Диссертациялық ЖҰмыс мамандығы 5В050800 Есеп және аудит Астана 2018 «Қаржы академиясы» АҚ

жүктеу/скачать 0,77 Mb. бет 10/10 Дата 15.05.2020 өлшемі 0,77 Mb. #68836 түрі Диссертация

Байланысты:
stud.kz-80185

(ҚЫЗМЕТІ, ҚОЛЫ)
М.Ө.
30 наурыз 200_ г.
Тапсырыс беруші
		(ҚЫЗМЕТІ; ҚОЛЫ)

Есептік айда басталған бірақ аяқталмаған жабдықты жөндеуге тгендеу жүргізілгенде жеке № КС-7 нысанындағы түгендеу актісі толтырылады, мұнда жабдықтың әрбір түрі және жеке бөліктері көрсетіледі.

Бұл актіні бас мердігер тапсырысшыға береді, бұл жөнделген жабдықтың құнын күрделі орындалған салымдарға енгізуге негіз болады.

Анықтамада құрылыс монтаждық жұмыстың орындалуының көлемі бойынша және оның әрбір объектісі бойынша мәліметтер беріледі.

Бұл мәліметтер жылдың басынан, оның ішінде есепті айда шығын мен жұмыстың түрлері бойыша көрсетіледі: құрылыс жұмыстары, жабдықты жөндеу жұмыстары, құрылыс жұмыстарының құрамына кірмейтін өзге де шығындар мен жұмыстар. Аралық мердігерлер анықтамаға № 3 нысанын қосады, мұнда олар өздері орындаған жұмыстың көлемі мен басқа ұйымдар орындаған жұмыстың көлемін көрсетеді. Бұл анықтамаларды ай сайын бас мердігерге тапсырып отырады. Осы тапсырылған анықтамалардың негізінде бас мердігер жалпы анықтама жасайды. Жалпы анықтаманың бір данасын № 3 нысаны бойынша бас мердігер ай сайын тапсырысшыға беріп отырады, ол бұл мәліметтерді күрделі салымдар бойынша есептілікке қосады.

Бас мердігердің бухгалтерлік есебі мен есептілігінде тек қана аралық мердігерлік ұйымдар бітіріп тапсырылған жұмыстың жиынтығы ғана көрсетіледі. Бұл объектілер тапсырысшыға тапсырылғанға дейін аяқталмаған өндірістің жалпы көлемі ретінде оның балансында есептелінеді.

«Алатау production» ЖШС мердігерлік жұмысты тапсыру есебі және тапсырысшылармен есеп айырысу ай сайын аяқталған жұмыстың келісілген бағасы бойынша 95% сметалық құн бойынша жүргізіледі.

Соңғы есеп айыру келісімшартта көрсетілген жұмыстарды орындап біткеннен кейін жүргізіледі және объектіні эксплуатациялауға енгізудің актісін мемлекетік қабылдау комиссиясы бекітеді. Орындалған жұмысты қабылдау актісі № КС-2 типтік нысанында жасалынады. Жоғарыда айтылғандарды «Алатау production» ЖШС, ВАКа РК БЭКП КР мысалында бекітейік, мұны «Алатау production» ЖШС 2017 жылдың маусым айында жүргізді. Өндіріске деген шығындар есебін және орындалған жұмыстың өзіндік құнын калькуляциялау (8110) «Негізгі өндіріс» шотында жүргізіледі, бұл шот келесі баптар бойынша барлық шығындарды жалпылайды:

(8111) «Материалдық шығындар»,

(8112) «Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы»,

(8113) «Еңбекақыдан ұсталынатын ұсталымдар»,

(8114) «Үстеме шығындар». Бұл шығындар әрбір есепті мерзімнің аяғында (8110) «Негізгі өндіріс» шотына жинақталып және жалпыланады.

Нақты кезеңде есеп және өзіндік құнды калькуляциялаудың объектісі ҚР КГП Кешенді мекеме ғимараты болып табылады.

Құрылыс объектісі ҚР КГП Кешенді мекеме ғимаратының фасад жұмыстарын орындау бойынша шаруашылық операциялары 8 кестеде бейнеленген.

Кесте 8 - Құрылыс объектісі ҚР КГП Кешенді мекеме ғимаратының фасад жұмыстарын орындау бойынша шаруашылық операциялар

Операция мазмұны:	Шоттар корреспон-денциясы		Сома, тенге
	Дебет	Кредит
Есеп беру мерзімі ішінде тапсырыс берушінің тапсырысы бойынша жұмысты орындауға нақты шығындар жиналды: материалдық шығындар еңбекақы төлеу әлеуметтік салық үстеме шығындар шығындардың жалпы құны	8111 8112 8113 8114 8010	1310 3350 3150 8410 8111-8114	784223 191635 36200 93500 1105558
Тапсырыс берушіге орындаған жұмыс үшін шот берілді: кіріс сомасына ҚҚС сомасы	1210, 2110	6010 3130	1280920 226045
Орындаған жұмыстың өзіндік құны шығынға жазылды	7010	8110	1105558
Ағымдық шотта тапсырыс берушімен төленді	1040	1210, 2110	1506965
Есепті мерзімнің соңында шоттарды жабу	6010 5410 5410	5410 7010 5410	1310404 1105558 204846
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Мұнда материалдар бабында жасалынатын өнімге негіз болатын шикізаттар мен материалдар есептелінеді.

Бұл ғимаратты соғуға 1 105 558 мың теңге материалдық шығын болды, оның ішінде 784 223 теңге негізгі шикізатқа кетті.

1. құрылыс болттары, анкерлік - 20 155 тенге

2. алюминий табағы - 155 751 тенге

3. керамогранит панелдері - 389 982 тенге

4. композициондық панельдер - 32 343 тенге

5. алюминийлік элементтер кешені - 16 195 тенге

6. іргелік и үстеме бөлшектер - 20 393 тенге

7. басқалар - 26 839 тенге

8. дюбель, шуруп - 17 248 тенге

9. ілгіш - 17 248 тенге

Құрылыстағы тапсырысты орындау кезінде кәсіпорын өзінің меншікті материалдарын қолданады, жұмысы аяқталғанан кейін тапсырысшыға орындалған жұмыс туралы шот беріледі.

«Алатау production» ЖШС құрылыстық ұйымының бухгалтериясында осы қорлардың синтетикалық есебі (1310) «Материалдар», (1350) «Құрылыс материалдары» шоттарында жүргізіледі. Сонымен қатар ВАК ғимаратына кеткен материалдық шығындарды бухгалтерия келесі өткізбемен бейнеледі: дебет (8111) «Негізгі өндіріс» материалдары, кредит (1310,1350) «Материалдар» сомасы 784 223 теңге. Есепті мерзім соңында шығындарды жалпылау өткізбесін құру қажет: дебет (8110) «Негізгі өндіріс», кредит (8111) «Материалдар».

Бұл ұйымда берілген жұмысты орындауға материалдарды жіберуге лимитті – заборлық карта негіз болады. Лимитті – заборлық картаны жабдықтау немесе экономикалық бөлім жасайды, мұнда бір материалдың атауына екі дана жасалынады. Біреуі айдың басына дейін учаскіге беріледі, екіншісі қоймалық учаскіге беріледі, мұнда учаскінің нөмірі – 2, қоймалық учаскінің нөмірі – 23, айы мен жылы – 2016 жылдың қыркүйек айы, тапсырыстың нөмірі – 5485, номенклатуралық нөмірі – 0125, жіберілген материалдың атауы – құбырлық люк, саны – 3 дана, нақта алынғаны – 3 дана, бағасы – 1 метріне 2007 теңге, сомасы – 6020 теңге.

Кәсіпорында мерзімдік еңбекақы нысаны қолданылады, нақты жұмыс істелген уақытқа сәйкес табель толтырылып еңбекақы есептелінеді. ҚР КГП Кешенді мекеме ғимаратының фасад жұмысын орындаудағы мерзімде, яғни 30 шілде мен 1 қараша аралығында есептелген еңбекақының жалпы сомасы 191 635 теңге. Мұнда еңбекақы есептелгенде келесі өткізбе көрсетіледі: дебет (8112) «Өндіріс жұмыскерлерінің еңбекақысы», кредит (3350) «Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу».

Есепті мерзім соңында кәсіпорын еңбекақы бойынша шығындарды жинақтау үшін келесідей шоттар корреспонденциясын көрсетеді: дебет (8110) «Негізгі өндіріс» кредит (8112) «Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы» сомасы 191 635 теңге.

Еңбекке ақы төлеуден ұсталымдар, Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес әлеуметтік салық есептелінеді. Бухгалтерияда орындалған жұмыс бойынша әлеуметтік салықты бейнелеу келесідей өткізбемен көрсетіледі: дебет (8113) «Еңбекақыдан ұсталынатын аударымдар», кредит (3150) «Әлеуметтік салық» сомасы 36 200 теңге.

Есепті мерзімнің аяғында бухгалтерия еңбекақыдан ұсталынатын аударымдарды негізгі (8110) шотқа есептен шығаруы қажет, ол келесідей өткізбемен беріледі: дебет (8110) «Негізгі өндіріс», кредит (8113) «Еңбекақыдан ұсталынатын аударымдар» сомасы 36 200 теңге.

Ұйымның үстеме шығындары ереже бойынша (8114) шотта көрсетіледі, оның сомасы 53 500 теңге.

«Алатау production» ЖШС құрылыс машиналары мен механизмдеріне кеткен шығынды (8410) үстеме шығындардың құрамында көрсетеді, бірақ жеке аралық шоттар да бар .

Қарастырылып отырған мысал бойынша механизмдерге кеткен шығындардың сомасы 53 500 теңгені құрайды. Механизмдерге кеткен шығындарға келесідей шығындар жатады:

• 
  Электорэнергияға кеткен шығындар;
  
• 
  Жанар-жағар май материалдарына кеткен шығындар, қосымша материалдары;
  
• 
  Осы машиналар мен механизмдерде жұмыс істеген жұмысшыларға негізгі еңбекақысы;
  
• 
  Осы еңбекақыдан әлеуметтік салық;
  
• 
  Құрылыс техниканың амортизациясы;
  
• 
  Жал төлемі;
  
• 
  Техникалық қызмет пен жөндеу жұмыстары;
  
• 
  Басқада шығындар.
  

Кесте 9 - Объект бойынша тура шығындардың құрылымы мен құрамы

Тура шығындар	Сома, тенге	Үлес салмағы, %
Материалдар	784223	70,9
Еңбекақы	191635	17,3
Әлеуметтік салық	36200	3,3
Транспорттық шығындар	54000	4,95
Автотранспорттың тозуы	9000	0,8
Жанар-жағар май шығындары	10500	0,95
Үстеме шығындар	20 000	1,8
барлығы	1105558	100
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Үстеме шығындар үшін келесі бухгалтерлік өткізбе бейнеленеді: дебет (8114) «Үстеме шығындар», кредит (8410) «Үстеме шығындар» сомасы 20 000 теңге, ал есепті мерзім соңында негізгі (8110) «Негізгі өндіріс» шотында жинақталады, оны бейнелейтін өткізбе келесідей: дебет (8110) «Негізгі өндіріс», кредит (8114) «Үстеме шығындар» сомасы 20 000 теңге. Бұл объек бойынша үстеме шығындарға транспорттық шығындар, автотранспорттың тозу сомасы, жанар-жағармайды шығысқа апару және т.б.

«Алатау production»ЖШС-нің бұл объект бойынша барлық шығындар 9 кестеде көрсетілген.

2.4 Құрылыс-монтаждау шығындарының есебі мен талдауын халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сай жетілдіру

Құрылыс-монтаждау шығындарының есебі мен талдауын Қазақстан Республикасының Бухгалтерлiк есеп жөнiндегi Ұлттық комиссиясының 1996 жылғы 13 қарашадағы N 3 қаулысымен бекiтiлдi Бухгалтерлiк есепке алудың 12 стандарты «Күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiмдер» мен Қазақстан Республикасында (IAS) 11 «Құрылысқа арналған шарттар» ХБЕС-ын салыстыру арқылы жетілдіру жолдарына жатқызуға болады.

ҚБЕ 12 «Күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiмдер» стандарт күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiмдердiң орындалуына байланысты кiрiстер мен шығындарды анықтау және ашу ережесiн сипаттайды, сондай-ақ құрылыс жұмыстары жүргiзiлетiн есептi кезiнде оларды бөлудің тәртiбiн анықтайды.

ХҚЕ 11 «Құрылысқа арналған шарттар» стандарттыњ маќсаты ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарттармен байланысты кірістер мен шыѓыстар есебі тәртібін белгілеу болып табылады. Ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарттарѓа сәйкес жасалатын ќызметтіњ сипатына ќарай шарт бойынша жұмыстарды бастау кџні мен шарт бойынша жұмыстарды аяќтау күні әдетте әр түрлі есеп кезењдерінде болады. Сөйтіп, ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарттар есебіндегі басты мәселе ќұрылыс жұмыстары жүргізілген есепті кезењ жљніндегі шарт бойынша кірістер мен шыѓыстарды бөлу болып табылады. Пайда мен залал туралы есепте кірістер мен шыѓыстар шарт бойынша кірістер мен шыѓыстар ретінде танылуѓа тиіс болѓан кезін аныќтау џшін осы стандарт «Ќаржы есептілігін әзірлеу мен ұсыну тұжырымдамасында» белгіленген тану өлшемдерін пайдаланады. Ол сондай-аќ осы өлшемдерді ќолдану жөнінде іс жүзіндегі нұсќаулар береді. Стандарт ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарттар үшін мердігерлердіњ ќаржы есептілігінде ќолданылуѓа тиіс.

ҚБЕС бойынша күрделi құрылысқа арналған мердiгерлiк келiсiм дегенiмiз - тапсырыс берушiнiң тапсырмасы бойынша мердiгер өзiнiң тәуекелдiгi бойынша құрылыс жұмыстарын тапсырушының мiндетi бойынша орындауға мiндеттi, ал тапсырушы орындалған жұмысты қабылдау мен төлеуге мiндеттi. Келiсiм бiр объектi бойынша да, олардың жобалауы мен жұмсауы жағдайына тiкелей өзара байланысқан және өзара тәуелдi. Сонымен қатар, құрылыс мердiгерiнiң келiсiмдерi қызмет көрсету бойынша құрылыс объектiлерiмен тығыз байланысты жұмыстарды қосуына болады.

ХҚЕС бойынша құрылыс салуѓа жасалѓан шарт - бұл активтіњ немесе олардыњ ќұрылымы, технологиясы мен ќызметі немесе ішкі маќсаты немесе пайдалануы жаѓынан өзара тыѓыз байланысты немесе өзара тәуелді активтер кешенін салуѓа арнайы жасалѓан шарт.

ҚБЕС бойынша шарттар: құрылыс мердiгерлiгiнiң бекiтiлген бағамен келiсiмi, бұл - екi жақтың құрылыс жұмыстарына нақты бағамен келiсiлетiн келiсiмi немесе атқарылатын жұмыстың бiр өлшемiне шаққанда белгiленген құн. Келiсiм бағадағы құрылыс мердiгерлiгi бұл - жеткiзушiнiң тiкелей құрылыс жұмыстарын атқарумен байланысты, тапсырушы рұқсат еткен сомадағы шартта ескертiлген сыйақыларды қоса есептегендегi нақтылы шығындарының орнын толтыру шарты.

ХҚЕС-тында белгіленген баѓасы бар шарт - бұл ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарт, оѓан сәйкес мердігер шарт бойынша өнімніњ әрбір бірлігі бойынша белгіленген баѓасына немесе белгіленген ставкасына келіседі, мұныњ өзі кейбір жаѓдайларда шыѓындардыњ өсуі туралы параграфтыњ мәні болып табылады. «Шыѓындарды ќосу» шарты - бұл ќұрылыс салуѓа жасалѓан шарт, оѓан сәйкес мердігерге жол берілетін немесе өзгеше аныќталатын осы шыѓындардан шыѓындарѓа ќосылѓан пайыздар немесе белгіленген сыйаќы өтеледі. Құрылыс мердiгерлiгiнiң бiрдей бiрнеше нысанға бiр келiсiм жасауы кезiнде, егер мынадай талаптар орындалар болса, құрылыс нысанын шарт ретiнде қарату керек:

а) әр нысан бойынша құрылыс жұмыстарының келiсiмдi бағасы бойынша жеке ұсыныстар болғанда;

ә) әр нысан бойынша келiсiмдерге қол жеткiзгенде;

б) әр нысан бойынша шығындар мен кiрiстердi айқындау мүмкiн болғанда.

Құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм топтары, бiр немесе бiрнеше тапсырушылармен, мынадай талаптар орындалған жағдайда, бiрыңғай келiсiм ретiнде қарау керек.

а) бұл келiсiм топтары бiрыңғай пакет ретiнде бекiтiледi;

ә) құрылыс жұмыстары барлық келiсiмдер бойынша өзара тығыз байланысқандықтан нәтижесiнде олар пайданың жалпы деңгейiмен бiр жобаның бөлiгi болып табылады;

б) құрылыс жұмыстары барлық келiсiмдер бойынша бiр мезгiлде немесе бiрiнен соң бiрi үздiксiз орындалады.

(IAS) 11 «Құрылысқа арналған шарттар» БЕХС құрылысқа арналған шарттарға қолданылады, оларға мыналар жатады:

1) объектілер салумен тікелей байланысты қызметтер көрсетуге арналған шарттар, мысалы, жобаларды немесе архитектор қызметтерін басқару жөніндегі қызметтер көрсетуге арналған;

2) объектілерді бұзуға немесе қалпына келтіруге және объектілерді бұзғаннан кейін қоршаған ортаны қалпына келтіруге арналған шарттар.

Құрылысқа арналған шарттар көпірлер, ғимараттар, плотиналар, құбыр жолдарын, жолдар, кемелер мен туннелдер сияқты жеке активтер салуға жасаса алады. Құрылысқа арналған шарттар олардың бастапқы конструкциясы, қолдану технологиясы және функциялары бойынша немесе олардың түпкі белгілеу немесе пайдалану функциялары бойынша тығыз өзара байланысты немесе өзара бағыныңқы активтер топтарына да жасаса алады. Мысал ретінде, артығымен орындайтын зауыттар немесе зауыттардың күрделі бөлшектерін не жабдықтарын салуға арналған келісім-шарттарды алуға болады.

Мердiгерлiк келiсiмдерi бойынша шығындар мыналарды қамтуы керек: мердiгерлiктiң осы келiсiмге байланысты, тiкелей шығындары; құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiмi бойынша бөлiнуге болатын жалпы құрылыстық қызметке байланысты үстеме шығындар, ол келiсiм құнына енгiзiледi; құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм шарттары бойынша тапсырушыдан өндiрiлiп алынатын басқа да шығындар.

Тапсырушы орнын толтыратын шығындарға кейбiр жалпы әкiмшiлiк шығындар, құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм жағдайымен өтелуге жататынын ескерiп енгiзiлуі мүмкiн. Бухгалтерлік есептің 11 (IAS) халықаралық стандарты жобалық-сметалық құжаттамаға келесі шығындардың міндетті түрде кіруін талап етеді:

1. 
   Нақты келісім-шартпен тығыз байланысты шығындар;
   
2. 
   Келісім-шарт қызметіне байланысты және нақты келісім-шартқа апарылуы мүмкін шығындар;
   
3. 
   Келісім-шарт шарттарына сәйкес тапсырыс беруші жабатын өзге де шығындар.
   

Нақты келісім-шартқа тікелей жататын шығындарға кіретіндер:

1. 
   құрылыс алаңындағы қадағалауды қоса алғанда, құрылыс алаңындағы жұмысшылардың жалақысын;
   

2) құрылыс кезінде пайдаланылған материалдардың құнын;

3) шарттың оырндалуы үшін пайдаланылған ғимараттар мен жабдықтар өтелімін;

4) ғимараттар мен жабдықтарды жалға алуға шығындарды;

5) құрылыс алаңына және құрылыс алаңынан ғимараттарды, жабдықтарды және материалдарды көшіруге арналған шығындарды;

6) шартпен тікелей байланысты конструкторлық және техникалық қолдауға шығындарды;

7) қателерді түзеуге және кепілдік берілген жұмыстарды орындауға арналған болжамдалған шығындарды, оның ішінде кепілдік берілген жөндеуге арналған шығындарды;

8) үшінші тараптың наразылығын қамтиды.

Осы шығындар құрылысқа арналған шарт бойынша жалпы кіріске енгізілмеген кездейсоқ кіріспен азайтылуы мүмкін, мысалы, артық құрылыс материалдарын сатудан, шартты орындағаннан кейін құрылыс ұйымының билік етуінде қалған ғимараттардың немесе жабдықтардың (құрылыс ұйымы оған мұқтаж емес) істен шығуынан түсетін кірістермен.

Құрылысқа арналған шарт бойынша қызметтер бойынша шығындарға тұтасымен, мынадай шығындар жатқызылады және нақты шарттарға бөліне алады: 1) сақтандыру; 2) құрылыстың жөнелтпе құжаты шығыстары (мысалы, құрылыспен байланысты персоналға арналған шығындар және т.б.); 3)қарыздар бойынша шығыстар (егер мердігер (IAS) 23 «Қарыздар бойынша шығындар» БЕХС бойынша жол берілген баламалы есепке алу тәртібін пайдаланса); 4) тікелей нақты шартпен байланыспаған конструкторлық және техникалық қолдауға арналған шығындар (шығындар құрылыс қызметінің қалыпты деңгейінде негізделген жүйелік және оңтайлы әдістер көмегімен бөлінеді).

Ұқсас шығындар бірдей сипаттамасы бар барлық шығындарға дәйекті қолданылатын жүйелік және оңтайлы әдістер көмегімен бөлінеді. Оларды бөлу құрылыс қызметінің қалыпты деңгейіне негізделеді. Құрылыс жөніндегі жөнелтпе құжаты шығыстары құрылыс персоналының жалақысы жөніндегі деректерді дайындауға және өңдеуге арналған шығындарды қамтиды.

Шарт ережесі бойынша тікелей тапсырыс берушіге жататын шығындар зерттеуге және әзірлеуге арналған жалпы әкімшілік шығыстар мен шығындар бөлігін қамти алады, оларды өтеу шартпен көзделген.

(IAS) 11 «Құрылысқа арналған шарттар» БЕХС-на сәйкес бұл шарттар шарт бойынша қызметке жатқызыла алмайды және шартқа бөліне алмайды және де сондықтан құрылысқа ранлағна шарттар бойынша шығындарға мынадай шығындар енгізілмеуі керек:

1) тапсырыс беруші олардың өтелуін көздемеген жалпы әкімшілік шығыстар;

2) сатуға арналған коммерциялық шығыстар немесе шығындар;

3) тапсырыс беруші олардың өтелуін көздемеген зерттеуге және әзірлеуге арналған шығындар;

4) нақты шарт бойынша пайдаланылмайтын тұрып қалған машиналар мен жабдықтардың өтелімі;

Шарт бойынша шығындар оның кепілдік берілген жұмыс істеуі басталған күннен бастап шарт толық аяқталғанға дейінгі кезеңде шартқа жататын шығындарды қамтиды. Алайда, шартпен тікелей байланысты және оны жасасуды қамтамасыз ету жасалған шығындар, егер олар оқшауланып анықталатын болса және егер шарт жасалады деген мүмкіншілік бар болса, құрылысқа арналған шарт бойынша шығындар бөлігі ретінде енгізіледі.

Егер де шартқа қол қойылмаса немесе оны дайындау бойынша шығыстар пайда болған есепті кезеңде оған қол қойылмайды деген ықтималдылық бар болса, онда, жасалған шығындар олар пайда болған шамасына қарай ағымдағы кезең шығыстарына жатқызылады.

Шарт бойынша кірістер мен шығыстарды мойындау, егер есеп беру мерзiмiне мердiгерлiк келiсiмнiң жалпы нәтижесi үлкен мөлшердегi нақтылықпен айқындалған жағдайда, табыстар мен оларға байланысты шығыстарды жұмыстың орындалу процентiне аудару арқылы мойындау қажеттi.

Осылайша табыстар мен шығындар, олар орын алған жағдайда, сол есептiк мерзiмге жатқызылуы керек. Жалпы мердiгерлiк шығыстардың кiрiстерден кез-келген артықшылығы болғанда мердiгерлiктен, егер мұндай фактiлер анықталса, өткен есептi мерзiмнiң шығысы ретiнде талап етiледi.

Құрылыс мердiгерлiгi келiсiмнiң нәтижесi үлкен деңгейдегi нақтылықпен, тұрақты бағамен бағаланады, егер:

- келiсiм бойынша табыстың жалпы сомасы нақты айқындалса;

- мердiгердiң экономикалық пайда алу мүмкiндiгi болса;

- келiсiм бойынша жұмыстарды аяқтаудың шығыны және құрылыс жұмыстарының есептi мерзiмге проценттiк орындалуы нақты дәлдiкпен айқындалса;

- келiсiм бойынша нақтылы орын алған шығындар сметалық нормалармен салыстыру нақты орындалса және дәл есептелсе.

Ашық бағадағы құрылыс мердiгерлiгi келiсiмнiң нәтижесi үлкен дәлдiкпен бағалануы мүмкiн, егер:

- мердiгердiң экономикалық пайда алу мүмкiндiгi болса;

- келiсiмге байланысты шығындар үлкен дәлдiкпен айқындалса.

Құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiмi бойынша табысқа енгiзiлген және алуға үмiтсiз, орнын толтыру мүмкiндiгi екi талай сомалардың кірістер және шығыстар туралы есепте орын алуына байланысты, құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiмi бойынша табыс сомасы түзету ретiнде емес, шығыс ретiнде танылады.

Құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiмi бойынша орындалған жұмыстардың процентi екi түрлi әдiспен анықталады. Мердiгер жұмыстардың бiршама дәл орындалуын өлшейтiн әдiстi қолданады. Құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiм түрiне байланысты, әдiстер мыналарды қамтиды: шығын пропорциясына орындалған құрылыс жұмыстарына айқындалған күнге кеткен, келiсiм бойынша жалпы сметалық шығын; құрылыс мердiгерлiгi келiсiм бойынша жұмыстың негiзгi бөлiгiнiң аяқталуы.

Тапсырушыдан алған аралық төлемдер мен аванстар орындалған жұмыс деңгейiн бiлдiрмейдi.

Құрылыс мердiгерлiгiнiң келiсiмi бойынша нәтижелердi нақты айқындау мүмкiн болмаған жағдайда: табыс, анық өтелiнетiн құрылысқа кеткен шығын мөлшерiмен ғана танылуы керек; құрылыс бойынша шығындар, олар жүргiзiлген аралықта есеп беру кезiндегi шығыс ретiнде танылады.

ХҚЕС бойынша кірістер мен шығындарды тану, егер құрылысқа арналған шарт нәтижесі сенімді бағаланатын болса, онда ол бойынша кірістер мен шығыстар баланс күніне жұмыстарды аяқтау деңгейіне жатқызу жолымен мойындалуы тиіс.

Егер құрылысқа арналған шарт нәтижесі сенімді бағалана алмаса, онда кіріс жасалған шығындар өтелуі мүмкін дәрежеде мойындалуы тиіс, ал шығындар олар пайда болған сәттегі шығыстар есебінде мойындалуы тиіс. Құрылысқа арналған шарттың күтілетін нәтижесі залал болып табылса, онда осы стандартқа сәйкес барлық залал тез арада залал ретінде мойындалуы тиіс.

Мысалы, тұтастай шарт бойынша экономикалық пайда алу мүмкіндігін белгісіз ететін жағдайлар туындауы мүмкін, мысалы, шартты одан әрі орындау күтілетін сотта іс қарау нәтижесіне байланысты немесе шарт бойынша тұрғызылатын объект сот шешімі бойынша экспроприациялануы немесе иеліктен шығарылуы ықтимал.

Тіркелген бағасы бар шартта құрылысқа арналған шарт бойынша нәтиже барлық мынадай шарттарды сақтаған жағдайда, сенімді бағалана алады:

1) құрылысқа арналған шарт бойынша жалпы кіріс сенімді өлшене алады;

2) ұйымға шартты орындаумен байланысты экономикалық пайда түсіру ықтималдығы бар;

3) шарт бойынша шығындар және баланс күніне жұмысты аяқтау деңгейі нақты анықтала, сәйкестендіріле және нақты жасалған шығындарды бұрын жүргізілген бағалаумен салыстыру жүргізу болатындай етіп сенімді өлшене алады.

«Шығындар қосу» шартында құрылысқа арналған шарт бойынша нәтиже мынадай шарттарды сақтаған жағдайда расталып есептелуі мүмкін:

1) ұйымға шартты орындаумен байланысты экономикалық пайда түсіру ықтималдығы бар;

2) шарт бойынша шығындар, олар өтелуге жата ма жоқ па, оған байланыссыз дәл сәйкестендіріле алады.

(IAS) 11 «Құрылысқа арналған шарттар» БЕХС баланс күніне шарт бойынша жұмыстың аяқталу деңгейіне сілтеме жолымен құрылысқа арналған шарт бойынша кірістер мен шығыстарды мойындауды белгілейді («әзірлік шамасына қарай» әдісі секілді талқыланатын «орындау проценті» әдісі).

«Орындау проценті» әдісі құрылысқа арналған шарт бойынша кірістер мен шығыстар мердігер растаған баланс күніне шарт бойынша жұмыстың аяқталу деңгейі негізінде мойындалатынын және бағаланатынын көздейді және тиісті жұмыстар орындалған сол есепті кезеңдердегі түсім және залал туралы есепте көрініс табады.

«Орындау проценті» әдісі құрылысқа арналған шарт бойынша кірістер мен шығыстарды мойындаудың баламасы жоқ әдіс болып табылады. Бұл әдіс есепті кезеңде туындаған кірістер мен келісілген олардың шығыстарын сәйкестендіруге бағытталған.

«Орындау проценті» әдісін қолдану аяқтау деңгейін анықтау қажеттілігімен түсіндіріледі.

Алайда, құрылысқа арналған шарт бойынша кез келген күтілетін сомалық шығындардың ол бойынша сомалық кірістен жоғары артуы шығыс есебінде жедел мойындалады.

Мердігер құрылысқа арналған шарт бойынша болашақ қызметпен байланысты шығын жасайды. Құрылысқа арналған шарт бойынша ұқсас шығындар олар өтеледі деген мүмкіндік бар болса, актив есебінде ескеріледі және көбінесе шарт бойынша аяқталмаған өндіріс есебінде сыныпталады. 7,8

3 ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА ҚҰРЫЛЫС-МОНТАЖДАУ ЖҰМЫСТАРЫ-НЫҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫН ТАЛДАУ
3.1 Құрылыс-монтаждау жұмыстардың шығын баптары бойынша сметалық, жоспарлы және нақты өзіндік құнын талдау

Өзіндік құнды талдау кезінде, есепті кезең ішінде орындалатын құрылыс-монтаждық жұмыстардың сметалық құны негізгі нәтижелік көрсеткіш болады.

Құрылыс-монтаждық жұмысының өзіндік құнының құрылымы орындалған жұмысының жалпы өз құнының әр шығын бабының меншікті салмағы деп түсініледі, сонымен қатар ол еңбек өндіріснің және құрылыс өнеркәсібінің дәрежесін сипаттайды. Өнеркәсіп деңгейі, яғни оның жинақтылығы мен механизациясын, жоғарылату кезінде, материалдарға құрылыс заттарына сонымен қатар құрылыс машиналары мен механизмдерінің эксплуатациялау үлес салмағы көбейеді және еңбекақы шығындары төмендейді. Бұндай өзгертулер орындалған жұмыстардың еңбек көлемі мен материалдар көоемінің төмендеуін куәландырады, бұл жағымды көрсеткіш болып табылады. Құрылыс өнеркәсібінің деңгейін жоғарлату, құрылыс-монтаждық жұмыстарды өндірісінің жалпы шығындарының төмендеуіне әкеледі. Оларға, іргетас, қабырғаларды және тағы басқаларды жатқызамыз. Құрумен байланысты жұмыстардың орындалуы кезінде материалдарға шығындардың ұлес салмағын басқа баптарға қарағанда, неғұрлым жоғары болады, ал сылау, майлау жұмыстарының өндірісі кезінде басқа шығындар баптарымен салыстырғанда еңбекақы бойынша шығындарының үлес салмағы неғұрлым жоғары болады.

Нақты өзіндік құнның құрылымын талдау, ең алдымен жоспарлы құрылыммен және жалпы өткен есепті кезеңмен, сонымен қатар жұмыс объектілері мен кезеңдері бойынша салыстыру жолымен жүзеге асырылады.

Элементтік топталуының болмауыны сәйкес шығындардың орындалған жұмыс көлемінің жалпы еңбек шығындар қарым-қатынастары арқылы толығымен анықталуына, сонымен қатар техникалық прогресстің экономикалының тиімділігін қойлуына, жаңа техниканың қолдануына және өндірістің жаңа ұйымдастырушылық формаларын енгізуіне әсер етеді.

Құрылыс-монтаждау жұмыстардың шығын баптары бойынша құрылымын талдау, олардың өндіріске әр бап бойынша мөлшерін анықтауға және алдағы өзіндік құнды төмендету резервтерін анықтауға мүмкіндік береді. Өзіндік құн құрылымының есебін келесі формула бойынша жүзеге асырады:

Ү_с= Ш_б *100/Ж_ш (2)
Мұндағы: Ү_с – шығын баптарының үлес салмағы, %

Ш_б - әр бап бойынша шығындар;

Ж_ш - шығындардың жалпы сомасы.

Талдау кезінде «Алатау production» ЖШС-нің жұмысын бағалау үшін орындалған құрылыс-монтаждық жұмыстарының сметалық құнының 1 тенгеге шығындар қолданылады. Бұл көрсеткіш келесі формула бойынша есептелінеді:

З_р = Н_өз.қ / С_қ (3)
Мұндағы: Н_өз.қ - әр бап бойынша нақты(жоспарлы) өзіндік құн;

С_қ - орындаған жұмыстың сметалық құны.

Кесте 10 - Шығындар сметалық, жоспарлы және нақты өзіндік құнының үлес салмағы

(мың тенге)

Шығындар баптары	Сметалық құнның үлес салмақ,%	Жоспарлы өзіндік құнның үлес салмақ.%	Нақты өзіндік құнның үлес салмақ,%
Материалдар	4160,6*100/6064=68,6	3825,6*100/5740=66,7	3824*10/5908=64,7
Негізгі еңбекақы	998*100/6064=16,5	998*100/5740=17,4	1080*100//5908=18,3
Құрылыс машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығындары	126.4*100/6064=2,1	130*1000/5740=2,2	130*1000/5908=2,4
Үстеме шығындары	861.8*100/6064=14,2	786,4*100/5740=13.7	864*100/5908=14,6
Барлығы	99,3	100	100
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Келтірілген мәліметтер нақты өзіндік құнды сметалық құнымен салыстырғанда төмен болды. Құрылыс өнеркәсібінің деңгейі төмендеді. Бұл еңбек шығындар көлемінің артуына әкеп соқьырды.

Нәтижесінде жұмыскерлердің еңбекақысы 16,5%-ден 18,3% немесе материалдарға, құрылыс заттары төмендету 1,8% құрайды. Сонымен бірге орындалған жұмыстың нақты өзіндік құнындағы үстеме шығындарының үлес салмағы жоспарлы өзіндік құнымен салыстырғанда 0,4 %-ға (14,6-14,2) көбейді. Жопарлы өзіндік құнды сметалық құн салыстырғанда 0,7%-ға көбейді.

Бұл жағдай «Алатау production» ЖШС-нің өндірістік-шаруашылық қызметінің жетіспеушіліктерің болуын куәландырады.

Өзіндік құнды баптар бойынша талдау қорытынды бойынша нақты және жоспар өзіндік құнымен салыстыру және әр бабы бойынша нақты шығындардың жоспарлы шығындар сомасының ауытқуын анықтау арқылы табылады. Мұндай салыстыру абсолютті сома бойынша да, пайыз бойынша да жоспардан ауытқуды , әр шығын бабы бойынша қорытынды нәтижеге әсерін сонымен қатар «Алатау production» ЖШС-дағы өзіндік құнды төмендету резервтерін анықтауға мүмкіндік береді.

Орындаған жұмыстын өзіндік құнның баптары бойынша жоспардың орындалуын толық бағалау үшін жалпы өзіндік құнды төмендетуге олардың әр қайсысының қатысуын сипаттайтын көрсеткіш қолданылады. Бұл көрсеткіш көлемі әр бап бойынша орындаған жұмысы көлемін жоспарлы өзіндік құнына бөлу арқылы анықтайды.

Құрылыс-монтаждау жұмыстарының шығындар баптары бойынша өзіндік құнды төмендету бойынша жоспардың орындалуы және олардың әр қайсысының жалпы өзіндік құнды төмендетуге қатысты келесі мәліметтермен сипатталады (Кесте 11 қараныз).

Кесте 11 - Құрылыс-монтаждау жұмыстарының шығын баптары бойынша өзіндік құнды төмендету бойынша жоспардың орындалуы және олардың әр қайсысының жалпы өзіндік құнды төмендетуге қатысты келесі мәліметтер

(мың тенге)

Шығындар баптары	Жоспарлы өзіндік құн	Нақты өзіндік құн	Жоспарлы өзіндік құннан ауытқу		өзіндік құнды төмендетуге
			сома	%	баптардың қатысуы, %
Материалдар	3825,6	3824	-1,6	-0,05	-0,03
Еңбекақы	998	1080	+82	+8,2	+1,43
Құрылыс машиналар мен механизмдер шығындары	130	140	+10	+16,1	+00,17
Үстеме шығындар	786,4	864	+77,6	+9,9	+1,35
Барлығы	5740	5908	+168	+2,92	+2,92
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Кесте мәліметтері бойынша жалпы жоспарлы өзіндік құн нақты өзіндік құнанан +168 мың теңге немесе 2,92% құрады. Ол сомасы 82 мың теңгені құрайтын негізгі еңбекақы есебімен, 10 мың теңгені құрайтын –машиналар мен механизмдарді эксплуатациялау бойынша шығындары және 77,6 мың теңге үстеме шығындары есебімен шықты. Жоспарлы өзіндік құн үстеме шығындарынан басқа барлығы төмендеп тұр.

Бұл бап бойынша үнемділік 1,6 мың теңгені құрайды, ол нақты өзіндік құнға маңызды әсер тигізеді. «Алатау production» ЖШС-нда өзіндік құнды талдау объектілер мен кезеңдер бойынша да жүргізіледі.

Құрылыс-монтаждау жұмыстарының өндірісіне келетін материалдық шығындар орындаған жұмыстарының өзіндік құнында ма\ңызды меншік салмақты құралды. Материалдық ресурстарды өтімді қолдану қоғамдық өндіорістің тиімділігін жоғарлатуда маңызды әсерін тигізеді. Қайта шығындалуы, материалдық ресурстарды өтемсіз қолдану орындалған жұмысының өзіндік құнына әсер етеді. өзіндік құндағы материалдық шығының жалпы деңгейін талдау жоспармен және бұл шығындарға әсер ететін факторлармен салыстырғанда есебінің мәліметтері және жоспар бойынша жүргізіледі.

Орындалған құрылыс-монтаждау жұмыстарының өзіндік құнындағы материалдық шығынның жалпы деңгейін талдау үшін келесі мәліметтерді қолданамыз (кесте 8 қараңыз).
Кесте 12 - Орындалған құрылыс-монтаждау жұмыстарының өзіндік құнындағы материалдық шығынның жалпы деңгейі

	Сома, мың тенге	Үлес салмағы, %
Жоспарлы өзіндік құн бойынша	3825,6	63,1
Нақты өзіндік құн бойынша	3824,0	63,1
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Жоспарлы құны мен орындаған жұмыстың нақты көлемінің жоспарлы жоспарлы өзіндік құнымен салыстырғанда, материалдың меншіікті салмағы (0,6 ға) төмендеді. Бұл жоспарлымен сқарастырылғандай материалдарды жұмыс көлемінің аз орындалғанын куәландырады. Материалдарыныңи нақтылы шығындары, жоспарымен салыстырғанда құрастырылған 336,6 мың тенге төмен (3824-3825,6). Материалдың бұл шығынына келесі фокторлар әсер етеді. Орындаған жоспарның көлемі мен құрылысмың өзгеруі сонымен қатар орындаған жұмыстардың әр түрлі материалдық шығындардың деңгейінің өзгеруі әсер етеді. Осы факторлардың әрқайсысының әсері келесідей есептелінеді. Ең алдымен бірінші екі фактордың әсері есептелінеді, яғни жұмыстың көлемі мен құрылымның өзгеруі. Олардың есебімен қабыл алмау 335 мың тенгені құрайды. Осы жалпы көрсеткішті есептейміз. (-335 мың тенге):

1. 
   Орындағалған құрылыс-мотаждау жұмыстарыдың көлемін өзгерту. Құрылыс-монтаждау жұмыстардың көлемін 7,2% орындалмаған (468-6532*100). Басқа тең жағдайларда жоспарлы өзіндік құнеымен салыстырғанда материалдық шығындардың 299,6 мың тенге келеді. (4160,6*7,2/100).
   
2. 
   Жоспарның орындаған көлемінің өзгеруі. Бұл фактордың көбеюі»сальдолық» әдіспен анықталады, яғни материалдық шығынның қабыл алмау сомасы (335 мың тенге) және табылған бірінші фактордың көлемі арасындағы айырмашылық 35,4 мың тенгені құрайды. Құрылымдық қозғалыстар материалдың 35,4 мың тенгеге , яғни аз шығындалуына әкелді. Бұл «Алатау production» материалдың жұмыстарды жоспармен салыстырғандағы аз орындағанын көрсетеді.
   
3. 
   Жұмыс түрлері бойынша материалдық шығындар деңгейінің өзгеруі. Бұл фактор бойынша материалдық шығындалуы 1,6 мың тенге төмендеді.бұл материалдық өтімділігін көрсетеді. Талдау нәтижесін келесі кесте 13 бейнелейді:
   

Кесте 13 - Факторлардың әсер етуі

Фактордың аты	Ауытқу сомасы (+,-)	Бұл бап бойынша жоспарға %
Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындау көлемінің өзгеруі	-299,6	-7,2
Орындаған жұмыстың құрылымының өзгеруі	-35,4	-0,85
Материалдық шығындардың деңгейінің өзгеруі	-1,6	0,04
барлығы	-336,3	-8,09
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Жалпы «Алатау production» компаниясы бойынша жетілген өтемділі 1,6 мың тенгені құрайды, бұл жоспарлы шығынының 0,04% құрайды, бұл маңызсыз сомаға қарамастан жағымды бағаға ие.

Материалдық нақты шығынның жоспардан тыс бас тартудың жалпы сомасын анықтаған кезде өтемділік немесе қайта шығындауға әсер ететін факторларды табады.

Материалдық шығындары нормаларынның өзгеруі – норма факторлары олардың бағаларының өзгеруі –баға фапкторлары,ал материалдарға шығындар құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындалғаннақты көлеміне есептелінеді.

Материалдық шығынның жоспарлы нормалары құрылыс қаржы жоспарымен СНиП нормасының негізінде ұйымдастырушылық-экономикалық шаралардың жоспары бойынша өтемділіктің есебмен қойылады; орындалған жұмыс көлеміне материалдың нақты шығындары – материалдық шығындардың айлық тізімдемелері немесе жұмыс өндеушілердің материалдық есебі.

Нормалар факторларының орындаған жұмыстың өзіндік құнына әсер ету дәрежесін анықтау үшін, материалдың әр түрі бойынша салмақтың өзгеруін жоспарлы өзіндік құнына көбейтеміз.

Баға факторының нақты бірліктерінің өлшеміне келетін әр материалдық өзіндік құны бойынша жоспарды қабыл алмауына көбейтеміз. Мысалы, егер «Алатау production» ЖШС-нің материалды шығындау мәлеметтері бойынша 2000 м3 көлемінде кірпіш салуға материалдық шығынның қабыл алынбауын норма және баға фактордың есебімен табу қажет: (кесте 14)

Кесте 14 - Материалдық шығынның қабыл алынбау норма және баға фактордың есебі

Материалдар	Өлшеу бірлігі	Жұмыс бірлігіне шығын нормасы		Жұмыс бірлігіне нақты шығын
		мөлшері	баға	мөлшері	баға
кірпіш	Мың дана	0,4	22,0	0,42	22,5
цемент	тонна	0,035	24,0	0,030	23,8
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Ең алдымен норма 1 м3-қа кететін материалдар шығындарын анықтаймыз:

Кесте 15 - Норма 1 м3-қа кететін материалдар шығындар

Материалдар	норма	нақты	ауытқу
Кірпіш	22*0,4=8,8	22,5*0,42=9,45	+65
Цемент	24*0,035=0,84	23,8*0,030=0,714	-12,6
Барлығы	9 тенге 64 тиын	10 тенге 164 тиын	+52,4
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

1 м3-қа (кірпіш салуға) кететін материалдар шығындары 52,4 тиынды құрайды. Бұл қайта шығындалу келесі фактородың әсерінен болып тұр:
Кесте 16 - 1 м3-қа (кірпіш салуға) кететін материалдар шығындары

материалдар	Нормалар факторлары	Баға факторлары	Барлығы
кірпіш	+0,02*22=+44	+50*0,42=+21	+65 тиын
цемент	-0,005*24=-12	-20*0,03=-0,6	-12,6 тиын
Барлығы	+32 тиын	+20,4 тиын	+52,4 тиын
Барлық көлеміне	+32*2000=+640	+20,4*2000=+408	+1048 тиын
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Материалдарға шығындарды төментету резервтеріне орныдаған жұмыс көлеміне матералдар шығынның нормаларын төментеду, сонымен қатар оларды дайындаумен байланысты шығындарды қысқарту есебі мен өзіндік құнды төмендету жатады.

Материалдардың өзіндік құнын талдау материалдарды дайындаумен байланысты шығындар баптарымен жүргізілері. Орындаған жұмыстардың өзіндік құныныа баға факторларының әсерін талдау кезінде, тәртіп бойынша, құрылыс басқармалары мен жабдықтаушы ұйымдардың немесе өндірістік-техникалық басқармалардың арасында есеп айырусылар жоспарлы-есептік бағалар бойынша жүзеге асырылады. Бұл бағаларға материалдарды дайындауға (өнеркәсіп бағалары, жүк тасымалдау тарифтері және дайындаушы-қоймалық шығындар) жіберілетін барлық шығындар кіреді.

3.2 Қазіргі жағдайда құрылыс-монтаждау жұмыстарының өзіндік құнын төмендету жолдары

Құрылыс бақармаларында олар жоспарды құру негізінде кіреді. Сонымен қатар шығындалған материалдарды есептеу негізінде, осыдан шығатыны құрылыс басқармаларының материалдар, заттар бойынша жабдықтаушы ұйымдармен есеп айырысулар жоспарлы-есептік бағалар бойынша жүзеге асырылады, баға факторы есебімен материалдар шығындалу қабылданбайды. Яғни бұл жағдайда «Материалдар» бабы бойынша өтімділік пен қайта шығындалу материалдаың мөлгерлік есебімен, яғни «Алатау production»компаниясы жұмысына байланысты шығын нормаларымен болады. Жабық өндірістерден, өзіндік балансқа белгіленген және құрылыс-монтаждық жұмыстардың өндірісіне жұмсалған материалдар мен құралдар фактілік өзіндік құн бойынша орындалған жұмыстарға жатады.

Бұнда бөлек материалдар бойынша және жалпы жабық өндіріс өнімдері бойынша баға факторы есебімен қабыл алмаулар болуы мүмкін. Материалдық шығындарды талдау кезінде, материалдарды құрылыс-монтаждық жұмыстардың өзіндік құнына айырбастау әсерін анықтау қажет. Материалдарға, құралдарға шығындарды талдау процесінде, келесі жолдардың есебімен жақсарту, материалдарды тиімді қолдану, тасымалдау және сақтау кезінде материалды жоғарлатудлы бодырмау шаруашылықсыз факторларды және т.б. құрылыс объектілері бойынша материалдардың, құралдардың шығындарына талдау жүргізу, қотырынды болады. Материалдық ресурстардың нақты жұмыстың қайнар көзі болып табылады. Материалдың нақты жұмыс салымдарын нормалармен салыстыру кезінде ол материалдық түрлері және объектілері бойынша шығындарының теріс жақтарын көрсетеді.

Тікелей еңбек шығындарын талдау. Тікелей еңбек шығындарының мөлшері жұмыскердің негізгі еңбек ақы сомасымен анықталады. Ол, жұмыс істеген мерзімге төленетін еңбекақыдан, сыйақы есептелетін уақытша және тұрақты еңбекақы жүйесі бойынша есептелетін төлемнене, сонымен қатар осы ьаппен қарастырылған басқа да төлемдер.

Негізгі еңбекақыға шығындарды қысқарту, негізінен орташа еңбекақы деңгейі мен салыстырғандағы еңбек өндірісінің деңгейінің алда болу есебімен жетеді. Жұмыскердің негізгі еңбекақы шығындарының деңгейін талдау үшін орындалған жұмыстың өзіндік құнында , сонымен қатар жоспарыдың мәліметтерін қолданылады.

Талданатын «Алатау production» ЖШС-нда орындалған жұмыс көлеміне негізгі еңбекақы шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер бар: (кесте17)
Кесте 17 - Алатау production» ЖШС-нда орындалған жұмыс көлеміне негізгі еңбекақы шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер

Көрсеткіштер	Сома
Жоспарлы өзіндік құн, мың теңге	998
Нақты өзіндік құн, мың теңге	1080
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Кестеде көрсетілгендей, жұмыскердің негізгі еңбекақыының фактілік жұмсалымдары жоспарымен қарастырылғанна 82 мың тенгеге артты.

Бұл жағдайда теріс әсер еткен факторлар орындалған құрылыс-монтаждау жұмыстардың көлемі мен құрылымы, сонымен қатар орындалған жұмыстардың әр түрлері бойынша еңбекақы шығынның деңгейі.

Бірінші, бірге алынған екі фактордың мөлшерін анықтайық (құрылыс –монтаждау жұмыстарының көлемі мен құрылымы): 998-998 =0

Бұл жалпы көрсеткішті екі құрамдас бөлікке бөлеміз:

1. 
   Құрылыс-монтаждау жұмыстарының көлемін өзгерту. Жұмыс көлемі бойынша жоспар 7,2 %-ға орындалмаған. Бұл орындалмаған жағдай жұмыскерлердің негізгі еңбекақының сомасы 71,8 мың тенге, яғни аз шығындалуды қажет етеді.
   
2. 
   Орындалған құрылыс монтаждау жұмыстарын өзгерту. Бұл фактордың мөлшерін «сальдолық» әдіспен еңбекақының жалпы сомасы мен алғашқы табылған фактор мөлшерінің (орындалған жұмыс көлемін өзгерту) арасындағы айырмашылық 0-(-71,8 =71,8мың тенге. Бұл жұмыскердің негізгні еңбекақысының 71,8 мың тенге мөлшеріне қайта шығындалғанын білдіреді, бұл жоспардың қарастырылған еңбек жұмыстарымен салыстырғанда орындалған құрылыс-монтаждау жұмыстардың құрылымында болған қозғалыстардың нәтижесінде болып тұр.
   
3. 
   Әр жұмыс түрі бөлек жұмыскердің негізгі еңбекақы шығындарының деңгейін өзгерту. Бұл фактордың мөлшерін еңбекақы шығындарының нақты және жоспарлық өзіндік құнының құнының арасындағы айырма ретінде анықтайды. 1080-998=+82 мың тенге, яғни негізгі еңбекақының жоспары мен қарастырғандағы нормаларға қарсы қайта шығындалу байқалады. Талдау нәтижелерін келесі кестеде 18 көрсетеміз:
   

Кесте 18 - Талдау нәтижелері

Факторлар аты	Ауытқу (- үнемдік,+ қайта шығысталу)
	Сома, мың тенге	Жоспар бойынша, %
Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындауда көлемінің өзгеруі	-71,8	-71,8/998*100=-7,19
Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындауда құрылымның өзгеруі	+71,8	71,8/998*100=+7,19
Жұмыскерлердің негізгі еңбекақысының жеке жұмыс түрін шығындарының деңгейінің өзгеруі	+82	+82/998*100=+8,2
Барлығы	+82	+82/998*100=+8,2
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Жұмыскердің негізгі еңбекақысын жұмыстың әр түрі бойынша деңгейін өзгерту есебімен қайта шығындалу (82 мың тенге) теріс көрсеткіш болады және кәсіпорынның өндірісінде және жұмыскерлер еңбегінде жетіспеушілкітер бар екенін куәландырады.

Келесі талдауда жұмыскердің негізгі еңбекақы шығындарының мөлшеріне әсер ететін факторлар анықталады. Бұл келесі факторлар деңгейі; өндіріс және еңбекақыны құрылыс өндірісінен.

Сонымен қатар еңбекақыны ; құрылыс өндірісіне жаңа технологияны енгізу, орындалатын жұмыс механизациясы; орындалатын жұмыстың құрылымы және сапасы және т.б. факторлдар. Сонымен қатар негізгі еңбекақы есебі мен әр түрлі төлем сомалары анықтиалады.

Талдау процесі кезінде еңбек өндірісі деңгейінің және орташа еңбек ақынгың орындау жұмыстардың негізгі түрлері бойынша құрылыс-монтаждау жұмыстардың өзіндік құнына әсерін анықтайды. Келесідей мысал қарастырайық: (кесте 19).
Кесте 19 - Еңбек өндірісі деңгейінің және орташа еңбек ақынгың орындау жұмыстардың негізгі түрлері бойынша құрылыс-монтаждау жұмыстардың өзіндік құнына әсерін анықтау.

Жұмыстар аты	Өлшеу мөлшері	Жұмыс бірлігіне еңбекақы шығындары, адам-сағат		Жұмыс бірлігіне еңбекақы, тенге
		жоспар	нақты	жоспар	Нақты
Блоктардан фундамент	М3	0,8	0,72	3,4	3,46
Сылақ жұмыстары	М3	0,12	0,11	0,7	0,74
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Мысалдан орындалатын жұмыс бірлігіне еңбек шығындары бойынша да, еңбекақы бойынша да теріс жағдайлар байқалады.

Бұл теріс жағдайларды және олардың жұмыстың өзіндік құнына әсерін анықтайық: (кесте 20)
Кесте 20 - Теріс жағдайларды және олардың жұмыстың өзіндік құнына әсері

Жұмыс аты	Жоспардан ауытқу
	Еңбекақы шығындары, адам-сағат	Еңбекақы,тенге
Болктардан фундамент	0,72-0,8 =-0,08	3,46-3,4=+0,06
Сылау жұмыстары	0,11-0,12=-0,01	0,74-0,70=+0,04
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Кесте мәліметтері бойынша болктік фундамент бойынша еңбек өнімділігінің деңгейі 10% (0,08/0,8*100) құрайды, жұмыскердің еңбекақысының өсуі кезінде 1,8%-ға (0,06/3,4*100). Сылау жұмыстары бойынша көбейту кезінде 5,7 %-ды (0,04/0,7*100)құрайды. Бұл еңбек түрлері бойынша еңбек өнімділігі еңбекақының деңгейінен асып отыр. Бұл орындалған құрылыс-монтаждау жұмыстардың өзіндік құнын төмендетудің нақты жағдайларын туғызады.

Мысалда еңбек өнімділігінің өсу деңгейі еңбекақының деңгейімен салыстырған еңбекақы қорының жұмыс бірлігіне өтімділігін қамтамасыз етті:

Блоктік фундамент (101,8-110/110)*100 =-7,45%

Сылау жұмыстары (105,7-108,3/ 1108,3)*100=2,4%

Еңбек өнімділігін жоғарлату талданатын жұмыс түрлері бойынша жұмыскерлердің негізгі еңбекақысын сәйкесінше 7,45 және 2,4% жұмыс бірлігіне өтімділікті қамтамасыз етеді. Бұл жағдай шығындарғыжататын орындалған құрылыс-монтаждау жұмыстардың өзіндік құнын төмендетеді.

Еңбекақы шығындарына және құрылыс-монтаждау жұмыстардың өзіндік құнына орындау жұмыстардың әр нақты түрі бойынша құрылымы да әсер етеді.

Машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығындарды талдау.

Машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау барлық шығындар екіге бөлінеді: бір уақытылы және ағымдық.

Бір уақытылы шығындар жұмыс өндірісімен байланысты емес және өндірістік бағдарламаның орындалу дәрежесімен олардың мөлшері байланыстыемес. Сондықтан оларды шартты-тұрақтылық деп атайды. Бұл шығындар құрамына кіреді: көлік шығындары, машина мен механизмдерді монтаждау және т.б.

Ағымдық шығындар өндірістік бағдарламаның орындалуымен тікелей байланысты және олардың мөлшері негізінен орындалған құрылыс монтаждау жұмыстар көлеміне байланысты. Сондықтан да бұл шығындарды шартты-ауыспалы деп атайды. Ағымдық шығындар құрамына кіретін машинамен жұмыс істейтін және оларды басқаратын (моторшы, машинист жәнет.б.) жұмыскердің негізгі еңбекақысы, отын, электр энергиясы және басқа да материалдар; машиналар мен механизмдер амортизациясы; машиналарды ағымдық жөндеу және қызмет ету; жалға алынған машиналар мен механзмдердің қолданылуы үшін жал төлемі, басқа да шығындар.

Жалпы құрылыс кәсіпорын бойынша машиналар мен механизмдерді тасымалдау бойынша шығындарды талдаймыз, бұл мақсатта жоспарлы және нақты өзіндік құнды салыстыруды қолданамыз (кесте 21).

Кесте 21 - Машиналар мен механизмдерді эксплуатациялаудағы жоспарлы және нақты өзіндік құндары

Көрсеткіштер	Сома
Шығындар: Жоспарлы өзіндік құн	130
Нақты өзіндік құн	140
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Келтітілген мәліметтер бойынша нақты шығындардың жоспарлы шығдарды қарастырғандағы 1 мың тенге көбеюі жағына (140-130) ауытқулар бар.

Бұл ауытқулар орындалған жұмыстардың көлемі мен құрылымының өзгеруі сонымен қатар әр жұмыс түрі бойынша бұл шығынның деңгейі әсер етуі мүмкін

Алғашқы екі фактордың әсерін анықтаймыз (көлемі мен құрылымы):140-130=+10

Бұл көрсеткішті талдаймыз:

1. 
   Орындалған жұмыстар көлемінің өзгеруі. Жұмыс көлемі бойынша жоспар 7,2 5орындалмаған. Осымен байланысты шығынның азаюы 3,8 мың тенгені құрайды.
   
2. 
   Орындалған жұмыстар құрылымның өзгеруі. Бұл фактордың мөлшерін алғашқы табылған фактордың мөлшері мен ауытқулар сомалардың арасындағы, айырмашылық ретінде есептелінеді. Ол жұмыс құрылымның өзгеруімен байланысты орындалған жұмыстар жоспармен салыстырғандағы көп шығын қажет етті.
   
3. 
   Жұмыс түрлері бойынша машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығындың деңгейінің өзгеруі. Бұл көрсеткіш, бұл бап бойынша қайта шығындауды сипаттайды.
   

Талдау нәтижелерін кестеде бейнелейміз: (кесте 22)
Кесте 22 - Талдау нәтижелері

Факторлар аты	Ауытқу (- үнемдік,+ қайта шығысталу)
	Сома, мың тенге	Жоспар бойынша, %
Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындауда көлемінің өзгеруі	-3,8	-3,8/140*100=-7,19
Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындауда құрылымның өзгеруі	+12	12/998*100=+7,19
Жұмыскерлердің жеке жұмыс түрін шығындарының деңгейінің өзгеруі	+10	+10/998*100=+8,2
Барлығы	+18,2	+18,2/998*100=+8,2
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

«Алатау production» меншіктегіндегі, жалгерлік машиналар мен механизмдерді қолданылады. Машиналар мен механизмдер бойынша шығындар тек бір ғана бапта бейнеленеді. Осымен байланысты құрылыс компаниясының жұмысын бағалу үшін бұл бап бойыншамашиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығындардың тиімділігін көрсеткіштерін қолданылады. Бұл көрсеткішті анықтау үшін бейнеленген, машиналар имен механизмдерді эксплуатациялау бабы бойынша 1 тг шығынға кететін жұмыс көлемін есептеу керек. Бұл шығынның бір тенгесіне неғұрлым көп жұмыс көлемі келме, соғұрлым тиімді олар қолданылады. Талданатын «Алатау production» компаниясында машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығындары тиімділігі келесі көрсеткіштермен сипатталады:

1. 
   құрылыс-монтаждау жұмыстар көлемі, мың тенге
   

• 
  жоспар бойынша – 6532
  
• 
  нақты бойынша - 6064
  

1. 
   машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығындар, мың тенге: - жоспар бойынша – 53,8
   

• 
  нақты бойынша – 72
  

1. 
   1 тенге шығынға кететін құрылыс-монтаждау жұмыстар көлемі,тенге-тиын:
   

• 
  жоспар бойынша—6532/53,88= 121-40
  
• 
  нақты бойынша 6064/72=84-22
  

4. 
   машиналар механизмдерді эксплуатациялау шығындар тиімділігі,%
   

84,22*100/121,4 = 69,4

Машиналар мен механизмдерді қолдану бойынша шығынның тиімділігі 69,45% құрайды. Бұл жағдайға әкелген мәселелері табу керек.

Машиналар мен механизмдер «Алатау production» ЖШС-нда балансында болған жағдайда, талдау шығын баптары бойынша жүзеге асырады. Бұнда машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығының есебі машиналардың түрлері мен топтары бойынша бөлек жүргізілетін белгілеу керек. Жоғарыда айтылғандай бір уақытты шығындар шартты-тұрақты болып келеді. Сондықтан олар нақты және жоспарлы шығындарды салыстыру жолымен талданады. Осымен бірге әр шығын тарауының орындаған жұмыс көлеміне әсері анықталады. Талдау процесінде ағымдық шығындар, механикалық жұмыстарды орындау жоспарының дәрежесіне байланысты. Үстеме шығындарын талдау. Құрылыс-монтаждау жұмыстарының өзіндік құнын төмендету резервтерінің бірі – үстем шығындарын қысқарту болып табылады., олар орындалатын жұмыстарының сметалық құнында маңызды меншікті салмақты құрайды. Талдау кезінде үстеме шығындары, шартты-тұрақты және шартты-ауыспалы деп бөлінеді.

Шартты-тұрақты шығындарға, орындау құрылыс-монтаждау жұмыстар көлеміне байланысты емес немесе маңызсыз дәрежеде байланысты шығындар жатады. Бұл шығындар еңбекақы беру кезінде банктерімен қатаң нөмірленеді және бақыланады, сондықтан олар бойынша қайта шығындалу болмау керек. Оларға үстеме шығындарының келесі баптары жатады: әкімшілік-шаруашылық, қорғаныстық, еңбек және техника қауіпсіздігін қорғау, құрылыс аймақтарын салу. Үстеме шығындарының жалпы сомасында олардың меншікті салмағы 50-60% құрайды.

Шартты-ауыспалы шығындарға құрылыс-монтаждау жұмыстарының өндірістік бағдарламасын орындауына байланысты немес басқа факторларға, мысалы: жұмыскерлер санына және еңбекақы қорына байланысты. Оған үстем шығының келесі баптары жатады: қосымша еңбекақы:әлеуметтік сақтандыруға аударымдаржәне т.б. үстеме шығындарда олардың меншікті салмағы 50-40% құрайды. Үстеме шығындарының талдау үшін келесі мәліметтер қолданылады (кесте23).
Кесте 23 - Үстеме шығындарының талдау үшін келесі мәліметтер

(мың тенге)

	Сома
Үстеме шығындар: Жоспарлы өзіндік құн Нақты өзіндік құн бойынша	861,8 864
Үстеме шығындардың шартты-тұрақты бөлігі: Жоспарлы өзіндік құн Нақты өзіндік құн бойынша	517,2 518,4
Үстеме шығындарының шартты-ауыспалы бөлігі: Жоспарлы өзіндік құн Нақты өзіндік құн бойынша	344,6 345,6
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Ең алдымен жоспарлы сметасымен қарастырылған нақты шығындар мен олардың мөлшерін біріктіру жолымен үстеме шығындары бойынша абсолютті ауытқуларды анықтаймыз.

Талданатын «Алатау production» ЖШС-нда абсолютті ауытқу +2,2 тенге (864-861,8) құрайды, яғни сметамен салыстырғандағы абсолютті қайта шығынлдалған.

Үстеме шығындары бойынша өзіндік құнының көбейгенін куәландырады және құрылыс компаниясы жұмысының теріс көрсеткіші ретінде бағаланады.

Үстеме шығындары бойынша қайта шығын бөлек баптар бойынша шығынның көбеюінен де, орындалған құрылыс-монтаждау жұмыстарының көлемі мен құрылымның өзгеруінен де болуы мүмкін. әр фактордың әсер ету мөлшерін анықтау үшін үстеме шығынының шартты—ауыспалы бөлігін өндірістік бағдарламаны орындау дәрежесіне қарай түзету керек.

Үстеме шығындарының түзетілген шартты-ауыспалы бөлігі 319,8 мың тенгені (344,6*92,8/100), ал жоспар бойынша жалпы сомасы 837 мың тенге (517,2+319,8). Содан үстеме шығындарының нақты сомасы (864 мың тенге)есептелген жоспармен салыстырылады. Салыстыру нәтижесінде, құрылыс-монтаждау жұмыстары өзіндік құны үстеме шығынның әр бабы бойынша қайта шығын 27,0 мың тенге сомасына (864-837) көбейді. Құрылыс-монтаждау жұмыстар көлемі бойынша жоспардың орындалмауымен байланысты шартты-тұрақты бөлімі есебімен үстеме шығынның қайта шығыны 37,2 мың тенгені құрайды. Осымен үстеме шығындары бойынша қайта шығын шартты-ауыспалы факторлардың есебімен, келесі факторлар арқылы есептелді (кесте24):
Кесте 24 - Үстеме шығындары бойынша қайта шығын шартты-ауыспалы факторлардың есебі

Факторлар	Сома, (- үнемділік, + қайта шығындалу)
Сметаның бөлек баптары бойынша үстеме шығындарының қайта шығындалуы	+27
Өндірістік жұмысты аяғына дейін орындалмау (шартты-тұрақты шығындардың қайта шығысталуы)	+37,2
Барлығы	+64,2
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Осыдан кейін құрылыс-монтаждау жұмыстарының өзіндік құнындағы үстеме шығының деңгейі анықталады. Ол үшін жоспар мен нақты үстеме шығындарының сомасын, сәйкесінше аяқталмаған өндіріс есебі мен орындалған жұмыс көлеміне бөлеміз, яғни аяқталмаған өндіріс қалдығының өзгеруі есебімен орындалоған жұмыс көлемінің 1 тенгеге келетін үстеме шығынының сомасын анықтаймыз. Біздің мысалда қажетті көрсеткіштер: жоспар бойынша 13,19 тиын (861,8/6532); нақты – 1425 тиын (864/6064).

Үстеме шығындары деңгейінің орныдалған жұмыс көлемінің 1 тенгеге көбеюі жоспармен салыстырғанда 1,06 тиынға немсе 8% болуы(1,06*100/13,19). Құрылыс-монтаждау жұмыстарының өзіндік құнының 64,6 мың тенгеге (1,06*6064) көбеюіне әкеледі.

Нақты үстеме шығынның ауытқуына әсер етеін факторлар, орындаған жұмысының көлемімен құрылымының өзгеруі, сонымен қатар жұмыстың әр түрлі мен баптары бойынша үстсем шығындары деңгейінің өзгеруі.

Бұл факторлар мөлшерін анықтаймыз. Жалпы ауытқу +2,2 мың тенгені (864-864,8) құрайды, яғни жоспармен қарастырылғанна көп.

Алдымен алғашқы екі факторларджың әсерін анықтаймыз (орындау жұмыстарының көлемі мен құрылымының өзгеруі): -75,4 мың тенге (786,4-861,8). Бұл соманы факторларға бөлеміз:

1. 
   орындаған жұмыс көлемінің өзгеруі. Жұмыс көлемі бойыгша жоспар 7,2% орындалмаған. Осымен байланыстыүстеме шығындары 62 мың тенгеге (861,8*7,2/100) төмендейді.
   
2. 
   Орындаған дұмыс құрылымының өзгеруі. ж\ұмыс бойынша нақты орындау құрылымы жоспармен салыстырғанда үстеме шығынның төмендеуін 13,4 мың тенгеге (-75,4- (-62)) қамтамасыз етті;
   
3. 
   Үстеме шығындары деңгейінің өзгеруі. Үстеме шығынның бөлек баптары мен жұмыс түрлері бойынша шыққан қайта шығын 77,6 мың тенгені құрайды. Үстеме шығындарын талдау нәтижесін келесі кестеде бейнелейміз (кесте 25):
   

Кесте 25 - Үстеме шығындарын талдау нәтижелері

Факторлар аты	Ауытқу сомасы	Бұл бап бойынша жоспарға қатысты, %
Жұмыс көлемі өзгеруі	-62,0	-7,19
Жұмыс құрылымының өзгеруі	-13,4	-1,55
Шығындар баптары бойынша шығындар деңгейінің өзгеруі	+77,6	+9,0
Барлығы	+2,2	+0,26
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Үстеме шығындары деңгейінің 9%-ға көбеюі, құрылыс компанияның өндірістік-шаруашылық қызметіндегі жетіспеушіліктерді куәландырады және олардың өтімділігі бойынша өңдеу шараларын қажет етеді.

Кесте 26 - Құрылыс-монтаждау шығындарының өзіндік құнын талдау нәтижелері

Шығындар баптары	Ауытқудың жалпы сомасы	Жоспарлы мен нақты өзіндік құнына әсер ететін факторлар (- үнемділік, + қайта шығындалу)
		Көлемі мен құрылымның өзгеруі	Соның ішінде		Жұмыстың түріне байланысты баптар деңгейінің өзгеруі
			Жұмыс көлем і	Жұмыс құрылымы
материалдар	-336,6	-335	-29,6	-35,4	-1,6
Негізі еңбекақы	+82	-	-71,8	+71,8	+82
26 кестенің жалғасы
Машиналар мен механизмдерді эксплуатациялау шығындары	+14	+3,6	-9	12,6	+10
Үстеме шығындар	+2,2	-75,4	-62,0	-13,4	+77,6
барлығы	-238,8	406,8	-442,4	+35,6	+168
Е с к е р т п е - «Алатау production» ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері негізінде

Келтірілген есептен «Алатау production» ЖШС-ның жұмыстың жоспарлы құрылымында қате жіберілді. Бұл жоспарға қарсы материалдарды 35,4 мың тенге көлемінде өтемдеуге әкелді және жұмысткерлердің негізгі еңбекақысының 71,8 мың тенге сомаға қайта шығынға әкелді.20,21,22,23

Кесте 27- Құрылыстағы шығын есебі және аудитін жетілдіру жолдары

Жетілдіру шаралары	Экономикалық тиімділігі
Құрылыс-монтаждау жұмыстарының өзіндік құнын үнемдеу	Жоспарлы өзіндік құн нақты өзіндік құнанан +168 мың теңге немесе 2,92% құрады. Ол сомасы 82 мың теңгені құрайтын негізгі еңбекақы есебімен, 10 мың теңгені құрайтын –машиналар мен механизмдарді эксплуатациялау бойынша шығындары және 77,6 мың теңге үстеме шығындары есебімен шықты. Жоспарлы өзіндік құн үстеме шығындарынан басқа барлығы төмендеп тұр. Бұл бап бойынша үнемділік 1,6 мың теңгені құрайды, ол нақты өзіндік құнға маңызды әсер тигізеді. «Алатау production» ЖШС-нда өзіндік құнды талдау объектілер мен кезеңдер бойынша да жүргізіледі.
Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындау-да үстеме шығындарды үнемдеу	Үстеме шығындары деңгейінің 9%-ға көбеюі, құрылыс компанияның өндірістік-шаруашылық қызметіндегі жетіспеушіліктерді куәландырады және олардың өтімділігі бойынша өңдеу шараларын қажет етеді. «Алатау production» ЖШС-ның жұмыстың жоспарлы құрылымында қате жіберілді. Бұл жоспарға қарсы материалдарды 35,4 мың тенге көлемінде үнемдеуге әкелді және жұмыскерлердің негізгі еңбекақысының 71,8 мың тенге сомаға ұлғайтып жұмыскерлердің еңбекке деген ынтасын жоғарлату қарастырылмақ.

Қорытынды

«Құрылыс ұйымдарындағы құрылыс пен монтаждау жұмыстарын орындау шығындарының есебі және оларды талдау» тақырыбына жазылған диссертациялық жұмыстын теориялық пен тәжірибелік материалдарды зерттеу нәтижесінен келесідей қорытынды жасауға болады.

Қазақстан Республикасында құрылыс саласы жеке меншікті нысанында құрылған және нарықтық қатынастар жүйесінде дамыған болып саналатын экономикалық аспектілердің маңыздыларының бірі.

Құрылыс қарекеті - өндірістік және өндірістік емес негізгі қорларды құру қарекеті. Оларға жаңа және бар объектілерді (үйлер, ғимараттар мен оның кешенді бөлімдерін, коммуникацияны) өзгерту (кеңейту, модернизациялау, техникалық өзгертулер жасау, реконструкциялау, қалпына келтіруді жасау, күрделі жөндеу), монтаждау (демонтаж жасау), техникалық және инженерлік құрал-жабдықтарын, құрылыс материалдарын, бұйымдарын және конструкцияларын жасау, сонымен бірге аяқталмаған құрылыс объектілерінің консервация жұмыстарын орындау мен өз ресурсын жасайтын объектінің қайта пайдалану жасау жұмыстары жатқызылады.

Құрылыстың басты негізгі қатысушыларына манылар жатады: тапсырыс беруші, жобалау ұйымдары, ғылыми-жобалау ұйымдары және мердігерлік құрылыс-монтаждық ұйымдар. Құрылыс келісім-шарт негізінде жүзеге асырылады.

ҚР Азаматтық кодексінің 616 бабына сәйкес мердігерлік келісім-шарт дегеніміз бір жақ (мердігер) екінші жақтың (тапсырыс беруші) анықталған жұмысын тапсырыс бойынша орындауға міндеттеме алған және оның нәтижесін белгіленген мерзімінде тапсыруға, ал тапсырыс беруші жұмыс нәтижесін қабылдап, оған ақы төлеуге міндеттеме алатын (жұмыстың бағасын төлеу) құжат.

Құрылыс және онымен байланысты жұмыстарды жобалық құжаттамаға сәйкес мердігер жасайды. Мұнда жұмыстың мазмұны мен көлемі анықталады, жұмысқа қажетті талаптар, смета және жұмыс бағасы көрсетіледі.

Сонымен қатар, келісім-шартта көрсетілмеген тапсырмаларды мердігер смета мен жобалық құжаттар арқылы орныдауы қажет.

Сметалық пайда – жұмыстың өзіндік құнына кірмейтін, мердігердің шығындарын жабуға қажетті құрал сомасы. Ол құрылыс өнімі құнының міндетті және кепілді бөлімі болып табылады.

Базалық мөлшер ретінде сметалық пайда нормасының 8% негізгі шығындар мен үстеме шығындардың сомасынан кем болмауы керек.

Бұл диссертациялық жұмыста «Алатау production» ЖШС-нің құрылыс саласында орындау жұмыстары мен қызмет көрсету, құрылыс-монтаждау шығындарының есебі көптеген сұрақтар қарастырылған. Нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға берілді, материалдар мен шикізатты пайдалану, еңбекақы мен үстеме шығындардың объектілі есебі қарастырылып, ашылды.

«Алатау production» ЖШС-нің есебін ұйымдастырғанда, материалдар мен шикізатты пайдалану есебінде жетіспеушіліктер анықталды. Құрылыс материалдарды бойынша өндірістік—техникалық нормаларды қайта қарастыруды және еңбекақы мен қосымша еңбекақыны есептеу кезінде есебін ұқыпты ұйымдастыруды талап етеді.

Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын қарстырғанды, кәсіпорын мүлкісі: негізгі құралдар өсті, материалды емес активтер азайды, өндіріс қорлары өсті және дебиторлық борыштар мен ақша қаражаттар өсті, ал мүлкі көздері: кредиторлық борыш, ұзақ мерзімді қарыздар өсті және талданып жатқан жылы кәсіпорын залал болды.

Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындау шығындардың бастапқы және жинақтау есебі қарастырылған: материалдық есеп, орындаған жұмысты қабылдау актісі, кесімді жұмыс нарядтары, құрылыс машинасының жұмысы туралы рапорт және т.б. бастапқы құжаттамалары бар.

Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындауда шығындардың синтетикалық пен аналитикалық есебі қарастырылды және оған «Алатау production» ЖШС-і 2017 жылы «Қаржы полициясының акадимиясының жатақханасын құрастыру объектісі бойынша құрылыс-монтаждау шығындардың есебі мен оларға талдау жасалынды.

Диссертациялық жұмыстың екінші бөлімінде халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сай дамыту бөлімінде, «Құрылысқа арналған шарттар» №11 ХҚЕС және «Күрделі құрылысқы арналған мердігерлік келісімдер» №12 БЕС салыстырып жетілдіру доладры келтірілген.

Диссертациялық жұмыстың нәтижесі бойынша, талданып жатқан кәсіпорында жоғарыда келтірілген жетіспеушілікті жою үшін келесідей жою жолдары келтірілген:

• 
  Кәсіпорынның нормативтік шаруашылықты ретке келтіру;
  
• 
  Материалдар есебіне құжаттар ауқымын кеңейту және дәлелдемелеу;
  
• 
  Еңбек ұжымының шикізат шығындарын азайтуға материалдық және тибиғи мүдделілігі;
  
• 
  Үстеме шығындардың сметалық дәлдігі мен қалыптасуы;
  
• 
  Қоймалық шаруашылықты реттеу;
  
• 
  Материалдарды шығыстау нормасын тәртіпке келтіру, техникалы уақытылы ауыстыруымен байланысты нормаларды қайта қарастыру және құрылыс өнеркәсібінде технологияның жетілуі мен қоймалардын жартылай фабрикаттарды алу;
  
• 
  Жоспарлы-экономикалық бөлімнің жұмыскердің нормативін есептеу.
  

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. 2011 жылдың 16 шілдесінде шыққан №2241-11 «ҚР Құрылыс, архитектура, қала салушылық қызмет туралы» ҚР Заңы (жеке алғанда, мердігерлік пен тапсырыс берушілердің ара қатынасының негізі анықталады).

2. ҚР үкіметі бекітіліп қабылдаған, 2016 жылдың 27 маусымында қабылданған №2635 «Архитектура, құрылыс және қала салушылық қызмет саласында инженирингтік қызмет көрсету Ережелерін бекіту туралы» қаулысы.

3. Бухгалтерлік есептің № 12 «Күрделі құрылыстағы мердігерлік келісімдер» стандарты (№23 2016 жылдың 13 қарашасындағы Ұлттық комиссияның бухгалтерлік есеп бойынша бекітілген қаулысы).

4. Бухгалтерлік есептің № 12 «Күрделі құрылыстағы мердігерлік келісімдер» стандартына әдістемелік нұсқаулықтар (№ 7 1997 жылдың 21 мамырындағы ҚР ҚМ бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің бұйрығымен бекітілген).

5. № 5-3 1996 жылдың 28 мамырындағы ҚР аумағындағы салу, тұрғын үй және құрылыс министірлігінің қаулысы: « Кәсіпорынның, ғимараттың және құрал-жабдықтың құрылысының сметалық құнын анықтаудың негізгі ерекшеліктерін, ҚР құрылыс өнімнің келісім бағасы мен сметалық есеп айырысулардың құрудың бекіту туралы».

6. Бухгалтерлік есептің (IAS) 11 «Құрылыстағы келісім-шарт» халықаралық стандартын қолдану бойынша әдістемелік нұсқаулық.

7.№1 « Құрылыстағы үстеме шығындардың мөлшері туралы» 2011 жылдың 2 сәуірдегі Қазақ ССР-нің Мемархқұрылысының қаулысы.

8. 
   Скала В.И., Скала Н.В., Скала Б.В., «Основы учета в строительстве» Алматы. ТОО «издательство LEM»,2017 г.
   
9. 
   ББ-Строительство, № 3,2016 жыл
   
10. 
    ББ-Строительство, № 5,2014 жыл
    
11. 
    ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заң № 234-ІІІ 28.02.2007ж.
    
12. 
    Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание», 2000г. – 331с.
    
13. 
    ББ-Строительство, № 4, 2016 жыл
    
14. 
    ББ-строительство, № 6, 2014 жыл
    
15. 
    ББ-Строительство, №5, 2016 жыл
    
16. 
    Балахин М.И. «Анализ производственно-хозяйственной деятельности строительной организации», М.,-1971 г.
    
17. 
    Кривенцов А.М. «Анализ хозяйственной деятельности в строительстве», М., Стройиздат -1979г.
    
18. 
    Девкач Д.И. «анализ хозяйственной деятельности подрядных строительных организации», М.,-1972г.
    
19. 
    Девкач Д.М. «Анализ производственно-хозяйственной деятельности подрядных строительных организаций», М.,Финансы-1990г.
    

20. ББ-строительство №4, 2017 жыл

21. ББ-Строительство №5, 2017 жыл

22. ББ-Строительство №6, 2017 жыл

23. Карлин Т. П., Макмин А. Р. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP): учебник. М.: ИНФРА-М, 2007. 448 с.

24. Мазурова И. И., Романовский М. В. Варианты прогнозирования и анализа финансовой устойчивости предприятия. СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 2005. 113 с.

Фатеев Б. Управление финансами //Аудит и налогообложение. 2009. № 6.С. 2-7

25. Козловская Э. А., Козловский В. А., Савруков Н. Т. Финансовое обес­печение предпринимательской деятельности: конспект лекций. СПб: По­литехника, 2004. 120 с

26. Ковбасюк М. Р., Соколовская З. Н., Беспалов В. М. Анализ финансо­вой деятельности предприятия с использованием ПЭВМ. М.: Финансы и статистика, 2000. 96 с.

27. Панков Д. А. Бухгалтерский учет и анализ в зарубежных странах. Минск: ИП «Перспектива», 1998. 238 с.

28. Финансы / Под ред. проф. А. М. Ковалевой. М.: Финансы и стати­стика, 2008. 384 с.

29. Предпринимательство: учебник для вузов / Под. ред. В. Я. Гор-финкеля, Г. Б. Поляка, В. А. Швандара. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2009. 475 с.

30. Селезнева Н. Н., Ионова А. Ф. Финансовый анализ. М.: ЮНИТИ, 2001. 479с.

31. Риполь-Сарагоси Ф. Б. Основы финансового и управленческого ана­лиза. М.: ПРИОР, 1999. 224 с.

32. Ефимова О. В. Финансовый анализ. Бухгалтерский учет. 2009. 248 с

33. Малич В.А. Анализ финансовой деятельности предприятия -
С.- Петербург: СПбДНТП, 2002.

34. Чечета А.П. Анализ финансового состояния предприятия. /Бухгалтерский учет. 2007 г., №5.

35. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: учеб.пособие.-М.:Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2014.-128с.

36. Ершов, О.Г. Договор строительного подряда в российском гражданском праве: автореф. дис. . канд. юрид. наук по спец.: 12.00.03. Москва, 2005.-26 с.

37. Захарьин, В.Р. Бухгалтерский учет у участников договора строительного подряда / В.Р. Захарьин // Консультант бухгалтера. 2004. - №4. - С.49-71.

38. Захарьин, В.Р. Бухгалтерский учет себестоимости строительно-монтажных работ и затрат у участников договора строительного подряда / В.Р. Захарьин // Консультант бухгалтера. 2004. - №5. - С.49-71.

39. Захарьин, В.Р. Общий анализ ПБУ 2/2008: Электронный ресурс СПС «КонсультантПлюс». / В.Р. Захарьин // Финансовые и бухгалтерские консультации. 2009. - №2. Проверено 25.10.10 г.

40. Злобин, П.И. Бухгалтерский учет в строительстве: учебник / П.И. Злобин, Я.Д. Заровняев. -М.: Стройиздат, 1973. 296 с.

41. Илышева, H.H. Модель бухгалтерского учета как инструмент управления строительными организациями: международный опыт и российская практика / H.H. Илышева, В.Б. Бельских // Международный бухгалтерский учет. 2010. - №8. - С.7-17.

Қосымша А

2016 жылғы

«12» желтоқсандағы №310 «Құрылыс»

саласы бойынша өнімнің жалпы

шығарылымын анықтау бойынша

әдістемеге
Ресми экономика бойынша құрылыс өнімінің жалпы шығарылымын есептеу алгоритмі

Көрсеткіш атауы	жол нөмірі	Көрсеткішті қалыптастыру (есеп)
А	Б
Ресми экономика бойынша құрылыс өнімінің жалпы шығарылымы	01	01 жол=02 жол +07 жол +13 жол +14 жол+ +15 жол +16 жол
Жаңа құрылыс	02	02 жол= 03 жол +04 жол +06 жол
соның ішінде:
құрылыс-монтаж жұмыстары, барлығы	03	негізгі капиталға салынған инвестициялар туралы (айлық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
жеке құрылыс салушылар орындаған құрылыс-монтаж жұмыстары	04	жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы (айлық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
объект құрылысына байланысты өзге де шығындар	05	инвестициялық қызмет туралы (жылдық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
5 жолдан жобалау-іздестіру жұмыстары	05.1	инвестициялық қызмет туралы (жылдық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
5 жолдан кредит үшін банкке төленген пайыздар	05.2	инвестициялық қызмет туралы (жылдық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
жобалау-іздестіру жұмыстарын алып тастағандағы объект құрылысына байланысты өзге де шығындар	06	06 жол =(05 жол -05.1 жол -05.2 жол)/12
Ғимараттар мен имараттарды жөндеу, барлығы	07	07 жол= 08 жол +09 жол +10 жол +11 жол+ +12 жол
ірі, орта және кіші ұйымдар бойынша ғимараттар мен имараттарды күрделі жөндеу	08	негізгі капиталға салынған инвестициялар туралы (айлық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
ірі және орта кәсіпорындар бойынша ағымдағы жөндеу бойынша құрылыс жұмыстарының көлемі	09	орындалған құрылыс жұмыстары (көрсетілген қызметтер) туралы (айлық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
шағын кәсіпорындар бойынша ағымдағы жөндеу бойынша құрылыс жұмыстарының көлемі	10	орындалған құрылыс жұмыстары (көрсетілген қызметтер) туралы (тоқсандық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
құрылыс қызметтері, жөндеу-құрылыс жұмыстары (үй шаруашылықтары)	11	үй шаруашылықтарының жылдық көлемнен 1/12 бөлігінің табыстары мен шығыстары бойынша тоқсан сайынғы сұрақнама жалпымемлекеттік статистикалық байқау
тұрғын үй-жайларды күту және жөндеу үшін материалдарға жұмсалған шығындар (үй шаруашылықтары)	12	үй шаруашылықтарының жылдық көлемнен 1/12 бөлігінің табыстары мен шығыстары бойынша тоқсан сайынғы сұрақнама жалпымемлекеттік статистикалық байқау
Негізгі экономикалық қызмет түрі «Құрылыс» болып табылатын ДК бойынша өндірілген өнімнің, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің көлемі	13	дара кәсіпкердің қызметі туралы жалпымемлекеттік статистикалық байқауы (жылдық кезеңділіктегі), жылдық көлемнен 1/12 бөлігі
Ірі және орта кәсіпорындар бойынша құрылыс машиналары және жабдығын операторымен жалға беру	14	орындалған құрылыс жұмыстары (көрсетілген қызметтер) туралы (айлық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
Шағын кәсіпорындар бойынша құрылыс машиналары және жабдығын операторымен жалға беру	15	орындалған құрылыс жұмыстары (көрсетілген қызметтер) туралы (тоқсандық кезеңділіктегі) жалпымемлекеттік статистикалық байқау
ДК бойынша құрылыс машиналары және жабдығын операторымен жалға беру	16	құрылыс жабдығын оператормен жалға беру экономикалық қызмет кодына сәйкес жылдық көлемнен 1/12 бөлігі, жылдық кезеңділіктегі дара кәсіпкердің қызметі туралы жалпымемлекеттік статистикалық байқау

Қосымша Ә

2016 жылғы

«12» желтоқсандағы №310 «Құрылыс»

саласы бойынша өнімнің жалпы

шығарылымын анықтау бойынша

әдістемеге

Жасырын және бейресми қызмет бойынша құрылыс өнімінің жалпы шығарылымын есептеу алгоритмі
Көрсеткіш атауы	жол нөмірі	Көрсеткішті қалыптастыру (есеп)
А	Б
Жасырын және бейресми экономикаға жете есептеу	01	01 жол=02 жол + 17 жол + 23 жол
соның ішінде
жасырын қызмет көлемі (Ds)	02	Ds = (V о- Vc )
өндіруші бағасы бойынша құрылыс материалдары өнеркәсібінің өнімдерін өндіру, мың теңге (Р1)	03	өнім өндіру және жөнелту туралы статистикалық байқау деректері
ішкі салалық айналым, % (а1)	04
құрылыс материалдары өнеркәсібіндегі бейресми экономиканың мөлшері, % (а2)	05	өнеркәсіп статистикасындағы есептік көрсеткіш
құрылыс материалдары өнеркәсібінің өнімдерін өндіру (бейресми экономиканың мөлшерін есепке алғанда) ішкі салалық айналым деректерінсіз, мың теңге (Р)	06	Р1*(100-а1)*(100+а2) 10000
тауарлардың осы санаты бойынша сыртқы сауда айырмасы (импорт-экспорт) (С)	07	кедендік статистика деректері
өндірушілерде және саудада тауар қорларының өзгеруі (D3)	08	кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы статистикалық байқау деректері
сатып алушылар бағасындағы құрылыс материалдары ресурсына құрылыс материалдарының сауда және көлік үстеме бағаларының қатынасы, % (К1)	09	пайдалану ресурстары кестесінің деректері
құрылыс материалдарын жалпы тұтынудағы «құрылыс» саласының құрылыс материалдарын аралық тұтынудың үлесі, % (dn)	10	пайдалану ресурстары кестесінің деректері
құрылыс саласының аралық шығынының жалпы көлеміндегі құрылыс материалдарын аралық тұтынудың үлесі, % (d)	11	пайдалану ресурстары кестесінің деректері
құрылыс, монтаж және жөндеу жұмыстарының жалпы көлеміндегі материалдар құнының үлес салмағы (dmater)	12
мердігерлік жұмыстардың бағалау көлемі (Vо)	13	Vo=(Rs: dmater)*dh
өз қажеттілігі үшін орындалатын жұмыстардың үлес салмағы (dh)	14
инвестициялық ресурстардың құны (Rs)	15	Rs=(P+C-Δ3)*(1+К1)*dn/d
кәсіпорындар бойынша мердігерлік жұмыстардың жалпы көлемі (Vс)	16	Vс= Vкс + Vм
жеке тұрғын үйлердің құрылысына жете есептеу	17	17 жол=22 жол*20 жол
жеке құрылыс салушылардың ұсынған рұқсат құжаттары бойынша тұрғын үйдің жалпы алаңы, шаршы метр	18	рұқсат құжаттары бойынша құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізе бастағаны туралы жарты жылдық кезеңділіктегі жалпы мемлекеттік статистикалық байқау
құрылыс объектілерінің нақты құны, мың теңге (жеке құрылыс салушылар бойынша)	19	жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы айлық кезеңділіктегі жалпы мемлекеттік статистикалық байқау
жалпы алаңның 1 шаршы метрінің құрылысына жұмсалған орташа нақты құны, мың теңге	20	20 жол=19 жол/18 жол
құрылыстың орташа ұзақтығы	21	15 ай
тұрғын үйлердің бір айдағы орташа жалпы алаңы, шаршы метр	22	22 жол=18 жол/21 жол
жеке құрылыс салушылардың бақ және саяжай учаскелерінің құрылысына жете есептеу	23	23 жол=осы қосымшадағы 26 жол * 04 жол (ЖҮҚ бойынша ҚМЖ) осы Әдістемеге 1-қосымша
халық пайдалануға берген саяжай үйлерінің және гараждардың жалпы алаңы	24	жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы айлық кезеңділіктегі жалпымемлекеттік статистикалық байқау
халық пайдалануға берген тұрғын үйлердің жалпы алаңы	25	жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы айлық кезеңділіктегі жалпымемлекеттік статистикалық байқау
халық пайдалануға берген тұрғын үйлердің жалпы алаңына халық пайдалануға берген саяжай үйлерінің және гараждардың жалпы алаңының үлес салмағы	26	26 жол=24 жол/25 жол

Рентабельділік өндіріс тиімділігін және кәсіпорынның табыстылығын анықтайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады. Сондықтан кез келген кәсіпорынның есепті кезеңі аяқталғанда шаруашылық нәтижесі бағаланады. Осыған байланысты кәсіпорынның шаруашылық қызметіне жан-жақты баға беру мақсатында, есеп жүргізу мен есеп беру мәліметтері негізінде әр түрлі сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі анықталады. Ең алдымен рентабельділіктің түсінігіне тоқталайық.

Оның бір анықтамасы мынандай: рентабельдік (rentabl неміс тілінен “табысты”, “пайдалы” деген ұғымды білдіреді) – кәсіпорындардың өндірістегі экономикалық тиімділік көрсеткіші. Жалпы алғанда материалды еңбек және ақша ресурстарының қолданылуын көрсетеді. Рентабельді болып тек пайда әкелетін кәсіпорын саналады.

Рентабельдіктің тағы бір түсінігін келтіруге болады: рентабельдік пайданың өндіріс шығындарының сомасына коммерциялық операцияларды ұйымдастыру үшін ақшалай салымдарға немесе өзінің қызметін ұйымдастыруда қолданылатын кәсіпорынның мүлкінің сомасына қатынасын білдіретін көрсеткіш.

Пайданың абсалютті шамасы кәсіпорынның тиімділігін көрсете алағашды. Кәсіпорын табысты болса да ол тиімді қызмет етпеуі мүмкін. Бұл жағдай табыстылық деңгейінің жоғарылауына экстенсивті факторлар әсер етсе, яғни сандық факторлар: мысалы, жұмысшылар санының, құрал-жабдықтар паркінің артуы кезінде байқалады. Жұмысшылар саны артып, ал олардың өнімділік деңгейі сол қалпында қалса немесе төмендесе, онда кәсіпорын тиімді қызмет етті деп санауға болағашды. Кез келген кәсіпорын өндірістік және шаруашылық қызметін өздігінен табыстылық және өзін-өзі өтеу қағидалары негізінде ұйымдастырады. Жақсы қызмет ететін кәсіпорындарда өзін-өзі өтеу кезеңінен кейін өзін-өзі қаржыландыру кезеңі келеді. Кәсіпорынның өнімді шығару және оны өткізу кезеңі келеді. Кәсіпорынның өнімді шығару және оны өткізу прцесінде белгілі бір шығындарға ұшырайды. Бұл шығындар аталған кәсіпорынның шығару шығындары (өзіндік құн) немесе жеке шығындары деп танылады. Бірақ кәсіпорындар бойынша әр өнімнің бағасын білдіретін қоғамдық қажетті шығыстар болып саналатын сала бойынша есептелген орташа шығындардан ауытқуы мүмкін. Осы себептен табыстың және оның қатысты өлшемі рентабельдіктің деңгейлерін анықтайды.

Кәсіпорын рентабельділігінің және табыстылығының деңгейіне ішкі және сыртқы факторлар әсер етеді. Сыртқы факторларға ұжымның жұмысына тәуелсіз, яғни шикізатқа, өнімге бағаның өзгеруі, тасымалдау тарифтерінің, амортизация нормаларының өзгеруі және т.б. жатады. Бұл факторлар кең ауқымды болатындықтан олар кәсіпорынның шаруашылық қызметіне өз ықпалын тигізеді. Құрылымдық өзгерістер, мысалы, өнім ассортиментінің өзгеруі өнімді өткізу мөлшерін өзгертіп, өндірістің өзіндік құнына және рентабельділігіне елеулі әсер етеді.

Кәсіпорынның жалпы рентабельділігі баланстық табыстың негізгі өндірістік қорлардың және нормаланған айналым қорлардың жалпы орташа құнына қатынасы бойынша анықталады. Ол мына формуламен есептеледі:
Р= (Т х100% )\ Қнақ (1)

Мұндағ, Р – рентабельдік %;

Т – табыс

Қнақ – негізгі өндірістік және нормаланған айналым құралдарының орташа жылдық құны.

Рентабельдік деңгейі кәсіпорынның тек табыстылығына ғана емес, сонымен қатар өндірістің қор сыймдылығына да байланысты болады. Негізінен қор сыйымдылығы жоғары ауыр өнеркәсіпте өндірістік қорларға байланысты рентабельдік деңгейі жеңіл, әсіресе тамақ өндірісіндегі кәсіпорындармен салыстырғанда төмен болып келеді. Себебі табыстың артуымен және негізгі өндірістік қорлардың және нормаланған айналым құралдарының құнының төмендеуімен байланысты рентабельдік деңгейі арта түседі.

Есепті рентабельдік өндірістік қорларға төмендерді, тұрақты төлемдерді, банктік несие үшін пайыз, мақсатты табысты, сонымен қатар кәсіпорын қызметінен тәуелсіз алынған табысты шегергендегі баланстық табысты негізгі өндірістік қорлар және нормаланған айналым құралдарының орташа жылдық құнына қатынасы бойынша анықталады.

Кәсіпорынның қызметіне баға беру процесінде өнім рентабельдігі өте маңызды көрсеткіш болып табылады. Оны анықтау үшін табыстың сомасының өнімнің толық өзіндік құнына қатынасын табамыз. Кәсіпорынның өнімінің жеке түрлерінің рентабельділігі келесі формула бойынша есептелінеді:
Р= ((Бк-Қө) 100% )\ Қө (2)

мұндағы, Р – рентабельдік %;

Бк – кәсіпорын өнімінің көтерме бағасы;

Қө - өнімнің өзіндік құны;

Өнім бойынша есептелген рентабельдік көрсеткіші өнімді шығаруге кеткен еңбек және заттай шығындардың тиімділігін көрсетеді.

Рентабельдік көрсеткіштері кәсіпорын қызметінің тиімділігін және қаржылық нәтижесін сипаттайды. Бұл көрсеткіштер кәсіпорын табыстылығын әр түрлі ұстанымнан өлшейді және экономикалық үдеріс пен нарықтық айырбас қатысушыларының мүдделеріне сәйкес топтастырылады.

Рентабельдік көрсеткіштері кәсіпорын табысын құрудың факторлық ортасын сипаттайды. Сондықтан олар кәсіпорынның салыстырмалы талдауын және қаржылық жағдайын бағалауын жүргізуде міндетті болып табылады. Өндірісті талдауда рентабельдік көрсеткіштері инвестициялаудың және бағаны құрудың маңызды құралдары ретінде қолданылады.

Рентабельдіктің негізгі көрсеткіштерін келесі топтарға бөліп қарауға болады:

1. 
   капитал рентабельдігінің көрсеткіштері;
   
2. 
   өнім рентабельдігінің көрсеткіштері;
   
3. 
   қолма-қол ақша қаражаттарының ағамдары негізінде есептелген рентабельдік көрсеткіштері.
   

Рентабельдік көрсеткіштерінің бірінші тобы табыстың әр түрлі аванстарын құралдар көрсеткіштеріне қатынасы арқылы есептелінеді. Авансталған құралдар көрсеткіштерінің ішіндегі маңыздылары: кәсіпорынның барлық активтері, инвестициялық капитал, яғни меншікті қаражаттары мен ұзақ мерзімді міндеттемелері, акционерлік капитал.

Осы көрсеткіштер бойынша рентабельдік деңгейінің сәйкес келмеуі кәсіпорынның табысын арттыру мақсатында қолданылатын қаржылық тұтқалардың пайдалану дәрежесін сипаттайды: ұзақ мерзімді несиелер және басқа тартылған қаражаттар.

Бұл көрсеткіштерінің бір ерекшелігі - олар кәсіпорын бизнесіне қатынасушылар барлығының мүдделеріне жауап береді. Мысалы, кәсіпорын әкімшілігін барлық активтердің толық қолданылуы, яғни капиталдың табыстылығы, ал потенциалды инвесторлар мен несие берушілерді – инвестицияланатын капиталды толық қолданылуы; меншік иелерін және құрылтайшыларды – акциялардың табыстылығы және т.б.

Көріп отырғанымыздай, меншікті капиталдың рентабельділігі өнім рентабельдігінің деңгейінің өзгеруіне, жалпы капиталдың айналым жылдамдығына және меншікті капитал мен тартылған капиталдың қатынасына байланысты. Осындай байланыстарды зерттеу рентабельдік көрсеткіштеріне әр түрлі факторлардың әсер етуін бағалауда маңызы өте зор.

Келтірілген байланыс басқа жағдайлар өзгеріссіз қалған кезде, тартылған капитал үлесінің артуы акционерлі капиталдың қолданылуын арттыратынын көрсетіп тұр.

Рентабельдік көрсеткіштерінің екінші тобы кәсіпорынның қаржылық есептерінде көрсетілген табыс негізінде анықталынады.

Мысалы:

өнімді өткізуден баланстық салық салынатын таза пайда

= пайда х пайда х

пайда сауда көлемі сауда көлемі сауда көлемі

Бұл көрсеткіштер өнімнің базистік (Рө) және есепті (Р) кезеңдегі рентабельдігін сипаттайды. Мысалы, өткізу табысы бойынша өнімнің рентабельділігі: (Рө) келесідей формуламен анықталады:

Рө = Пб \Өб Ре = Пе\ Өе немесе (3)

Рө = (Өб-Қөб)\ Өб Р=Ре-Р (4)

мұндағы, Пе, Пб – есепті және базистік кезеңдегі өнімді өткізуден алынған пайда;

Өб, Өе – есепті және базистік кезеңдегі өнімді өткізу;

Қөб, Қөс – есепті және базистік кезеңдегі өнімнің өзіндік құны;

∆Р – базистік кезеңмен салыстырғанда есепті кезеңдегі рентабельдіктің өзгеруі;

Рентабельдік көрсеткіштерінің үшінші тобы бірінші және екінші көрсеткіштер топтарының құрылуына сәйкес, бірақ жалпы табыс сомасының орнына ақша қаражаттарының таза ағымы есепке алынады. АҚТА – ақша қаражаттарының таза ағымы.

АҚТА АҚТА АҚТА

Сауда көлемі Жалпы капитал Меншікті капитал

Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның несие берушілерімен, мердігерлерімен акционерлермен есеп айырысу мүмкіндігінің дәрежесін көрсетеді. Ақша қаражаттарының таза ағымы негізінде рентабельдікті есептеу тұжырымдамасы нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде кеңінен қолданылады.

Кәсіпорынның өндірістік қызметінің рентабельдігі кәсіпорын өндіріс процесінде қолданылған капиталдың барлық көздерінің өтелу (пайда әкелу) нормасын білдіреді, яғни салымшылар мен несие берушілердің алған пайда сомасының олармен инвестицияланған капитал сомасына қатынасы болып табылады.

Рө = П \ ИК (5)
мұндағы, Рө - өндірістік қызметтің рентабельділігі;

П – салымшылар мен несие берушілердің алған пайда сомасы;

ИК – олармен инвестицияланған капитал.

Кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігін бағалау прцесінде инвестицияланған капитал ретінде кәсіпорынның барлық активтері алынады, себебі олардың жалпы шамасы кәсіпорынның барлық қарыздарын ескереді.

Кейбір экономистердің ұсынысы бойынша, активтердің жалпы сомасынан өндіріске қатыспайтын, демек пайда табуға көмектеспейтін, негізгі өндірістік құралдарды, құрал-жабдыққа қондырғыларды, ақша қаражаттарын, материалды активтерді алып тастау қажет. Бірақ бұл бағыт толықтай ақталған деп есептелмейді және осы көрсеткіш практикада кеңінен қолданылағашды. Бұл тұжырым мынамен байланысты: кәсіпорын басшылығы өзінің қызметі барысында активтерді тиімді пайдаланумен қатар, құрал-жабдықтардың және т.б. артық қорларын құрағаш, активтердің құрылымына тиісті бақылау жасауы керек.

Рентабельдікті есептеу кезінде пайда алу мерзімі ішінде кәсіпорынмен инвестицияланатын капитал шамасының өзгеруін ескеру керек, сондықтан бұл жағдайда инвестицияланған капиталдың орташа хронологиялық шамасын қолданған дұрыс деп есептеледі.

Рентабельдік коэффициенттерін есептеу кезінде кәсіпорын кірісінің әр түрлі көрсеткіштері қолданылуы мүмкін, олар: жалпы пайда, таза пайда, өнімді сатудан түскен пайда. Кәсіпорын өндірістік қызметінің тиімділігін бағалаған кезде таза пайда сомасын және несиелер үшін төленген пайыздар сомасын қолдану тиімдірек деп есептелінеді. Осыны ескере отырып, өндірістік қызметтің рентабельдігінің негізгі көрсеткіші келесі формуламен есептелінеді:

Ра=( Пт+Пн х (1-Сп) )\ А (6)

мұндағы, Ра - активтер рентабельділігі ;

Пт – таза пайда;

Пн – несиелерді пайдалану үшін төленген пайыз;

Сп – барлық активтердің орташа жылдық сомасы;

Бірақ, бұл формула бойынша рентабельдік деңгейін есептеудің бір қиындығы – ол несиелерді пайдаланғаны үшін төленген пайыз пайда есебінен қайтарылағаш, өнімнің өзіндік құнына қосылған. Рентабельдіктің ішкі талдауын жүргізгенде мұндай есептеулерге жол беріледі. Ақпараттар жеткіліксіз жағдайда талдаудың сыртқы субъектілері тек таза пайда көрсеткішін қолдануы мүмкін. Бірақ таза пайданы ағымдағы есептердің мәліметтері арқылы дәл есептеу мүмкін емес, себебі онда кәсіпорын қарамағында қалатын таза пайда есебінен бюджетке төленетін төлемдер көрсетілмейді. Таза пайданы есептеу кезеңін таза пайдасынан сол кезеңдегі пайдаға салынатын салықтың мөлшерін алып тастау арқылы жуықтап анықтауға болады. Алынған нәтиже жоғары болады, оны тек ішкі талдау жүргізу арқылы жоюға болады.

Сонымен қатар, кәсіпорының өндірістік қызметінің тиімділігін бағалау үшін өндірістің рентабельдігі көрсеткіші қолданылады. Оны есептеу кезінде инвестицияланған капитал ретінде негізгі өндірістік қорлар мен материалды айналым құралдарының қосындысынан тұратын өндірістік қорлардың құны қолданылады.

Кәсіпорынның сауда рентабельдігін талдау оның тиімділігін көрсететін көрсеткіштердің бірі. Бұл коэффицент өткізілген өнімнің бірлігіне қанша пайда табылғанын көрсетіп, кәсіпорынның коммерциялық маржасы деп аталады. Сауда рентабельдігін бағаларды көтеру немесе шығындарды азайту жол арқылы көтеруге болады. Бірақ кейбір экономистердің айтуынша қажеттілігі нарық конъюнктурасымен анықталған өнімді өткізуді ұсынады.

Кәсіпорынның сауда рентальділігі өнімді, жұмысты немесе қызметті өткізуден алған паданы немесе таза пайданы алынған кіріс сомасына бөлу арқылы анықтауға болады.

Сауда рентабельділігі = (Өнімді сатудан алған пайда) \ Алынған кіріс
Бұл көрсеткіш нарықтық экономика жағдайында кеңінен қолданыла бастады. Сауда рентабельділігін жалпы кәсіпорын және өнімнің жеке түрлері бойынша есептейді.

Сауда рентальдігінің орташа деңгейі кәсіпорынның қызмет ететін саласына байланысты,, сондықтан бұл көрсеткішті талдау біртиптік кәсіпорындардың көрсеткіштерімен немесе берілген кәсіпорынның жоспарлы көрсеткіштерімен салыстыру арқылы жүргізіледі.

Сауда рентабельдігінің басқа көрсеткіштерімен байланысын мынадан көруге болады.
Құралдар оның құралу = Сауда х Құралдар оның құралу

көздерінің рентабельділігі рентабельдігі көздерінің айналымдылығы

Меншікті капитал рентабельдігі – кәсіпорынның меншігіндегі мүлкінің тиімді пайдалануын сипаттайтын ең маңызды көрсеткіштерінің бірі. Осы көрсеткіштің негізінде активтердің иесі олардың орналастыру орнын таңдауы мүмкін. Есептеу кезінде операциялық табыс емес, ал кәсіпорын иелерінің арасында қандай да бір жолмен бөлінетін таза соңғы табыс қолданылады. Меншікті капиталдың орташа жылдық құнына қатынасы бойынша есептелінеді:

Меншікті капитал рентабельділігі = Таза табыс \ Меншікті капиталдың жылдық орташа құны

Демек, салымдардың тиімділігін арттыру үшін екі негізгі бағытта қызмет ету керек:

- таза табысты арттыру - өткізу көлемін және сауда рентабельдігін арттыру;

- меншікті капиталды кеміту – ағымдағы активтер мен пассивтерді тиімді басқару, қосымша қаржыландыруға қажеттілікті төмендету.

Меншікті капитал рентабельділігінің қорытынды көрсеткіші қалай және ненің есебінен құрылатынын түсіну үшін бір қатар аралық көрсеткіштерді қарастыру керек:

Таза активтер рентабельдігі – кәсіпорынның операциялық қызметінің тиімділік көреткіші. Оны операциялық табыстың таза активтердің орташа жылдық құнына қатынасы бойынша анықтауға болады. Мұндағы таза активтер = меншікті капитал + несие (қысқа және ұзақ мерзімді). Екінші жағынан таза активтер рентабельдігі олардың айналымдылығының және сауда рентабельдігінің есебінен құрылады.

операциялық табыс / таза активтер = (операциялқ табыс / сауда көлемі) х (сауда көлемі / таза активтер)

Таза активтер рентабельдігі қаржылық тұтқа тиімділігін бағалағанда қолданылады.

Қаржылық тұтқа – таза активтердің құрамындағы меншікті және тартылған қаражаттардың арақатынасы, кәсіпорынның қызмет тиімділігіне несиелендіру әсерін сипаттайды. Қаржылық тұтқаның тиімділігін бағалауда негізгі көрсеткіші болып банк иесінің мөлшерлемесі табылады. Егер несие мөлшерлемесі таза активтер рентабельдік көрсеткішінен төмен болса, онда несиелер үлесінің артуы меншікті капитал рентабельдігінің мәнін өсіреді және керісінше.

Қаржылық тұтқа мәні таза активтер рентабельдігінің өсуі (кемуі) жағдайында меншікті капиталдың рентабельдігінің мәні қаншаға өсетінін (кемитінін) көрсетеді. Қаржылық тұтқа келесі формула бойынша есептелінеді:

Таза активтер

Қаржылық тұтқа = Меншікті капитал
Жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді пайдалана отырып, келесі формуланы қолдануға болады:

Сауда рентебельдігі х таза активтер айналымдылығы х қаржылық тұтқа = (операциялық табыс / сауда көлемі) х (сауда көлемі / таза активтер) х (таза активтер / меншікті капитал) = операциялық табыс / меншікті капитал

Меншікті капиталдың рентабельдігіне әсер ететін негізгі факторларға мыналар жатады:

- сауда рентабельдігі;

- таза активтердің айналымдылығы.

Қаржылық қызмет факторлары:

- қаржылық тұтқа;

- пайыздар және салықтар;

Рентабельдік көрсеткіштерінің деңгейіне және өзгеруіне барлық өндірістік-шаруашылық факторлардың жиынтығы әсер етеді: өндірісті және басқаруды ұйымдастыру деңгейі; капиталдың және оның құралу көздерінің құрылымы; өндірістік ресурстарды қолдану дәрежесі; өнімнің көлемі, құрылымы, сапасы; өндіріске жұмсалған шығындар және өнімнің өзіндік құны; қызмет түрлері бойынша табыс және оны пайдалану бағыттары.

Рентабельдік көрсеткіштерін факторлық талдау методологиясы бойынша көрсеткішті есептейтін негізгі формулалары шаруашылық қызмет тиімділігін арттыратын сапалық және сандық сипаттамалар бойынша бөліп анықтауды білдіреді. Мысалы, жалпы рентабельдікті (активтер рентабельдігі) талдау үшін үш немесе бес факторлық модельді қолдануға болады.

Модельді оңайлату үшін өнімді шығару және өткізу шығындарын, еңбекақы төлеу, материалдарға шығындар және негізгі қолар амортизациясы негізінде көрсетеміз. Модельді практикалық қолдану үшін материалдық шығындарына қондырғылардың, жартылай фабрикаттардың , өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтердің, жанарағаш және сатып алынатын энергия құнын қосқан жөн. Еңбекақы төлеу шығындарына әлеуметтік қажеттеліктерге арналған аударымды қосқан дұрыс. Сондай-ақ, басқа шығындарды жеке элемент ретінде немесе шығындардың негізгі түрлері құрамында пропорционалды түрде ескеру керек.

Өнім табыстылығы жоғары болған сайын, айналымнан тыс активтердің қайтарымдылығы мен айналым активтердің айналым жылдамдығы жоғары болады, яғни 1 теңге өнімге жалпы шығындар төмен болған жағдайда активтер рентабельдігі жоғары болады. Жеке факторлардың әсері тізбекті ауыстыру әдісі немесе интегральді әдіс арқылы анықталады. Кәсіпорын рентабельдігін арттыру жоддары. Рентабельдікті арттыру жолдарын анықтағанда ішкі және сыртқы факторлардың әсерін бөліп қарастыру керек. Өнім және ресурстар бағасы, тұтынылатын ресурстар көлемі және өндірілетін өнім көлемі, өткізуден алынған пайда және сауда рентабельдігі сияқты көрсеткіштер тығыз өзара функционалды байланыста болады. Моноөнім және моноресурстар үшін бұл көрсеткіштердің өзара байланысы келесі кесте арқылы көрсетуге болады.

жүктеу/скачать 0,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: