жағдайы мен сөйлеу оқиғасының мақсаты мен оның аяқталуы, сөйлеу манерасы, 
бас изеу, сөйлеудің жанры сияқты ерекшеліктермен зерттеуге болатынын 
көрсетті.
Қорытындылай келе, ғалымдардың жазған еңбектері мен олардың ауыз екі 
сөйлеудің талдау үлгілерін қарастыра отырып, ауызекі сөйлеу қарым-
қатынасына анализ жасау мақсатында, ауызекі сөйлеудің талдау моделін 
құрастырдық:
4-кесте 
Ауызекі сөйлеудің талдау моделі 
1

жүктеу/скачать 1,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: