Дипломдық ЖҰмыс тақырыбы: Ұйымның меншікті капиталының есебі, талдауы және аудиті Орындаған: «Есеп және аудит» мамандығының

Еңбек ақы төлеу есебі. Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан, бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген мерзімде бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжаттағы еңбек бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне еңбекақы есептеледі.

Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбекақы негізгі және қосымша деп аталатын екі түрге бөлінеді.

Негізгі еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қыз- метіне төленеді. Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар жатады:

1. 
   Мерзімді және кесімді еңбекақы.
   
2. 
   Сыйлықтар мен сыйақылар.
   
3. 
   Үстеме сыйлықтар.
   

1. 
   Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер.
   
2. 
   Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыс- тарды атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
   
3. 
   Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
   
4. 
   Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.
   
5. 
   Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қал- ған уақытына төленетін төлемдер.
   
6. 
   Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.
   
7. 
   Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлемдері.
   
8. 
   Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай-ақ демалыс немесе мейрам күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да басқалар жатады.
   

Мерзімді еңбекақы - жұмысшылар мен қызметкердің жұмыс істеген уақытына, сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына төленеді. Мерзімдік еңбекақы өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөл- шерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес болып есептелетін инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмыс- шылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.

Кесімді еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек өнімділі- гін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру мақ- сатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қол- данғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады.

Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:

• 
  тікелей кесімді;
  
• 
  кесімді сыйлықты;
  
• 
  үдемелі кесімді;
  
• 
  аккордтық;
  
• 
  жанама кесімді;
  

Кәсіпорындарда жұмысшылар мен кәсіпкерлерге кесімді сыйақылар өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энер- гияны үнемді де ұтымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақы- сына қосымша сыйақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе олардың бөлім- шелерінде жұмысшылар менқызметкерлерге сыйақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.

Кәсіпорында жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем өнім өндіруге белгілі-бір мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да – күрделі, ауыр болып саналатын операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін белгілі-бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез-келген ұйымдарда қолданыла бермейді.

Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі – ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне қарай алдын-ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе бойынша еңбекақы төлеу үшін алдын-ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құры- лыс салушы ұйымдарда, жөндеу жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп түсірумен айналысатын өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша еңбекақы есептеу шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.

Халық шаруашылығының әр-түрлі салаларындағы кәсіпорындарда жұ- мысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша еңбекақы шаруашылықтың негізгі жұмысшылары менқызметкерлеріне емес, оларға қыз- мет ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша еңбекақы ұйымдағы станоктардың, жабдықтардың және тағы да басқа құралдардың тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін слесарьларға, операторларға және жөндейтін және оларға жұмысқа дайындайтын басқа да жұмысшыларға төленеді.

«Байсерке АГРО» ЖШС-де жұмысшыларға еңбекақы есептеуді есеп айырысу бухгалтері жүргізеді және еңбекақы есептеу мерзімді нысан арқылы жүргізіледі, яғни қызметкердің жұмыста болғанына еңбекақы төленеді. Дт-7210; Кт-3350; Жұмысшылардың еңбекақысынан мынадай салық түрлері ұсталады: жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, зейнетақы жарнасы, әлеу- меттік сақтандыру.

Мысалы, жұмысшының еңбекақысы 20000теңге деп алсақ, зейнетақы жарнасына 10% бөлінеді, яғни 2000теңге. Дт-3350; Кт-3220;

Жеке табыс салығы - жұмысшының еңбекақысынан зейнетақы жарна- сын алып тастап, одан жалақының ең төменгі мөлшерін (10515тг) алып таста- ғаннан қалған сомадан 10% ұсталады, яғни ((20000-2000)-10515)•10%= 748,5 теңге. Дт-3350; Кт-3190;

Әлеуметтік салықтың Салық кодексінде арнайы шкаласы бар, яғни еңбек- ақының көлеміне қарай ұсталады және зейнетақы жарнасын алып тастаған со- мадан есептелінеді. Егер жылдық еңбекақы 15 еселенген жылдық есептік көр- сеткішке тең болса – 13%, одан асқан сомадан 11% ұсталады. Айлық есептік көрсеткіш – 1168теңгеге тең. 15•1168•12=210240; 18000•12=216240; 216240-210240=5760; 210240•13%=27331,2; 5760•11%=633,6; 27331,2+633,6=27964,8; Енді бір айлық әлеуметтік салықты тауып аламыз: 27964,8:12=2330,4; Әлеуметтік сақтандыру еңбекақыдан 3% ұсталып, әлеу- меттік салықтың сомасына қосылып төленеді. 18000•3%=540; 2330,4-540 =1790,4; Әлеуметтік салық – 1790,4теңге. Әлеуметтік сақтандыру – 540теңге. Дт-3350; Кт-3150; Дт-3350, Кт-3151;

Негізгі құралдар есебі. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетіл- ген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғима- раттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалар және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандар, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.

Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңы- зы зор болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен, ағымдағы құнымен, қалдық құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен бағаланады.

Негізгі құралдардың бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу бары- сында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі-бір мақсатқа пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез-келген шығындар жиынтығынан тұрады.

Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл кәсіпорынның белгілі-бір уақыттағы, яғни бүгінгі күнгі негізгі құралының нарықтың бағасы болып табылады.

Негізгі құралдың баланстық құны – бұл кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі құ- ралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы құны болып табылады.

Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны – негізгі құралдың пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жа- рамды бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын және тағы да басқа пайдалануға болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байла- нысты жұмсалатын келешектегі шығындарды алып тастау арқылы анықтала- ды.

Негізгі құралдардың келісілген құны – бұл кез-келген екі жақтың, яғни негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып табылады.

Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында жүргізіле- ді. Кәсіпорында негізігі құралдың есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға түген- деме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.

Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен шыға- рылғанда оның нөмірі ұйымның жаңадан кіріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Түгендеме нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе құралдардың өзіне бояумен жазылады.

Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі-бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құ- ралдар сатып алуға тура келеді. Бұл үдеріс «амортизация» деп аталады. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды. Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған кезде қай- тарылып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.

Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз – негізгі құралдардың бастапқы құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдық амортизациялық аударым сомасы.

Негізгі құралдарға амортизация аударым есептеу мына әдістер бойын- ша жүргізіледі:

1.Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.

2.Құнды орындалған жұмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі.

3.Жылдамдатып есептен шығару әдістері:

А)қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі;

Ә)сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік) әдісі.

«Байсерке АГРО» ЖШС-ның негізгі құралдары баланстың 51,6%-ын құ- райды яғни – 341 828 000. Оның ішінде:

• 
  Жер учаскелері – 6 615 000 – 1,9%;
  
• 
  Үйлер мен ғимараттар – 235 734 000 – 68,9%;
  
• 
  Машиналар мен жабдықтар – 80 128 000 – 23,4%;
  
• 
  Көлік тасымалдау құралдары – 10 063 000 – 2,9%;
  
• 
  Тағы да басқа негізгі құралдар – 9 288 000 – 2,7%;
  

Кесте 8. Жылу беру ғимаратының 2003-2004ж тозуы.

Тауарлы-материалдық қорлар есебі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ әлі ұйымға келіп түспеген тауарлары, аяқталмаған өндіріс, басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету бары- сында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері, отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа материалдары сол ұйымның тауарлы-материалдық қорлары түріндегі ағымдағы активі болып табылады.

Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын мін- деттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдас- тырудың ең басты мәселесі – оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:

• 
  шикізат;
  
• 
  негізгі материалдар;
  
• 
  көмекші материалдар;
  
• 
  жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып бөлінеді;
  

Шикізаттар деп бұрын азды көпті еңбек сіңірілген заттарды айтады. Бұлардың құрамына көп өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекеме- лерінің өндірген өнімдері – мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа материалдар жатады.

Негізгі материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші өнеркәсіп өнімдері – ұн, мата, кірпіш, және тағы да басқалар жатады.

Өндірістік үдерістің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді қажет ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады. Материалдардың бұл түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған өнімнен айырмашылығы, оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда жартылай фабрикатты сатып алған ұйымдар оны әрі қарай өңдейді. Сондықтан да әрі қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан сатып алған заттары еңбек заттарының қатарында есептеледі. Жартылай фабрикаттар қатарына құрылыс ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда – шойын мен болатты жатқызуға болады.

Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүрте- тін және жөндеуге қажетті басқа да материалдар жатады. Көмекші материал- дардың негізгі материалдардан өзгешелігі, олар өнімнің материалдық (заттық) негізін құрамайды. Олар өндіріс үдерісінде қолданылуы барысында негізгі материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі материалдар- дың түсін тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл түріне бояуларды, әктерді жатқызуға болады.

Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары және тағы да басқалар есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй-жайларды жылытуға пайдаланатын материалдардың барлық түрі жатады.

Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде бағала- нады:

1. 
   Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі;
   
2. 
   Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі;
   
3. 
   ФИФО әдісі;
   
4. 
   ЛИФО әдісі;
   

Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандағы шоты бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар тобының (түрінің) орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар құнының жиынтығын (қосындысын) материалдардың ай басындағы сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.

ФИФО әдісі. ФИФО есептен шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші кезекте кіріске алынғаны алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы кезегі бойынша шығыс етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың бағасымен бағаланады.

ЛИФО әдісі. ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар тобы бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген қағидаға негізделген, яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етілетін материалдар кәсіпорынға ең соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай соңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады.

«Байсерке АГРО» ЖШС-ның тауарлы материалдық қорлары ең бірінші орталық складқа келіп түседі, сол орталық складтан складтарға бөлінеді. Материалдық складта - бөлшектер, яғни цехтарға керекті бөлшектер, транспорттық көліктерге керекті бөлшектер, жанар жағар май сақталады. Шикізаттар складында – бидай, арпа, жүгері және тағы да басқа шикізаттар сақталады. Дайын өнімдер складында – ұн, жарма өнімдері, кеспе өнімдері, аралас жем өнімдері сақталады.

«Байсерке АГРО» ЖШС-де материалдық қорлар баланстың 24,4%-ын құрайды, яғни 155 015теңге. Оның ішінде:

• 
  материалдар – 39 595 – 25,5%;
  
• 
  аяқталмаған өндіріс – 74 404 – 47,9%;
  
• 
  дайын өнім – 41 015 – 26,5%;
  

Қорытынды есеп. Халықаралық тәжірибеде бухгалтерлік есеп үдерісін төрт түрлі негізгі сатыға бөлу қабылданған.

Бірінші сатыда - әр түрлі шаруашылық фактілері (іскерлік мәліметтер) құжатталады.

Екінші сатыда – есеп деректері жіктеліп және оларды бухгалтерлік есеп шоттарына, бухгалтерлік есептеу тіркелімінде бас кітапта көрсету жолымен біріктіріп жазады.

Үшінші сатыда – мазмұнына қарай бухгалтерлік есептің мемлекеттік жүйесінің талабына сай бухгалтерлік қорытынды есеп жасалады.

Төртінші – бухгалтерлік есеп үдерісінің қорытындылама сатысында ұйымның шаруашылық қызметіне талдау жүргізіліп, оның нәтижесі кәсіп- орын әкімшілігінің өз қызметіне баға беруі мен алдағы уақытта орындалатын жұмыстары туралы шешімдер қабылдау үшін пайдаланады.

Бухгалтерлік қорытынды есеп берудің мақсаты бұл есепті пайдалану- шыларға кәсіпорынның мүлкі мен қаржылық жағдайы және олардың қоз- ғалысы туралы, сондай-ақ кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелері туралы әрі ақиқат ақпарат беруден тұрады. Ұйым туралы ақпарат- қа мүдделі жеке немесе заңды тұлғалар осы кәсіпорынның бухгалтерлік қорытынды есебін пайдаланушы болып саналады.

Кәсіпорынның бухгалтерлік қорытынды есебін пайдаланушылардың барлығы бухгалтерлік есептің халықаралық стандартына сәйкес ілгеріде айтып өткеніміздей үш топқа біріктіріледі.

Бірінші топқа – осы ұйымда қызмет атқаратын адамдар, яғни жұмыс- шылар мен қызметкерлер жатады. Оларды осы шаруашылықтың экономика- лық тұрақтылығы мен табыстылығы туралы ақпараттар қызықтырады. Соны- мен қатар олар өздерінің жұмыс орындарының сақталуы, сондай-ақ уақы- тымен еңбекақы және басқа да жәрдемақы, сыйақы алуы үшін мүдделі болып табылады. Қатаң бәсеке шартында кез-келген кәсіпорынның өміршеңдігі оның басшысының екі негізгі міндетті, яғни пайдалы жұмыстың табыстылы- ғы (рентабельділігі) мен активтердің өтімділігін қамтамасыз етуді қаншалық- ты үздік шешуіне байланысты.

Екінші топты – осы ұйымда жұмыс істемейтін, бірақ оның қаржылық жағдайына тікелей ынталылар, мүдделілер құрайды. Бұл топқа кәсіпорынның инвесторларын, несие беруші банк және басқа да мекемелерін, жабдықтаушы-мердігерлерін және басқаларды жатқызуға болады.

Үшінші топқа – кәсіпорынның қаржылық жағдайына жанама мүдделі- лерге қор биржалары, салық комитеті, жоспарлауды жүзеге асырушы орган- дар және басқа да заңды тұлғалар жатады. Олар ұйымның бухгалтерлік қорытынды есеп мәліметтері тек қана бір кәсіпорынның экономикасын көтеру үшін ғана емес, сонымен қатар елдің және сол елдегі халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту үшін қажет.

Бухгалтерлік қорытынды есеп өзінің негізі болып саналатын белгілеріне қарай, яғни жасалу уақыты (периодичности), мәліметтің көлемі (по объему) және тағайындалуы (по назначению) бойынша жіктеледі.

Жасалу уақытына қарай бухгалтерлік қорытынды есеп ағымдағы (про- межуточная) және жылдық деп аталатын екі түрге бөлінеді. Ұйымның ағым- дағы (жыл аралық) бухгалтерлік қорытынды есебі негізінен қысқа есепті кезең аралығына жасалады (бір айға, бір тоқсанға немесе жарты жылға). Ал кәсіпорынның жылдық бухгалтерлік қорытынды есебі есеп беретін жылға жасалады. Оның ағымдағы қорытынды есептен айырмашылығы балансқа көптеген қосымшалар тіркеліп, ұйымның қаржылық және мүліктік жағдай туралы толығырақ ақпарат береді. Сондықтан да бұл ақпаратты-мәліметтер кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігін нақтылы бағалауға мүмкіндік береді.

Мәліметтің көлеміне қарай бухгалтерлік қорытынды есептің өзін ал- ғашқы (первичная) және жиынтық (сводная) бухгалтерлік қорытынды есеп деп аталатын екі түрге бөлуге болады. Алғашқы бухгалтерлік қорытынды есеп ұйымның ағымдағы бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде жасалады. Оның құрамында кәсіпорынның белгілі-бір уақыт аралығындағы (бір айдағы) мүліктік немесе қаржылық нәтижесі көрсетіледі. Жиынтық бухгалтерлік қорытынды есепті құрамында туынды немесе еншілес серіктестіктері бар шаруашылық ұйымдары өзінің және сол серіктестіктерінің қорытынды есеп- терінің негізінде жасалады.

Тағайындалуы бойынша жасалатын қорытынды бухгалтерлік есеп ішкі (внутренная) және сыртқы (внешняя) болып бөлінеді. Ішкі деп аталатын бух- галтерлік қорытынды есеп мәліметтері шаруашылықты басқару үшін, сондай-ақ басшылардың қандайда бір мәселелерді шешуі үшін пайдаланылады. Бух- галтерлік қорытынды есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушыларға берілмейді және оның мәліметтерін жариялауға тыйым салынады. Ал бухгалтерлік қоры- тынды есептің сыртқы түрі барлық пайдаланушылар үшін ашық түрде беріледі. Сонымен қатар қорытынды есептің бұл түрін кәсіпорын кейбір жағдайларда жарнама ретінде ақпараттық құралдар (газеттерде, журналдарда) беттеріне де жариялайды.

Жылдық бухгалтерлік қорытынды есеп кәсіпорын қызметінің түріне, шаруашылық саласына қарамастан мына құжаттардан тұрады:

• 
  бухгалтерлік баланстан;
  
• 
  қаржы-шаруашылық нәтижелері туралы есептен;
  
• 
  меншікті капиталының қозғалысы туралы есептен;
  
• 
  ақшалардың қозғалысы туралы есептен;
  
• 
  түсініктеме жазбадан;
  

Бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес кез-келген кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік қорытынды есебі мынадай негізгі талаптарға жауап беру керек: сенімділікке, тұтастыққа, тізбектілікке, салыстырымдылыққа, есепті кезеңге және рәсімделуге.

Сенімділік дегеніміз бұл бухгалтерлік қорытынды есептің сенімді және толық түрде кәсіпорынның мүліктік немесе қаржылық жағдайын таныстыра- тын шаруашылық қызметтегі қаржылық нәтижелері болып табылады. Сенімді бухгалтерлік қорытынды есеп Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебі стандарттарына, сондай-ақ белгіленген нормативті актілермен ережелерге сәйкес жасалады.

Тұтастылық дегеніміз ұйымның бухгалтерлік қорытынды есебінде осы кәсіпорындағы орындалған барлық шаруашылық операциялардың міндетті түрде қамтылып (қосылып) көрсетілуі болып табылады.

Тізбектілік дегеніміз кәсіпорынның бір есепті кезеңінен екінші есепті кезеңіне дейінгі орындалған операциялардың күнделікті тіркеліп отыруы.

Салыстырымдылық бұл бухгалтерлік қорытынды есептің бір кезеңдегі мәліметінің екінші есепті кезеңніңмәліметімен салыстырылып көрсетілуі бо- лып табылады.

Белгіленген заңға сәйкес есеп беру кезеңі барлық ұйымдар үшін 1қаң- тардан 31желтоқсанға дейінгі аралық болап бекітілген.

Бірінші қорытынды есеп жылы болып кәсіпорынның жаңадан құрылған күнінен бастап немесе ұйымның қайта ұйымдастырылған уақытынан, яғни тіркелуінен басталып сол жылдың 31желтоқсанына дейінгі уақыт аралығы саналады.

«Байсерке АГРО» ЖШС әр ай сайын, тоқсан сайын, жарты жыл сайын салық комитетіне әлеуметтік салық, қосылған құн салығы, жеке тұлғалардан ұсталатын табыс салығы, мүлік салығы, зейнетақы қорларына бөлінетін сома жайлы қорытынды есеп беріп отырады, ал жыл аяғында бір жылдық қоры- тынды есеп тапсырылады, осы қорытынды есептен заңды тұлғаларға салы- натын табыс салығы есептеледі. Заңды тұлғаларға салынатын табыс салығы мекеменің таза табысынан 30% төленеді.