Дипломдық ЖҰмыс мамандығы: 5В020500-Филология Қостанай, 2018

Ұлы Абай атамыз да бұл сөзді бірнеше рет жалпы «ағайын, туыс, рулас, тіпті ұлттас» мәнінде қолданады: Қарындас қара жерге тыға алмай жүр. Осы қуаныштың бәріне қазақ қарындастың ортасында.

Қазақтың рухани мәдениетінде жеңге қыз бен жігітті таныстыру мен табыстыруда үлкен тәрбиелік қызмет атқарған. Оларға махаббат құпияларын үйреткен. Сол қызметі үшін олар қыз, жігіттен сыйлық та алатын болған. «Қалмады қолда жүзік, белде белбеу, жеңгесін қызды ауылдың сыйлай – сыйлай» деген өлең жолдары осындайдан туса керек. «Жеңге» лексемасының қандай жолмен пайда болғандығы жөнінде П.Ерусланов деген ғалым 1845 жылғы мақаласында жариялайды. Ол шығыс татарлары тілдеріндегі кейбір сөздерге талдау жасау үстінде «енгга» (бізше – жеңге) сөзінің төркініне тоқталады. Оның ойынша, көрсетілген сөз екі түбірден құралған, біріншісі -енг («бөтен» мағынасында), екіншісі ока/«апа» мағынасында жұмсалады. Бұл шындыққа сәйкес, өйткені қазақ тілінде де «бөтен», «бөгде» сөздерін «өңге» тұлғасымен ауыстырып қолданатынымыз белгілі. Ал «апа»сөзін «ака» деп айтушылық басқа түркі тілдерінде жиі ұшырасатын құбылыс. Ендеше «Енг ака» тіркесі біріге келіп, черемис татарары тілінде «енгга» болып қалыптасса, қазақ тілінің өзіне тән фонетикалық заңдылықтарына сәйкес «жеңге» сөзіне дейін өзгеріске түскен тәрізді. Өзгеру үлгісі былай болған: енг + ака > енгка > енгга > женга > женге > жеңге. 

Ал Л.З. Будагов сөздігінде «абысын» тұлғасына жақын «епчи» сөзі «әйел» мағынасын беретіндігі көрсетіледі. Мұндағы «е» дыбысының орнына «а», «пі»- ның орнына қолданылған «б» және «ч»- ның «с» дыбысына сәйкестігі – түркі тілдеріне ортақ заңдылық. Сондықтан да басқа түркі тіліндегі «епчи» сөзінің қазақ тілі дыбыс заңдылығына сәйкес «абсы» болып айтылуы дау тудырмайды. «Абсы» - ның абысын тұлғасына дейін өзгеруі қазақ тілінде қатар келген екі дауыссыз ортасына қысаң дауысты «ы» не «і» дыбыстарының қыстырылуы немесе соңғы «н» дыбысын есім тудыратын қосымша десек, бұл сөздің төркіні түркі тілдерінің көпшілігіндегідей әйел мағынасын беретін «абы» не «епчи» сөзінен екені күмән тудырмайды [13, 175].

Бажа сөзі кейбір түркі тілдерінде қырғызша - бажа , түркменше - бажа, өзбекше – божа түрінде ұшырасады.

Түркі тілдерінің ішінде якут тілінің дерегі басқаша мәлімет береді. Мұнда «база» тұлғасы «келін» мағынасында жұмсалады. Ал маньчжур тілінде «баша» сөзі балдыз мағынасында қоланылады. Ол маньчжур тіліне монғол тілінің әсерінен енген болса керек. Өйткені жазба монғол тілінде - бачаган, монғолша сөздікте багон, бурят тілінде басагатұлғаларында жұмсалып «қыз», «қыз бала»мағыналарында қолданылады.

Сонымен «бажа» сөзінің тууына себепші болған монғол тілінде «қыз» мағынасын беретін «бачаган» болуы лайықты. Бұл тұлға басқа тілге енген сайын өзінің семантикалық мағынасына өзгеріс енгізіп отырған.

Сөйтіп, «бажа» сөзінің төркіні монғол тілі екен де, тұңғыш мағынасы «қыз» дегенді білдіріп, одан кейінгі кездерде «балдыз» ұғымын, басқа тілдерге ауысқанда балдызға үйленген ер адамдарға «бажа» аты ауысқан деуге болады.

Балдыз - әйелінің інілері мен сіңлілері «балдыз» деп аталады. Ертедегі түрік жазба ескерткіштерінде әйелдің сіңлілері - «балтыр» тұлғаларында айтылған. «Балдыз» сөзімен тұлғалас сөзді якут тілінен кездестіруге болады: балыс - 1. жас жағынан кіші адам; 2. қарындас.

Монғол тілінде: балчүр – кішкентай (адамға қатысты) немесе жас, нәзік. Сөйтіп, «балдыз» сөзінің архайкалық тұлғасы түркі, монғол тілдерінде ортақ екен де, алғашқы мағынасы - кіші, жас дегендерді ұғынтыратын сияқты. Жезде мен балдыз бір-бірімен өте тату болады. Балдыз жезде үшін ең жақын және ең жанашыр адамдар деп есептеледі. Дәстүр бойынша балдыздары жезденің құлағынан тартып ойнайды. Еске алатын бір жайт – қазақ тілінің жергілікті тіл ережелерінде балдызсөзі тек қыз балаларға ғана қолданылады. Бұл әсіресе, Алматы, Жамбыл облыстарын мекендеген қазақтар тілінде жиі ұшырайды.

Қайын, қайын жұрт. Қазіргі тілімізде қайын ана, қайын ата, қайын ене, қайын аға, қайын іні, қайын бике, қайын сіңлі сияқты тіркестерде қолданылатын қайын сөзі әуел баста тек әйелдің туыстарына ғана қолданылған болуы керек. Кейін қайын сөзі екі жаққа бірдей ортақ болып кеткен сияқты. Олай болу себебі, қайын сөзі о баста қатін (қатын) деген сөзден шыққан. М. Қашғаридің сөздігінде коаһпадип (қайынаға) деп тек күйеу жігіт әйелінің туыстарына ғана айтылатындығы көрсетіледі [14]. Сөйтіп, «қайын» сөзін «қатын» сөзінің фонетикалық өзгерген формасы деп топшылауға болады.

Құда – құда/қаза, құдағи/қазағый сөздері қазақ, қарақалпақ, өзбек, ұйғыр, башқұрт, азербайжан, алтай тілдерінде үйленген жігіт пен күйеуге шыққан қыздың туыстарының бір-біріне туыстық қатынасын білдіретін атау.

Монғол тілідерінде худалдаа, худалдағансөздері «сауда, сауда істеу, сауда ісімен шұғылдану», худалдаачин, худалдааш - «саудагер» деген мағыналарда қолданылады. Көне араб сөздігі Мухадиматта бұл сөздің саудаға байланысты қолданғандығын көрсетеді. Біздің ойымызша, құда сөзінің туыстық мағынасы оның сатушы деген мәнінен шығып, осы мағынада монғол тілдерінен ауысып келген болуы керек.

Ертеректе қыз бен жігіттің әкелері бір-бірін бауыздау құда деп те атаған. Мұны мына бір этнографиялық этюдттен аңғаруымызға болады. Ертеде құда түсуге байланысты мәселе әбден шешіліп болғанда, құдалық бұзылмау үшін сеттесіп, бата қылысқан. Ол үшін ақсарбас айтылып, оның бауыздау қанына қол батырып, бас құдалар бата бұзбауға серттесіп, уәдені бекітеді. Бұрынырақта қойдың бауыздау қаны құйылған ыдысқа екі жақтың бас құдалары найзаларының ұштарын батырысып, “қанымыз қосылды, туысқан болдық” деген ишаратты білдіру үшін қанды бөліп ішетін әдет те болған. Бас құдалардың халық арасында “бауыздау құда” атануы да осыдан болса керек.

Қазақ халқының рухани мәдениетінде құдалар өте сыйлы, құрметті адам саналып төрде отырған. Оған арнаулы мал сойылып, бас, жанбас тартылған. Халық «құданы құдай, десті періште қосады», «құда мың жылдық» дейді. Мұның себебі құдалардың өздері өмірден кетсе де, оның құдалық аты руластар арасында көп жылдар бойы ұмытылмайды. Кейде ежелгі құдалар бұрынғы құдалық сыйластықты жалғастыру үшін тағы да құда түсіп, қыз алып, қыз беріседі. Мұны «сүйек жаңғырту» дейді.

Қазақта қандас туыстық әке тарапынан ғана жүргізілгендіктен жиендерді бөтен ру деп есептеген. Сондықтан да халық «жиен ел болмас, желке ас болмас» деп, оның туыстық алшақтығын айтса; жиендер «жиен неге ел болмас, малы болса, желке неге ас болмас, майы болса» деп өзінің нағашы жұртымен де туыстықта болғандығын көрсетеді.