Меншікті капиталдың есебін ұйымдастыру

Жарғылық капиталдың есебі. Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған акцияларының түрлері, (жай және артықшы- лығы бар) акциялардың сандары, сондай-ақ бір акцияның атаулы (номиналдық) құнына сәйкес акционерлік қоғамның серіктестіктердің, өндірістік кооператив- тердің жалпы жиналысында бекітіледі. Жалпы кез-келген ұйымның жарғысы тиісті мемлекеттік органдарда (Әділет министрлігі) тіркеуден өткізілуі тиіс. Қандайда болмасын қоғамның акциясын сатып алатын мүшесі ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауына құқығы бар.

Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салым- дары, ақша да, бағалы қағащдар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да мүліктер (интелектуалдық қызметтің нәтижесінде берілген құқын да қоса ал- ғанда) болуы мүмкін.

Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдар- дың құнының сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі ке- рек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.

Шаруашылық жүгізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылар- дың ақшалай салымдары бухгалтерлік құжттармен не болмаса аудиторлық есеп берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.

Осындай бағалау кезінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылтайшылары (қатысушылары) өздері қосқан сомаларының шегінен артық бағаланған салымдарына субъекті кредиторларының алдында бірлесіп жауап береді.

Егер де салым ретінде субъектіге пайдалану құқы берілсе, онда бұл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.

Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке са- лым ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке бір-бірінің қарызын өзара есептеуге жатқызуына болмайды.

Қосымша және жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең бо- лады және құжаттарын мемлекеттік тіркеуден өту үшін берілген күнінде, оның мөлшері жүз айлық есепті көрсеткіштен кем болмауы керек.

Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының жалпы сомасының 25℅-тей мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол жар- ғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы жина- лыстың шемімімен бекітілген мерзімде серіктестіктің барлық қатысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.

Ол мезгіл серіктестіктің тіркелген күнінен бастап саналады және ол бір жылдан аспауы керек. Егерде серіктестіктің қатысушылары белгіленген мер- зімде өз үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда қатысушылар өзі- нің есебінен бермеген үлесінің бір бөлігін қосуы керек, болмаса олардың жар- ғылық капиталы қосатын үлесіне дейін азайтылады.

Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері бірыңғай валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атау- лы) құнына тең болады. Ұйым өзінің шығады деп жариялап қойған акция- ларының барлығын немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол жағдайда жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын жарияланған жарғылық капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық акционерлік қоғамы өзінің жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25℅ тіркеместен бұрын төлеуі тиіс.

Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі ашық акцио- нерлік қоғам үшін – бес мың минималды есептік көрсеткішін, ал жабық қоғам үшін – жүз минималды есептік көрсеткішін құрайды.

Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған саны- ның шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесі- нің шешімен белгіленеді.

Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі шыға- рылатын акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болады. Шығарылған (төленген) жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған жә- не жойылған акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін. Бұл жерде шығарылған ак- цияның номиналды құнының жиынтық сомасы әрбір қоғам типіне белгілен- ген минималды деңгейден төмен болмауы керек.

Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орна- ластырып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық капитал азайтылады.

Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.

Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң, жария- ланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда кредитор- лар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге құқылы.

Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.

Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын қанағаттан- дырады:

- дивиденттер алуын;

• 
  қоғамды басқаруына қатысуын;
  
• 
  қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса алатынын;
  

Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 5020-шы «Жай ак- циялар», 5010-шы «Артықшылығы бар акциялар», 5030-шы «Салымдар мен жарналар» шоттары енетін 5000-ші «Жарғылық капитал» деген шоттар бөлім- шесінде жүргізіледі.

5000-ші «Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес келуі керек. 5000-ші бөлімшесінің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі.

5000-ші «Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттары бойынша операция- ларын қарастырайық.

5020-шы «Жай акциялар», 5010-шы «Артықшылығы бар акциялар» шот- тарының кредиті бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салы- натын салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 5110-ші «Төленбеген капитал» шотымен корреспонденцияланады.

Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе жарналардың номинал- дық құны төленсе, онда ол: 1030;1010 дебеті бойынша және 5110 шотының кредиті бойынша көрініс табады.

Егер де шығарылған акциялардың номиналдық құны негізгі құралдармен, материалдық құндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына шоттар дебеттеліп: 2730;2410;1310;1320;1330;1350 және 5110 шоты кредит- теледі.

Жоғарыда атап өткеніміздей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық капиталын қалыптастыру процесі бір жылдан аспауы керек, егер де бұл мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының бөлігі немесе оның бір бөлімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы 1270 «Есептелген пайыз» шотының дебеті бойынша және 6110 «Акция бойын- ша дивиденттермен пайыз түріндегі табыс» шотының кредиті бойынша көр- сетіледі.

Егер де аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіс- пей тұрған сомаға тиісті түзетулер жасалынады, ол кезде 5110 шоты дебет- телген және 5030 шоты кредиттелген – қызылмен жазылады.

Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сома- сы өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.

Егер де қатысушылар шығып кетсе, онда соған байланысты жарғылық капиталда азаяды, демек: 5030 шоты дебеттеледі де, 1030, 1010, 2730, 2410, 1310, 1320, 1330 шоттары кредиттелінеді.

Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 5020, 5010 шоттары дебеттеледі де, «Қайтып алынған капитал» шоты кредиттеледі.

Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі. Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.

Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін 5110-шы «Төленбеген капитал» шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.

5110 «Төленбеген капитал» шоты шоттардың Бас жоспарында, «Меншік капиталы» ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарын- да болса да, ол өзінің табиғаты бойынша активтік шот болып табылады.

Сондай-ақ, 5110 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар болғаны табыс табуға арналған жалған капиталды тіркейді (акцияларды, обли- гацияларды, кепілдік парақтарды т.б.), демек сол капиталдарға иелік құқығы бар екенін ғана білдіреді.

Жарияланған (белгіленген тәртіппен тіркелген) жарғылық қор сомасына 5110-шы «Төленбеген капитал» шоты дебеттеледі де, 5000-шы «Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттары – 5020-шы «Жай акциялар», 5010-шы «Артықшылығы бар акциялар» (акционерлік қоғамдарда) және 5030-шы «Қосқан үлестер және жарналар» (серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа түрлерінде) шоттары кредиттеледі.

Жарғылық қорға салымдардың салынуының жүзеге асырылуына қарай 5110-шы «Төленбеген капитал» шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:

• 
  материалдық емес активтерді жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде – 2730 шоты;
  
• 
  жерді, негізгі құралды, малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін жар- ғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде – 2410 шоты;
  
• 
  материалдар мен тауарларды жарғылық қорға жарна ретінде төлеу ке- зінде – 1310,1320,1330;
  
• 
  ақшалай қаражаттарды жарғылық қорға жарна ретінде аударған кезінде – 1010,1030 шоттары дебеттеледі.
  

5110-шы шот бойынша аналитикалық есеп акционерлер (қатысушылар, құрылтайшылар) бойынша жүргізіледі.

Қайтарылып алынған капиталдың есебі. Акционерлік қоғам акцио- нерлердің жалпы жиналысында акциялардың номиналдық құнын (бірақ ең тө- менгі деңгейден кем болмауы керек), не жалпы акцияның шығарылуы көлемін қысқарту жөнінде шешім қабылдауына құқылы. АҚ заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша, алдын-ала өзінің барлық кредиторларын хабардар етіп отыру- ға міндетті.

Сонымен қатар, АҚ-ның кредиторлары қоғамның тиесілі міндеттерін орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының орнын тол- тыруды талап етуге құқылы. Егер мұндай процедура оның жарғысында алдын-ала қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін, мүд- делі адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған шот шешімдері қажет.

Бұл жағдайда АҚ өзінің акциясын өз қызметкерлері мен жұмысшы- ларына олардың мүдделігі мен ынталылығын арттыру үшін қайта сатады. Сон- дықтан өз акцияларын нарықтық айналымға шығарады.

«Қайтарып алынған капитал» шоты 5020 және 5010 шоттарға қарағанда контрпассивтік шот болып табылады.

«Қайтарып алынған капитал» шотының дебеті акционерлердің меншігін- дегі акцияларды қайтып сатып алынған құнын көрсетеді. Акцияларды қайтып сатып алған кезде: «Қайтарып алынған капитал» шоты дебеттеледі де және 1010,1030,1060 шоттары кредиттеледі.

Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін, не болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады. Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық құны бойынша да, номиналдық құннан жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін:

1.Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық (атаулы) құнға тең болған жағдайда: «Қайтарып алынған капитал» шоты дебеттеледі де және 1010;1030 шоттары кредиттеледі.

2.Сатып алынған акцияның құны номиналдық құннан төмен болған жағ- дайда:

- сатып алу құнына:

«Қайтарып алынған капитал» шоты дебеттеледі де және 1030;1010;1060 шоттары кредиттеледі;

- сома айырмасына, яғни акциялардың құны номиналдық құннан аз болған жағдайда:

«Қайтарып алынған капитал» шоты дебеттеледі де және 5510 «Есептік жылдағы таратылмаған табыс» шоты кредиттеледі (яғни ақша-қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда оларға қосымша қаражаттарды қосады).

3.Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық құннан жоғары болған жағдайда:

- сатып алу құнына:

«Қайтарып алынған капитал» шоты дебеттеледі де, 1010, 1030, 1060 шот- тары кредиттеледі;

- сома айырмасына, яғни акцияның құны номиналдық құнынан артық бағаға сатып алынған жағдайда:

5510 «Есептік жылдағы таратылмаған табыс» шоты дебеттеледі де, «Қайтарып алынған капитал» шоты кредиттеледі.

Егер де акциялар айналыстан шығарып алу үшін акционерлерден қайтып сатып алынса, онда олар мынадай шоттар корреспонденциясымен беріледі: 5020, 5010 шоттары дебеттеліп, «Қайтарып алынған капитал» шоты кредитте- леді.

Егер де акциялар одан әрі сату мақсатында қайтып алынса, онда олардың номиналдық құны «Қайтарып алынған капитал» шотының кредитінен 7410 «Бағалы қағаздарды сатудан алған шығыстары бойынша» шотының дебетіне жатқызылады.

Акциялардың сатылатын құнына, олардың номиналдық құнының мөлше- ріне 6210 «Бағалы қағаздарды сатудан алған табыстары бойынша» шоты кре- диттеледі де, 1280 «Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар» шоты дебеттеледі. Егер де акцияның құны номиналды құнынан жоғары болса алын- ған айырма сомасына 1280 шоты дебеттеледі де, 5030 «Қосымша төленген капитал» шоты кредиттеледі.

Акционерлерден сатып алынған акцияларды сатқан кезде қоғамның жар- лық капиталы өзгермейді.

Қоғам келесі жағдайларда акцияны қайтып сатып алуға құқығы жоқ:

• 
  қоғамның эмитенттелген акциялары толық төленгенге дейін;
  
• 
  қоғамның шығарылған (төленген) жарлық капиталы қайтып сатып алынған нәтижесінде, тиесілі қоғам типтері үшін шығарылғаны (төлен- ген) жарлық капиталының минималды деңгейінен кем болса;
  
• 
  қоғам акцияны қайтып сатып алған шақта төлам қабілеттілігі жоқ болса немесе акцияны сатып алған соң сондай жағдайға тап болатын болса;
  
• 
  акцияны сатып алатын кезінде қоғамның меншік капиталының көлемі қоғамның жарлық капиталына шығарылған (төленген) капиталдан кем болса.
  

Қоғамның акциясын сатып алу мәселесі сол қоғамның жалпы жиналы- сында шешіледі, осындай шешім шыққан соң отыз күннің ішінде аталған ше- шімді жүзеге асыруына болады. Сатып алынған акцияны қоғамның ұстаушы реестріне енгізеді.

Қосымша төленген капиталдың есебі. Қосымша төленген капитал деге- німіз – акционерлік қоғам өз акцияларын олардың атаулы (номиналды) бағасы- нан жоғары бағаға сату нәтижесінде түскен сомасы (эмиссиялық табысы). Мұн- дай капиталдың (табыстың) есебі 5030-ші «Қосымша төленген капитал» шо- тында жүргізіледі.

Өз меншігіндегі акцияларды сатқанда 5030 шоты кредиттеліп, мына шоттар дебеттеледі: 1010, 1030.

Сатылған акциялар бойынша шоттарды төлеуге ұсынған кезде сатылған акциялардың тұрақты құны 1280-шоттың дебеті мен 6210-шоттың кредиті бойынша көрсетіледі.

Қосымша төленбеген капиталдың есебі. Капиталдың бұл түрінің есебі үшін 5400-шы «Қосымша төленбеген капитал» бөлімшесінің шоттары арнал- ған. Бұл бөлімшенің қатарына мынандай синтетикалық шоттар кіреді:

5420-шот «Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал»; 5430-шот «Инвестицияларды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал»; 5460-шот «Басқа да қосымша төленбеген капи- тал» . 5400-ші «Қосымша төленбеген капитал» бөлімшесінің шоттарында құн- сыздануға байланысты негізгі құралдарды, инвестицияларды және басқа актив- терді қайта бағалаудан алынған капиталдың қалдықтары мен қозғалысы туралы ақпарат жинақталады.

Негізгі құралдарды қайта бағалау операциялары. Негізгі құралдарды, ұзақ мерзімге жалға алатын негізгі құралдарды, бітпеген (аяқталмаған) күрделі қаржы жұмсалымдары мен жабдықтарды қоса алғанда қайта бағалау заңға сәйкес негізгі қорларға индексация жасау тәртібі мен ережесін шаруашылық субъектісі өзі шешуге құқылы. Қайта бағаланған негізгі құралға төмендей кор- респонденция жасалады.

Негізгі құралдарды (жерден басқа) қайта бағалау кезінде 2410 шоты дебеттеліп, 5420 шоты кредиттеледі, негізгі құралдардың қайта бағалануына байланысты олардың тозу сомасы ұлғайғанда 5420 шоты дебеттеліп, 2420 шо- ты кредиттеледі.

Негізгі құралдардың құнының өзгеруіне байланысты тозу сомасына да түзетулер жүргізеді.

Қайта бағаланған (дооценка) сомасы бөлінбеген табыстар шотына ай сай- ын көшірілуі қажет және осы есептің дұрыстығын тексеру үшін мынадай есеп- теулер жасалынады:

Кесте 1. Негізгі құралдарды қайта бағалау сомасын бөлінбеген табыстар шотына көшірілу есебінің дұрыстығын тексеру

Сонымен, кестеде көрсетілген есептеулердің қайта бағаланған негізгі құралдың сомасы мына төмендегі шоттарда көрініс табады, яғни 3466,48 мың теңгесі 5420 шотының дебетінде және 5510 шотының кредитінде көрсетіледі.

Қайта бағалаудың сомасы тек негізгі құралдардың объектісі есептен шыққан кезде ғана себебіне байланыссыз бөлінбеген табыстың сомасына көшіріледі.

Кесте 2. 5430-ші «Инвестицияларды қайта есептеуден алынған қосымша төленбеген капитал» шотының кредиті бойынша жасалатын өткізбелер

- ұзақ мерзімді инвестицияның төмендеген құнына 1150 шоты кредит- теліп, 5430 шоты дебеттеледі;

- инвестицияның баланстық құнының азайған сомасына 2210 шоты кре- диттеліп, 5430 шоты дебеттеледі.

Басқа да активтердің қайта бағалануымен байланысты операциялары. Активтердің басқа түрлерін (шикізаттарды,материалдарды, сатып алынатын жартылай фабрикаттарды,отынды,дайын өнімді,тауарларды және басқаларын) қайта бағалау операциялары үшін 5460–ші «Басқа да қосымша төленбеген капитал» шоты пайдаланылады. Шын мәнінде бұл шот инвестиция-неттосы бойынша бағамның есептен шығарылатын кезеңіне дейінгі айырмасын есепке алу үшін пайдаланылады. Егер де инвестиция-неттосы шет елдегі бөлім- шелерге берілсе, бағамдық айырманың жиынтық сомасы табыс ретінде 6250 шоттының кредиті бойынша көрініс табады, ал егер де ол шығыс ретінде танылса, онда ол 7430-шоттың дебеті бойынша көрініс табады.

Егер де доллар бағамы теңгеге шаққанда азайса, онда оның бағамдық айырмасы қаржылық инвестицияның қысқарғаны ретінде бағаланады және ол 5460 «Басқа да қосымша төленбеген капитал» шотының дебеті бойынша көрі- ніс табады,ал егер де керісінше болса, онда 5460 шотының кредитінде көрсе- тіледі.

Резервтік капиталдың есебі. Резервтік капитал – акционерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) қызметінен алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді жабуға пайдаланылады. Резервтік капиталды құру және оны пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы болып табылады.

Резервтік капиталдың есебі 5400-ші «Резервтік капитал» бөлімшесінің мынадай пассивті шоттарында жүргізіледі: 5410-шы «Заңдармен белгіленген резервтік капитал» және 5460-шы «Басқа да резервтік капитал».

Заңдармен белгіленген резервтік капиталдың есебі. Шаруашылық жүргізуші серіктестіктердің (ЖШС,АҚ және басқалар) резервтік капиталы құрылтайшылардың құжаттарында (жарғысында, құрылтайшылардың шартта- рында) белгіленеді, сондай-ақ белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тір- кеуден өтеді. Жыл сайын түскен таза табыстан аударып отыру акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Оның мөлшері жарияланған жарлық капи- талдың 15%-нен кем болмауы керек.

Резервтік капиталдарды қалыптастырған (құраған) кезде 5510 шоты де-беттеледі де, 5410 шоты кредиттеледі.

Резервтік капитал қаражаттарын пайдалану 5410–ші шоттың дебетінен мына шоттардың кредитінде көрініс табады:

3030 – артықшылығы бар акциялар бойынша төлем жасауға қажет қар- жысы болмаған жағдайда серіктестіктердің резервтік капиталының ішіндегі дивиденттердің есебінен төленген кезде; 5510-шот «Есепті жылдың бөлінбеген табысы(жабылмаған зиян)», 5520-шот «Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)» - зиян шеккен соманы резервтік капиталдың есебінен жапқан кезде.

Басқа да резервтік капитал есебі, 5460-ші «Басқа да резервтік капитал» шотында жүргізіледі. Бұл шотта заң тәртібімен көзделген ең төменгі мөл- шерден тыс жасалған капиталдар есептелінеді.

5460-шоттың дебеті мен кредиті бойынша шоттар корреспонденциясы 5410-шоттың корреспонденциясына ұқсас. Мұндай резервтер кәсіпорынның өз қалауы бойынша қалыптастырылады.

Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі. Кәсіпорынның қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын және табыстың есебінен өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың «бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны)» болып табылады. Ұйымдарда «бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиян)» есебі бухгалтерлік есептің Бас есеп-жоспарындағы 5500 бөлімшесіндегі шоттарында жүргізіледі.

5510-шот «Есепті жылдың бөлінбеген табысы»

5520-шот «Өткен жылдардың бөлінбеген табысы»

Енді осы келтірілген шоттар бойынша жасалатын операцияларын қарас- тырып көрейік.

Есепті жылдың бөлінбеген табысының (жабылмаған зияны) есебі есеп берілетін жылда пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған зиянының сомасының қолда бары және қозғалысы туралы ақпараттарды жинақтауға ар- налған 5510-шоты пайдаланады.

Есеп берілетін жылдың соңында 5510-шотқа жыл ішінде есептелген та- быстың немесе зиянның сомасы жазылады. Бұл ретте шоттардың мынандай корреспонденциясы жасалынады:

• 
  жыл ішінде алынған табыс сомасына
  

Сонымен қоса, 5510-шоттың кредиті және 5410 шотының дебеті – есепті жылдағы алынған зиянды өтеуге бағытталған резерв капиталының сомасын көрсетеді; 5510-шоттың кредиті және 5420, 5430, 5460 шоттарының дебеті – есептен шығарылған негізгі құралдар бойынша қайта бағалаудың сомасын, қызмет ету барысында бұрындары таратылмаған табыстың сомасын және ұзақ мерзімді инвестицияның сомасын көрсетеді; 5510-шоттың кредиті және «Қайтарып алынған капитал» шотының дебеті - өз акцияларын қайтып сатып алған кезде, номиналдық құнынан төмен болған соманың айырмасы көрсе- тіледі.

5510-шоттың дебеті бойынша мынандай шаруашылық операциялары көрініс табады:

5410-ші «Заңмен белгіленген резервтік капитал», 5460-ші «Басқа да резервтік капитал» шотының кредиті қолданылып жүрген заңдарға сәйкес құрылтай құжаттарында белгіленген мөлшерінде резервтік капиталға аударыл- ған сомасы; 3030-шы «Жай акциялар бойынша есеп айырысулар», 3030-шы «Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айырысулар», 3390-шы «Басқа да кредиторлық қарыз және есептесулер» шоттарының кредиті – жай және артық- шылығы бар акциялар бойынша дивиденттерге, сондай-ақ шаруашылық серік- тестіктердің қатысушыларына табыс төлеуге, есепті жылда жұмсалатын бөлін- беген табыстың сомасы; «Қайтарылып алынған капитал» шотының кредиті – акционерлерден өз акцияларын олардың атаулы (номиналды) құнынан жоғары бағаға сатып алғаннан түскен айырма сомасы.

Есепті жылдың бөлінбей қалған табысы (зияны) есептен былайша шығарылады:

• 
  бөлінбеген табыс сомасына: 5510-шот дебеттеледі, 5520-шот кредитте- леді;
  
• 
  бөлінбеген зиян сомасына: 5520-шот дебеттеледі, 5510-шот кредитте- леді.
  

Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны) есеп берілетін жылдан бұрынғы жылдары пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған зиян сомаларының қолда бары және қозғалысы туралы ақпаратты жинақтауға арналған, ол 5520-шотта жүргізіледі.

5520-шоттың кредиті бойынша келесідей шаруашылық операциялары жүргізіледі:

- өткен жылдардың белгіленген тәртібінде таратылмаған табыстың сомасы 5510-шоттың дебетінде; өткен жылдардағы өтелмеген зиянды өтеу үшін бағыт- талған резервтік капиталдың сомасы 5410, 5460-шоттарының дебетінде көрініс табады.

5520-шоттың дебеті бойынша төмендегідей шаруашылық операциялары жүргізіледі:

- өткен жылдардың белгіленген тәртібінде жабылмаған (өтелмеген) зиян- ның сомасы 5510-шоттың кредитінде; шаруашылық серіктестіктерінің қатысу- шыларының табыстары мен жай және айрықша акциялар бойынша төленетін дивиденттердің есепті жылдағы алынған табыстың есебінен өтеуі 3030, 3390-шоттарының кредитінде; жарғылық капиталды толықтыру үшін өткен жылдар- да алынған табыстан аталған мақсатқа бағытталған сомасы 5020, 5010, 5030-шоттарының кредитінде көрініс табады.

Жиынтық табыстың (зиянның) есебі. Есепті кезеңнің жиынтық табысын немесе зиянын есепке алу үшін 5610 «Жиынтық табыс (зиян)» шотын пайдаланады. Егер де кәсіпорын табысты болса, онда шот пассивті, ал кәсіп- орынның келтірілген пайдасынан гөрі залалы көп болса, онда шот активті бо- луы мүмкін.

Жыл ішіндегі әртүрлі қызмет түрлерінен түскен табыстар 6000-шы «Не- гізгі қызметтен түскен табыстар» бөлімшесінің 6010 шотында, 6200-шы «Негізгі емес қызметтен түскен табыс» бөлімшесінің 6210-6280 шоттарында, 7000-шы «Сатылған тауарлардың (жұмыстардың,қызметтердің) өзіндік құны» бөлімшесінің шоттарында, оған 7010 шоты кіреді, сондай-ақ 7110, 7210, 7410, 7470, 7710, 7510, 7610 шоттарында жыл бойы жалпы алынған табыстан алына- тын шығыстар жинақталады.

Жыл аяғында алынған табыстар сомасына шоттардың мынадай коррес- понденциясы жасалады:

6000-шы «Негізгі қызметтен түскен табыстар» бөлімшесінің және 6200-шы «Негізгі емес қызметтен түскен табыстар» бөлімшесінің шоттары дебет- теледі, 5610-шы «Жиынтық табыс(зиян)» шоты кредиттеледі.

Төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан алынған та- быстар сомасына шоттардың мынандай корреспонденциясы анықталады:

7500-шы «Төтенше жағдайлардан түскен табыстар (зияндар)» бөлімшесі- нің 7510 шоты және 7600-шы «Басқа ұйымдарға үлестік қатынастан түскен табыстар(зиян)» шоттары дебеттеліп, 5610 «Жиынтық табыс(зиян)» шоты кре- диттеледі.

Жыл аяғында 7000-бөлімшенің 7010-шы, 7110, 7310, 7410-7470-ші шоттарының кредитінен есептелінген шығыстар 5610-шы «Жиынтық табыс (зиян)» шотының дебетіне көшіріледі.

6020-шы «Сатылған тауарлардың қайтарылуы және сату кезінде бері- летін жеңілдік, сондай-ақ бағаны кеміту» бөлімшесінің шоттары бойынша та- быстар мен зияндар болулары мүмкін. Табыс сомаларын 6020-бөлімшенің 6020, 6030-шоттарының дебеті бойынша және 5610 шотының кредиті бойынша көрсетіледі; зиянды 6020-бөлімшенің 6020, 6030-шоттарының кредитінен 5610-шоттың дебетіне көшіріледі.

5610-шы «Жиынтық табыс(зиян)» шоты салыстырушы операциялық шо- ты болып табылады: онда табыстар (5610-шоттың кредиті) және зияндар (5610-шоттың дебеті) салыстырылады. Табыс 5610-шоттың дебеті бойынша және 5510-ші «Есепті жылдың бөлінбеген табысы(жабылмаған зиян)» шотының кре- диті бойынша көрініс табады. Шығын 5610-шоттың кредиті және 5510-ші «Есепті жылдың бөлінбеген табысы(жабылмаған зияны)» шотының дебеті бойынша көрініс табады.