Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: Филология ғылымдарының докторы, профессор Пірәлі Г. Ж
жүктеу/скачать 0,51 Mb.
|
Диссертация Сәулембек Г.Р.
| Зерттеу барысында төмендегі нәтижелерге қол жеткізілді:
Т.Әсемқұловтың «Бекторының қазынасы» повесінде қазақ ертегісі «Ертөстік» түпкі мәтін ретінде қолданылғаны анықталды; «Шайтанмен келісімге келу» мотивінің интертекстік орайда түпкі мәтін ретінде қолданылғаны және оның реминисценция тәсілімен жүзеге асқаны ғылыми негізделді; «Бекторының қазынасындағы» интертекстік орайда қолданылған танымал есімге, әрі танымал мәтінге пародия жасалғаны анықталды; Повесте бинарлық оппозицияға қарсылық және «жақсылық» пен «жамандық» категорияларының абсолюттілігіне қарсылық сынды постмодернизм поэтикасының тәсілдерін пайдаланғандығы нақты мысалдармен дәлелденді. Ә.Байболдың «Ормандағы жиын» әңгімесінде интертекстің интермедиалдылық деп аталатын түрі қолданылған. Интермедиалдылық постмодернизм эстетикасы ұсынған «әлем-мәтін» немесе өнерді біртұтас таңбалар жүйесі ретінде қабылдауының негізінде түрлі өнер салаларындағы мәтіндер синтезінен тұратын мәтіндерге жол ашты. Автор өз кезегінде осы синтетикалық тәсілді «Ормандағы жиын» әңгімесінде пайдаланды. Яғни интертекстің негізгі категорияларының бірінен саналатын аллюзиялық сипаттағы мәтін ішінде кездесетін мәтін көркем шығармадан емес, сыртқы саяси құжаттардан, бұқаралық ақпарат құралдарынан алынған. Мысалы, «Бүгін сағат 11.00-де орман аңдарының мәжілісі болады. Талқыға салынатын тақырып әлемнің 50 дамыған ормандарының қатарына кіру мәселесі. Өзін ортақ орманның жанашыры санайтын әр аңға есік айқара ашық» деген хабарландыру әр қарағайға шегемен қағылған екен» [61, б. 152] деп басталатын әңгіме «Қазақстанның 50 дамыған елдерінің қатарына кіру» стратегиясын талқылауға арналған жиындарға ишара жасалатын мәтін аллюзияға тән ирониямен қоса аллегориялық, «карнавалдық» сипатымен де ерекшеленеді. Аңдар құрған қоғамды жайлаған келеңсіздіктер, шенді-шекпенді шенеуніктер арасындағы жауапсыздық, жемқорлық, жағымпаздық, өтірік тоқмейілсу сынды кеселді мінез-құлықтар айнадағы өз мемлекетіміздің көрінісіндей әсер қалдырады. Иә, әсер қалдырады, өйткені автор дәстүрлі мәтіндегідей тікелей өмірдің көшірмесін жасамаған. Оқырман мәтінді оқи отырып мұндай қорытындыға өзі келеді. Ну орманға аңдар асықпай, өгіз аяңдап келді. Орындықтарына отырмастан жатып қорылға басқандары да табылды. Қалғандары қалың ұйқыны жапақ қаққан көздерімен қуған болып, қалғып-мүлгіп отыр [61, б. 152- 153]. Біздің орманда демократия, либерализм, феминизм деген американың жунглилерінен келген керемет сыйға бөленіп, соның жемісін көріп отырмыз. Аңдар өздерін еркін ұстайды, ойларына не келеді соны істейді [61, б. 153]. Көңіліміз кең ғой. Өткен айда бір келімсек Пума Ормандарымыздың бүткіл байлығын сарқып, отанына тайып тұрыпты [61, б. 153]. Мұндағы мәтін үзінділерінің әрқайсысы күнделікті теледидардан, газет- журналдардан көріп, оқып біліп отырған мәтіндерге аллюзиялардан тұрады. Мәтіннен түпкі мәтіндердің нақты ізін аңғару қиын. Осы орайда постмодернизмнің текстологиялық теориясы үшін жалпы қолданыстағы терминге айналған интертекстуалдылық туралы Р.Барттың «основу текста составляет <...> его выход в другие тексты, другие коды, другие знаки» [11, с. 428], «всякие поиски «источников» и «влияний» соответствует мифу о филиации произведений, текст же образуется из анонимных, неуловимых и вместе с тем уже читанных цитат – из цитат без кавычек» [11, с. 418] деген пікіріне сәйкес, «Ормандағы жиын» әңгімесінің мәтіні сырттан енген мәтіндердің бір-бірімен жымдаса бірігіп, тұтасып кеткен тырнақшасыз мәтіндердің жиынтығына айналған. Осы мәтіндерді әр оқырман соңғы жиырма жылда Қазақстанда тұрақты мәселеге айналған құбылыстар жөнінде жадына тоқыған ақпараттарға байланысты, уақыт пен кеңістікке байланысты мәтін мәнін түрліше қабылдайды. Мысалы, біз өзімізге жасаған тәжірибемізде, мәтінді алғаш оқығанда, қарапайым оқырман ретінде, жадымыздағы ең жаңа ақпараттармен (Таңатар Табынұлы «Журналистика – билік пен халықтың арасындағы көпір» http://old.abai.kz/node/15653 [62], «Бейбіт Атамқұловтың көмекшісі маңызды жиында ұйықтап қалды» https://www.nur.kz/kk/1282381- atamqulovtynh-komekshisi-manhyzdy-zhiyn.html [63], «Сапарбаевты тыңдағысы келмеген ақтөбелік шенеуніктер шалқайып ұйықтап қалды" http://so- l.ru/news/show/saparbaevti_ti_da_isi_kelmegen_a_t_bel_k_sheneun_kt_5 [64], Берікбол Дукеев «Орта Азиялық саяси режимдер: елес демократия ма, өтпелі авторитаризм бе?» http://old.abai.kz/node/41054 [65], «Қазақстандағы 130-дан астам шетелдік компания 6 млрд. теңге қарыз» www.youtube.com [66]) байланыстыра бастадық. Мұнда түрлі ел тағдыры шешілетін саяси жиындарға жиналған «ел ағалары», қоғамдағы және саяси ортадағы келеңсіздіктер мен кемшіліктер, еріксіз көз алдыңа тізбектеле қалады. Х.-Г. Гадамердің: «все сказанное обладает истиной не просто в себе самой, но указывает на уже и ёще не сказанное... И только когда несказанное совмещается со сказанным, все высказывание становится понятным» [10, с. 333], деген пікірін біз нысан еткен әңгімеге байланысты дамытсақ, «Ормандағы жиын» жазылған қалпында емес, тек оқырманына жетіп, оның санасында автор пайдаланған интермедиалдық аллюзиялар сырын аша алғанда ғана мәтін өз шекарасынан шығып, өрісін кеңейтіп толық мәтінге айналады. Мұнда мәтін шекарасының кеңеюі оқырманның қабылдауымен тікелей байланысты. Автор әңгімені оқырманмен коммуникативтік қатынасқа негіздеп жазған. Дәстүрлі әдебиеттегідей автордың шығарманы жазуымен әдеби үдеріс тоқталып қалмайды, мұнда үшінші қатысушы-оқырмансыз мәтін астарындағы мәтін ашылмайды, яғни мәтінді «толық оқу» жүзеге аспайды. Мәтінді тудыру үдерісі автор-мәтін емес, автор- мәтін-оқырман үштігіне құрылғандығымен ерекше. Ғалым А.Темірболат интертекстуалдылық мәселесі қазіргі әдебиеттануда екі көзқарас – авторлық және оқырмандық тұрғысынан қарастырылатынын айтады. Бірінші жағдайда автордың өзге авторлардың мәтіндерімен күрделі байланыс жүйесін орнату арқылы өз мәтінін жазуда және өзінің жеке шығармашылық бірегейлігін танытуда қолданылатын тәсіл ретінде ұғынылса, екіншісінде интертекстуалдылық көркем шығармада интертекстуалдық сілтемелерді анықтай алуы арқылы мәтінді терең түсінуге бағытталатын оқырманның қабілеті ретінде қарастырылады [67, с. 97]. Осылайша мәтіннің құрылымдануы мен интерпретациялануына қатысты тұжырымдардан мәтіннің екі түрлі қағидаға сүйене жасалғандығы ортаға шығады. Автор шығармаға нүкте қойғаннан кейін мәтіннің жеке өмірі басталады. Бүгінгі оқырман шығарманы оқи отырып, өз жадымызда бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бейнесін тірілте алса, ертеңгі оқырман мәтінді өзінше өрбітуі заңды. Түпкі мәтін екінші бір мәтінге енгенде мәнмәтін орайына қарай жаңа мәнге ие болады, сондай-ақ оқырманның қабылдауында түрліше құбылады. Осылайша, мәтін мәңгі қозғалыста болады. Бірақ интертексті оқырманның аңғармай өте шығу қаупі де жоқ емес, ал Ә.Байбол өзі шығармасына өзек етіп алып отырған танымал атау Қазақстан Республикасы тарихындағы белгілі тарихи құжат екендігін аңғарту мақсатында жүктеу/скачать 0,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|