Кесте 3 - «Алатау production» ЖШС-нің мүлкі көздерінің құрылымы мен құрамы

Кесте 3 - «Алатау production» ЖШС-нің мүлкі көздерінің құрылымы мен құрамы

Мүлкі көздері құрамынның талдауы, меншікті капитал мен қарыз капиталы қатынасы оптималды деңгейде жатқызуға болады, себебі қарыз капиталыны4 8лес салмағы 2016 жылы 1,714% , ал 2017 жылы 0,969% , кредиторлық борыш 2016 жылы 91,386%,ал 2017 жылы 93,02% құрады.

Кәсіпорынды қаржылық тұрақты және келешекке дамуы болуы мүмкін болып санауға болады.

Нарықтық экономика жағдайда кәсіпорынның экономикалық мақсатта функционалдылығы алынған табыс анықтайды. Табыстылығы абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерімен сипатталады.

Абсолютті көрсеткіштерге: өнімді (жұмыстар, қызмет көрсету) сатудан түскен табыс, жиынтық табыс, негізгі қызметтен түскен табыс, негізгі емес қызметтен түскен табыс, салық салуға дейін негізгі қызметтен түскен табыс, салық салудан кейін негізгі қызметтен түскен табыс, төтенше жағдайлардан табыс, қаржылық жағдайдың соңғы көрсеткіші таза табы.

Салыстырмалы көрсеткіштеріне кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын табыстылық (рентабелділік) көрсеткіштері. Нарықтық экономика жағдайында оның қаржылық тіршіліктану қабілеттілігін анықтау, қаржыландыру көзедерін тарту және табысты пайдалану. Олар кәспорынның табыстылығын әртүрлі көзқарастан және нарықтық көлемінде экономикалық қатысушылардың мүдделеріне қарай топтастырады. Табыстылық коэффиценттері кәспорынның табысын қалыптастыруында факторлық ортаны сипаттау үшін маңызды орын алады. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және бағалау үшін міндетті элементтер болып табылады.

Талданып жатқан кезең аралығында қызмет көрсетуден түскен табыс 97 000 952 тенгеге өсті, сонда өзіндік құн 107 098 915 тенгеге өсті. Кері көрсеткіш болып, өзіндік құнының өссу қарқыны көбейіп кетуін атауға болады, ол шығындардың артық пайдалануын куәландырады. Бұл кәсіпорын құрылыс ұйымдарының арасында бәсекелестік қабілеттілігі төмен деңгейде және арнайы құрылыс тапсырманы алу үшін кәсіпорынға алдындағы табысын азайту немесе тендерға қатысқанда шығындарды қысқарту керек.

Кезең шығындары талдау периодында 17 678 812 тенгеге өсті. Ол период ішінде кеңсеге берілетін алаңдардың ауданы артыруын сипаттайды және амортизация шығындары, мүлік салығы, қызмет көрсету кеңсе персоналдардың еңбекақысы өскеніің және коммуналды шығындар мен т.б. сипаттайды.

Осындай өзгертулердің нәтижесінен табыс салығы 129 486 тенгеге өсті. Соңында 2016 жылы таза табыс 9133 755 тенге, ал 2017 жылы кәсіпорын есептік жылын залалмен( 2 219 750 тенге) бітірді.

Салыстырмалы көрсеткіштері кәсіпорынның қызмет тиімділігінің деңгейінің азаюын сипаттайды өйткені барлық көрсеткіштер азайып тұр.

Сонын ішінде сату табыстылығы , 2016 жылы өткізуден түскен табыс 1 тенгеге таза табыс 0,35 тиын құрады, ал 2017 жылы сату табыстылығы кері нәтижеге ие болды.

Активтер табыстылығы кәсіпорынның мүкісінің 1 тенгеге таза табыс 2016 жылы 0,135 тенге құрады, 2017 жылы кері көрсеткіш.

Меншікті капитал табыстылығы меншікті капиталдың 1 тенгеге таза табыс 2016 жылы 10,72, 2017 жылы кері нәтижеге ие.

Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерін талдауынан келесідей қорытынды шығарыға болады: жыл сайын өткізу айналымы өсіп келсе де, бұл қосымша табысты әкелмейді, ол кері бар табысты азайтын жатыр.

Кейін кәспорынның қаржылық тұрақтылықты бағалауын жасаймыз ( кесте 5).

Жоғарыда келтірілген тәуелсіздік коэффицентін 0,5-0,6 деңгейінде шектеуді орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес, кәсіпорының өзіне де маңызды. Кесте деректері бойынша көрсеткіш 0,017 ден 0,015 дейін төмендеді, сондықтан 2017 жылы көрсеткеі оптималды емес мағынаға ие.

Қаржылықландыру коэффиценті меншікті капитал мен қарыз капиталының қатынасын сипаттайды. Ол активтердің қай бөлігі қарыз капиталы арқылы қаржыландыратының көрсетеді. Оптималды мағынасы 1, кесте бойынша көрсеткіш 0,001-ге көбейедіде, 2017 жылы оптималды мағынасына жетпей кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақсыздығын сипаттайды.

Қаржылық тұрақтылық коэффиценті меншік капитал мен ұзақ мерзімді міндеттеме арсындағы қатынасына тең. Қалыпты мағынасы 0,9, ал қиын жағдайда 0,75 кәсіпорынның сандары бойынша коэффицент қалыпты жағдайға жетпейді және кері сипатталады.16

2.2 Құрылыс-монтаждау шығындарының бастапқы және жинақтау есебін жүргізу

Шаруашылық операцияларының құжаттық рәсімдеу субъектімен дайындалып есеп саясатында көрсетілу керек.

Операцияларды безендіру жалпы схемасы келесідей болады:

• 
  Қаржы-шаруашылық операцияларын бекітетін алғашқы құжаттар болып: 01.07.99ж. № 409-1 Азаматтық Кодексіне сәйкес құрастырылған келісім-шарттар, келісімдер, хаттамалар, бұйрықтар және де басқа техникалық-ұйымдық құжаттар.
  
• 
  19.03.2004 жылғы №128 ҚР ҚМ бұйрығына сәйкес бастапқы құжаттар жасалады, осы жоғарыда көрсетілген құжаттар мазмұндарына сәйкес буңхгалтерия операция жүргізу фактілері бекітіледі. Егерде деректі бұйрықта құжаттардың кейбір болмаса, онда субъект өздігінен БЕС 31.12.97 жылғы №455-нің талабына сәйкес етіп құрайды.
  
• 
  Бастапқы құжаттар келісімдерді іске асыру нәтижесінде және де ХБЕ департаменті мен А ҚМ-мен бекітілген журнал-ордерлер операциясы, тізімдемелер, регистрларда жинақталады және де субъектінің есеп жүргізу саясатын қолданылатын стандартты емес есеп жорналдарында топтасады.
  
• 
  Бухгалтерлік есептің барлық жазбалары жұмысшылар жоспар есептерінің сыныптамасына сәйкестеліп, Бас кітапта бейнеленуі керек.12,141-147 беттер.
  

Бастапқы eceпкe алу құжаттары (бұдан әрi - бастапқы құжаттар) - бухгалтерлiк есеп жүргiзуге негiз болатын, операцияның немесе оқиғаның жасалу фактiсiнiң және оны жасауға берiлген құқықтың қағаз және электрондық жеткiзгiштегi құжаттық растамасы.

Бухгалтерлiк құжаттама бастапқы құжаттарды, бухгалтерлiк есеп тiркелiмдерiн, қаржылық есептiлiктi және есеп саясатын қамтиды.
Бухгалтерлiк жазбалар бастапқы құжаттар негiзiнде жүргiзiледi.   Операцияларды немесе оқиғаларды ресiмдеу үшiн қолданылатын бастапқы құжаттардың нысандары немесе оларға қойылатын талаптарды Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес уәкiлеттi орган және (немесе) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi бекiтедi. Нысандары немесе оларға қойылатын талаптар осы баптың 2-тармағына сәйкес бекiтiлмеген қағаз және электрондық жеткiзгiштегi бастапқы құжаттарды дара кәсiпкерлер мен ұйымдар дербес әзiрлейдi және олар мынадай мiндеттi реквизиттердi қамтуға тиiс:

     1) құжаттың (нысанның) атауы;

2) жасалған күнi;

    3) құжат өз атынан жасалған ұйымның атауы немесе дара кәсiпкердiң тегi және аты-жөнi;

4) операцияның немесе оқиғаның мазмұны;

  5) операцияның немесе оқиғаның өлшем бiрлiгi (сандық және құндық көрiнiсiнде);

Операцияның немесе оқиғаның сипатына, Қазақстан Республикасы нормативтiк құқықтық актiлерiнiң талаптарына және есепке алу ақпаратын өңдеу тәсiлiне қарай бастапқы құжаттарға қосымша реквизиттер енгiзiлуi мүмкін.

Бухгалтерлiк есеп тiркелiмдерiнiң деректерi топтастырылған түрде қаржылық есептiлiкке көшiрiледi. 15,7 бап

      Құрылыс-монтаждау шығындары есебімен қолданылатын негізгі бастапқы құжаттар болып табылатын: «материалдық шығындар» мақаласы бойынша объектілер бойынша құрылыс-монтаждық жұмыстарының орындалуына фактілік материал шығындары есептілік, регистрлік (№10 жорнал-ордерінде және материал қозғалысының есебі бойынша ведомостволарында) материалдық есеп негізінде (М-19 типтік түрі бойынша) және жылдық айналым ведомстволарында (№1 қосымшасында) бейнеленеді. Материалдық ашық сақталу шығындарында санын, көлемін немесе салмағын өндірісте қолдану уақытында анықтауға келмейтін, материалдардың қолданылмаған қалдықтарының түгендеуін есеп жылының аяғында комиссиясымен және бухгалтерияның қызметкерінің қатысуымен жүргізіліп анықталады. Түгендеудің нәтижесі М-22а формасы бойынша ашық сақталған жұмсалынған материалдардың есептен шығарылуы және қалдықтар туралы актімен хатталынады, яғни ерекше материалдарды бағалау сәйкестендірумен қолданылады .

Актіде номенклатуралық номерлерінің материалдық атауы, ай басына қалдық, ай бойына табыс, жағдайына қарай демалыс, қайта өңдеуге және ішкі ауыспалылық, фактілік бар болуы және фактілік шығындар бейнеленеді.

Басты қалдықтар: негізгі берілген есепке айдың және бір айдың ішінде түскен материалдар бухгалтериямен тексеріліп және материалды құжаттардан өткізілген, ал нақтылы қолдағысы – түгендеу негізінде.

Деректі түгендеу негізінде материал шығыны келесі әдіспен анықталады: айдың басындағы қалдыққа ай бойындағы түсімдер қосылады және алынған қосындыдан айдың аяғында қалған қалдық алынады.

Материалдар қозғалысының есеп тізімдемесі болып материалды жауапты тұлға және қоймадағы материалдар қорының қалдық қозғалысы есепке алынатын жорнал-ордерлі есеп түрі, регистрлік есеп болып айқындалады, оған материалдар қалдығы есеп тізімдемесіндегі деректер көшіріледі, есептілік айдағы материалдар қозғалысы тізімдемелер жинағы, сондай-ақ жұмыс өндірушілердің материалдық есебі жәнге басқа материалды жауапты тұлғалар.

Материалды қозғалыс есебі тізімдемесі синтетикалық есебі деректер үйлесімі мен аналитикалық есеп көрсеткіштеріне арналған. Түскен материалдық қорларының құны есептілік бағамен есептеліп синтетикалық шоттар немесе белгіленген есептілік топпен жүргізіледі. Біруақытта тізімдемеде түскен және шыққан материалдардың нақты өзіндік құны көрсетіледі, алынған материалдардың есептік бағадан нақтылы өзіндік құнының ауытқуы айқындалады және үйлестіріледі. Тізімдеме екі бөліктен тұрады (№2 қосымша).

Бірінші бөлек – «Кіріс материалдарының қосымша дерегі және ауытқу есеп беру» - қосымша деректі өзіндік құны мен бір айда түскен есептін бағасының бейнелеуге арналған. Бұл деректер жорнал-ордерлерден алынып жазылады. (1,2,6,7,10 және т.б.) онда материалдар қорларының сатып алу және дайындау шығыны есептелген, қосымша таымалдау—дайындаужәне басқа шығындар: жүктерді қоймаларға түсіріп-арту жұмыстары, теміржол жұмыс жиынығы өтемі, т.с.с. материалдардың сатып алу құнының үстінен төленген.

Бұл бөлімде ведомостінің екінші бөлімінен материалдардың нақты өзіндік құнының қалдық құны мен ай басындағы есептік бағамен жазылады. Нақты өзіндік құны мен есептік баға құнының арасындағы сома мен пайыздық ауытқулар анықталады.

Ауытқу сомасы бұл көрсеткіштер арасындағы айырмашылық, ал пайыз ауытқуы – материалдардың есептік бағаның ауытқу сомасына қатынасы. Ауытқу «+» және «-« таңбалы болуы мүмкін. Анықталған ауытқулар ай соңындағы материалдардың қалдықтары және ағымдағы айдағы істен шығарған материалдардың жалпы құнының арасындағы таратуы жатады.

Жұмсалған материалдарды пайыз бойынша әртүрлі түр мен топқа байланысты айдың соңында қалдық пен ай басындағы қалдық қатынасы бойынша және ай бойы түскен материалдардың ай басындағы құнымен қатынасымен тарату ауытқуы шығарылады.

П*( ООМ +ОПМ)/(ОМУ++ПМУ)*100% (1)

.

Мұндағы : П - материалдардың есептік бағалары бойынша құны нақты өзіндік

ООМ – ай басындағы материалдардың қалдықтар бойынша аутқу;

ОПМ – ай бойы түскен материалдар ауытқуы;

ОМУ – есептік бағалары бойынша ай басындағы материалдар қалдығы

ПМУ –ескі қозғалыстағы есептік бағалар (есепсіз) сомалардың ай бойы материалдардың түсуі;

Бұл пайыз бойынша жұмсалған материалдарға қатысты ауытқуларды

есептен шығырады (сол шоттарға).

Екінші бөлім – « ______шот бойынша қозғалыс» 1310 «Материалдар» - синтетикалық шоттардың бөлімінде есепті бағамен сақтау орнына байланысты материалдардың бар болуы мен қозғалыс есебіне арналған.

Бұл бөлім сальдолық және жинақтау ведомості, материалдық есеп негізінде толтырылады да, жоспарлау-есептеу және есепті бағамен материалдардың қозғалысы мен қалдығы көрсетіледі. Бұнда олардың нақты құны да көрсетіледі және материалдар істен шығу арнайы шоттарда ауытқу сомасы да алынып тасталады.

Материалдардың толық нақты өзіндік құны материалдардың есепті баға мен ауытқулар сомасы сияқты анықталады.

Материалдардың қаншалықты жұмсалуын білу үшін бақылаудың бір түрі бұл М-29 «Өндірістік нормаларға сәйкес құрылыстағы негізгі материалдарды жұмсау туралы есеп» нысанында жасау (№3 қосымша)

№ М-29 нысанындағы есеп беру, құрылыс пен монтаждау жұмыстарын орындауға кеткен негізгі құрылыс материалдарының шығындарын, материалдар шығындарының өндірістік нормасымен салыстырады және осы материалдарды құрылыс - өндіріс жұмыстарының өзіндік құнына есептен шығаруға негіз болады.

Негізгі құрылыс материалдарының шығындары туралы есеп беруді құрылыс учаскілеріндегі барлық басшылар ай сайын жасап бухгалтерияға ұсынады.

№ М-29 нысанындағы есеп беру жеке объектілер бойынша немесе құрылыс және монтаждық учаскілер бойынша жасалынады, егер орындалатын жұмыс есебі жалпы алғанда келесілер арқылы жасалынса:

• 
  Құрылыс және монтаждық жұмыстарының орындалуы № 2, 2а, 2в актілермен есептік айда көрсетілсе;
  
• 
  Материалдардың шығындарының өндірістік мөлшері жұмыстың объектісінің бірлігімен бекітілсе;
  
• 
  Негізгі материалдардың нақты шығындары туралы құжаттар (материалдық есеп беру, шекті - заборлық карта және т.б.).
  

Әрбір материалдың бір айдағы нақты шығыны № М-29 нысанында бекітілген құжатардың негізінде жалпы объект бойынша көрсетіледі.

№ М-29 нысанындағы есеп беруге құрылыс учаскесінің бастығы қол қояды және жоспарлау-өндірістік бөлім немесе өндірістік-техникалық бөлім және бухгалтерия тексергеннен кейін фирманың басшысы бекітеді.

Егер де құрылыс-монтаждық жұмыс өндірісіне кеткен негізгі материалдардың саны мөлшерден кем болса, құрылыс және монтаждық жұмыстың өзіндік құнын есептен шығаруға нақты шығындалған материалдардың саны бекітіледі.

Ал егер де құрылыс-монтаждық жұмыс өндірісіне кеткен негізгі материалдардың саны мөлшерден артық болса және артық шығындар техникалық түрде белгісіз болса, құрылыс және монтаждық жұмыстың өзіндік құнын басшының рұқсатымен есептелінеді, бұл материалдық шығынның болуына жол берген жауапты тұлғаға бекітілген ережелер бойынша шаралар қолданылады.

Құрылыс және монтаждық жұмыстың өндірісіне негізгі материалдарды есептен шығару бухгалтерияда жүргізіледі, мұнда № М-29 нысаны бойынша өзіндік құнды есептен шығару арқылы басшы рұқсат беруі қажет.

• 
  орындалған жұмысты қабылдау актісі – жалпы объекті бойынша тапсырушы мен мердігердің арасындағы есептілікті жүргізетін құжат. Актіні мердігер дайындайды және оған тапсырушы қол қояды. Бұл құжатта келесілер көрсетіледі: жұмыстың атауы және физикалық, құндық көлемі, тікелей шығындар, үстеме шығындар, нормативті пайда, ҚҚС. Егер мердігер оған берілген тапсырысшының материалдарын қолданса, онда актіде осы материалдардың құны алынып тасталынады (№4 қосымша).
  

• 
  2а нысанындағы қабылдау актісі, бітірілген этапта орындалған жұмыстың көлемін анықтайтын құжат;
  
• 
  2б нысанындағы қабылдау актісі, қосымша шығындарға төлем жүргізілетін құжат, бұған уақытша ғимарат пен құралдың шығыны кірмейді;
  
• 
  2в нысанындағы қабылдау актісі, орындалған жұмыстың аралық актісі.
  

• 
  кесімді жұмыс нарядтары кесімді жұмыс, бригадаға немесе жеке жұмысшыға еңбекақы төлеу есебінің тапсырмаларын рәсімдеу үшін қолданылатын наряд;
  
• 
  табель – есеп айырысу ;
  
• 
  қосымша парақтар және басқа да құжаттар.
  

• 
  «Кранның жұмысы туралы рапорт» – сағаттық еңбекке ақы төлеу кезінде көпірлік, өзі жүретін және басқа да крандардың жұмысын есепке алу үшін қолданылады және еңбекақы төлеуге негіз болып табылады. Ол бір данада жасалынады және кранның жұмысшыларына тәулік бойынша толтырылады.
  
• 
  Құрылыс машинасының іссапарлық парағы – құрылыс машинасының жұмысын есепке алу кезінде қолданылады. Еңбекке сағаттық ақы төлеу кезінде қызметкерге еңбекақы есептеуге негіз болып табылады. Ол бір дана жазылады және бір күнге, ауысымға беріледі. Құрылыс машинасының кетуін және келуін диспетчер, механик және машинист рәсімдейді және тапсырысшының қолы мен мөрімен бекітіледі (№5 қосымша).
  
• 
  «Құрылыс машинасының жұмысы туралы рапорт» – қызмет көрсетуші адамға сағаттық еңбекақы төлеу кезінде құрылыс машинасының жұмысын есепке алу үшін қолданылады. Ол бір данада жазылады. Жұмыстың нәтижелері немесе тоқтап тұруы күнделікті тапсырысшының қолы және мөрі арқылы расталады.
  
• 
  «Құрылыс машиналарының жұмысы туралы рапорт–наряд» – «Алатау production» ЖШС балансындағы машиналар мен механизмдер үшін қолданылады, табиғи түрде өлшенетін кесімді жұмыс тапсырмасын орындауды есепке алады және рәсімдейді. Ол бір тапсырысшыға бір данада толтырылады. Жұмыстың орындалуы тапсырысшының немесе жауапты тұлғаның қолы және мөрі арқылы расталады (№6 қосымша).
  
• 
  «Құрылыс машиналарының жұмысының есебінің картасы» – орындалған жұмыстың көлемі, құрылыс машиналарының жұмыс көрсеткен уақытының есебін қолмен өңдеу кезінде толтырылады. Механизмді басқарудың өндірістік бөлімінде бір данада толтырылады.
  
• 
  «Құрылыс машиналары жұмысының есебінің журналы» – үлкен және кіші құрылыс машиналарының жұмысын күнделікті бақылау және есепке алу үшін қолданылады. Журнал құрылыс машиналарының тапсырысшысымен толтырылады және Алатау production ЖШС балансында бар барлық құрылыс техникалары көрсетіледі, оны құрылыстың прорабы толтырады (№7 қосымша).
  
• 
  «Орындалған жұмыс туралы анықтама» – құрылыс машиналарының орындаған жұмысын бекіту және меншік немесе жалгерлермен есеп айырысуды жүргізу кезінде қолданылады. Бір данада жасалынады, тапсырысшының мөрімен бекітіледі және бухгалтерияға тапсырылады (№ 8 қосымша).
  

Құрылыс машиналары жұмысының өзіндік құнын калькуляциялау объектісі олардың жұмысының уақыт бірлігі болып табылады, шығындардың калькуляциясын құрылыс машиналарының түрлеріне байланысты бір машина – ауысым немесе машина – сағат бойынша құрастырады. Құрылыс машиналарын эксплуатациялау бойынша нақты шығындардың сомасы 8410/2 «Құрылыс машиналарын эксплуатациялау бойынша шығындар» шотында жүргізіледі, бұл шот ай сайын 8010 «Негізгі өндіріс шотына апарылады. Мұнда машиналардың көлеміне байланысты құрылыс объектілері қарастырылады және бұларды құжаттық рәсімдеу үшін ауысым рапорты немесе механиктың есеп беруі жасалынады, бұл құжат ай сайын толтырылады.

2.3 Құрылыс-монтаждау шығындарының синтетикалық және аналитикалық есебі

Құрылыста дайын өнімді жасау үшін өте ұзақ мерзім керек, ол бірнеше жыл және бірнеше есептік мерзімді қамтуы мүмкін. Басқа өндірістерге қарағанда құрылыста аяқталмаған өндірістің қалдығы көп болады, ол өндірістік мерзімнің жалғасуына байланысты қалыптасады.

Құрылыстың құны сметамен анықталады. Смета кезінде шығындардың сметалық нормасы қолданылады, бұл шығындарға жататындар: материалдар, конструкция, бөлшектер, еңбек шығындары, материалдардың нарықтық бағасы, үстеме шығындардың мөлшері және басқалары. Құрылыс монтаж жұмыстарын орындау шығындарының есебі сметалық құжатта бейнеленген көрсеткіштер арқылы жасалынады. Ереже бойынша құрылыс шығындарын әрбір объект бойынша немесе әрбір жеке тапсырыс бойынша есептейді. Ұйым өндірістік шығындар қалыптасатын есептің объектісін бекітеді. Шығындарды өндіріске дұрыс апару үшін шығынның құрылыс ұйымдарында қарастырылатын баптары анықталады:

1. 
   Материалдар.
   
2. 
   Жұмысшылардың негізгі еңбекақысы.
   
3. 
   Құрылыс машиналары мен механизмдерін эксплуатациялау бойынша шығындар.
   
4. 
   Үстеме шығындар.
   

Құрылыс өнімінің өзіндік құнының құрамының маңызды бөлігін материалдар құрайды. Құрылыс материалдарына жататындар: селикаттық материалдар, ормандық материалдар, құрылыс металдары, металдан жасалынған бұйымдар, шынылар, санитарлық–техникалық материалдар, электротехникалық материалдар, химиялық материалдар және басқа да материалдар. «Алатау production» ЖШС материалдар орталық және объектінің қасындағы қоймаларда сақталынады, олар құрылыс алаңдарында орналасқан.

Объектілік қоймаға орталық қоймадан және басқа өндірістік бөлімшелерден түскен материалдар материалдардың ішкі қозғалысы туралы накладнойымен рәсімделеді. Құрылыс алаңдарында материалдардың көптеген түрі ашық түрде сақталынады (кірпіш, құм, тас және т.б.). Олардың ашық түрде сақталынуы сапалық сипаттамасының төмендеуіне алып келеді. Ашық түрде сақталынатын материалдар әруақытта оларды беру кезінде нақты есептеуге және айырбастауға берілмейді. Айдың ағымында олар құжатта рәсімделмей–ақ шығындарға жіберіледі. Әрбір айдың аяғында материалдардың қалдығына түгендеу жүргізіледі. Түгендеудің нәтижесі акт арқылы рәсімделеді, мұнда материалдар шығынының нақты көлемі қордың көлемі сомасының арасындағы айырмашылықпен анықталады. Құрылыс алаңына материалдық құндылықтар жұмысты жүргізушілердің есеп беруімен тікелей байланыста келіп түсуі мүмкін. Мұндай жағдайда оларды өндіріске жіберу материалдық есептілікте бейнеленеді. Материалдарды құрылысқа жіберу көп жағдайда құрылыстың әдісіне тәуелді, сонымен қатар құрылыс жұмыстары бойынша есеп саясатының талаптарына байланысты. Құрылыс материалдарын есепке алу үшін (1310) «Шикізаттар мен материалдар» активті шоты қолданылады.

Шикізат дегеніміз ауылшаруашылық өнімдері (бидай, мақта және т.б.) және өндірістік заттар (көмір және т.б.).

Материалдар өндіріс өңдейтін өнімдер (металл, мата, қант және т.б.).

Бұл шот негізгі материалдар мен шикізаттардың нақты бары мен қоғалысының есебін жүргізуге арналған, сонымен қатар мұнда көмекші материалдар (лак, сыр) да есепке алынады.

(1350) «Құрылыс материалдары және басқалары» құрылыс жұмысының есебін шаруашылық әдіспен жүргізуге арналған.

(1350) «Құрылыс материалдары» шотында құрылыс және монтаждық жұмыста тікелей қолданылатын материалдардың нақты бары мен қозғалысы есепке алынады, сонымен қатар құрылысқа қажетті тауарлық–материалдық қорлар есептелінеді.

Құрылыс материалдарының талдамалық есебі материалдардың аттары, саны және бағасы бойынша қоймалық есеп карточкаларында жүргізіледі немесе бухгалтерияның компьютерлік бағдарламаларында көрсетіледі. Жұмысты орындау үшін қоймадан алынған материалдар ұйымның бұйрығымен тағайындалған жауапты тұлғаның сақтауында болуы қажет. Бұл тұлға материалдарды атауы және көлемі бойынша М-17 нысанындағы кітапта есепке алуы қажет.

Материалдарды шығынға жіберу актілердің негізінде немесе ұйымның басшысы бекіткен басқа да құжаттар арқылы жүргізіледі. Қоймадан материалдарды есептен шығару үшін қолданылатын құжаттар: ішкі орын ауыстыру накладнойлары, талаптар, лимиттік заборлық карталар. Шығындалған материалдардың сомасы талдамалалы аралық шотта кредиттеледі және келесі шоттардың сәйкес аралық шотында дебеттелінеді: (2930), (7010), (8110), (8210), (8310), (8410).

Материалдарды есептен шығару келесі шотта жүргізіледі:

• 
  (2930) «Аяқталмаған құрылыс» .
  
• 
  Дебет бойынша аяқталмаған күрделі құрылысқа апарылған шығындардың сомасы көрсетіледі. Кредит бойынша күрделі құрылысқа жіберілген шығындардың сомасы есептен шығарылады.
  
  • 
    (7010), (8111), (8211), (8311), (8411) «Материалдар».
    
• 
  «Алатау production» ЖШС материалдарды өндіріске босату кезінде нормативтік қажеттіліктер шегінде бақылау жүргізіледі. Материалдарды жіберу нормативті карталар және жинақтау ведомостары арқылы жүргізіледі. Осы құжаттардың негізінде әрбір объекті бойынша материалдарға деген нормативті қажеттілік жүргізіледі. Сонымен қатар материалдарды шығындауға бақылау жүргізудің бір түрі М-29 нысанындағы есеп беру болып табылады. Бұл есеп беру құрылыс жұмыстарының орындалған мөлшерінің мәліметтері негізінде жасалынады; материалдардың шығынының өндірістік мөлшері бекітіледі; материалдар есебінің алғашқы құжаттары қолданылады. М-29 нысанындағы есеп беру құрылыс жұмыстарының өзіндік құны бойынша материалды есептен шығаруға негіз болады және шығынның анықталған мөлшері мен нақты шығындалған материалдарды салыстырады. Негізгі материалдардың тізімін құрылыстық ұйым өзі жасайды.
  

Кесте 7 - Құрылыс материалдарын жіберуге арналған шоттар корреспонденциясы

«Жұмысшылардың негізгі еңбекақысы» бабында құрылыс және басқа мердігерлік жұмыстарды орындайтын сонымен қатар көмекші жұмыскерлердің негізгі еңбекақысы есептелінеді.

«Алатау production» ЖШС жұмыскерлерінің негізгі еңбекақысы орындалған жұмыс бойынша мерзімді және кесімді нысандардан құралады, жұмысшының кінәсінсіз тоқтап тұру төлемдері, жұмысшының кінәсінсіз жіберілген ақауларға төлемдер, жаңа процестерді меңгеру төлемдері, жұмыс шартын күрделендіруге байланысты үстеме төлемдер, оқушыларды өндіріске оқытуға арналған төлемдер және негізгі еңбекақының басқа да түрлері.

Бұл бапқа құрылыс машиналары мен механизмдерін басқаратын жұмысшылардың, көмекші өндірістегі жұмысшылардың, құрылыс алаңындағы жағдайға жайлылық жасау үшін уақытша салынған жабдықтардың жұмысшыларының еңбекақысы кірмейді сонымен қатар бұл бапта жабдықты монтаждау жұмыстарымен айналысатын жұмысшылардың еңбекақысы кірмейді және т.б.

Негізгі еңбекақы (8010) «Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы» шотының дебетінде көрсетіледі және (3350) «Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу» шотының кредитінде бейнеленеді.

Құрылыста қосымша еңбекақы үстеме шығындардың құрамында қарастырылады, сондықтан есепте ол үстеме шығындардың құрамында есептелінуі тиіс.

Құрылыс және монтаждық жұмыспен айналысатын жұмысшылардың негізгі еңбекақысы алғашқы құжаттардың негізінде құрылыстың сәйкес объектісіне тікелей апарылады. Объектіге тікелей апаруға болмайтын, негізгі еңбекақының құрамына кіретін, қосымша төлемнің жеке түрлері (мысалы, жаңа процестерді меңгеруге қосымша төлемдер, оқушыларды оқытуға байланысты төлемдер және т.б.), жұмысшылардың тікелей негізгі еңбекақыларының арасында пропорционалды түрде бөлінеді.

«Құрылыс машиналары мен механизмдерін эксплуатациялау бойынша шығындар» бабы бойынша шығындар есебі. Құрылыс өндірісін біркелкілендіру оның механизациясы мен автоматизациясына тәуелді. Техникалық прогрестің өсуіне байланысты құрылыс машиналарын эксплуатациялаудағы шығындардың өсуімен құрылыстың объектісінің жалпы өзіндік құны да өседі.

Құрылыс машиналары мен механизмдерінің эксплуатациясының әртүрлі нысандары бар. Құрылыс машиналары ұйымға тәуелді болса, онда ол оның балансында есептелінеді. Мұндай жағдайда оларды қолдану кезіндегі бір айдағы шығындар (8310) «Көмекші өндіріс», аралық шот «Құрылыс машиналары мен механизмдерінің эксплуатациясы» шотында әрбір учаскелер бойынша есептелінеді.

Кейбір мердігерлік ұйымдарда құрылыс машиналарын эксплуатациялау үшін арнайы құрылымдық бөлімшелер құрылады. Мұндай жағдайда машинаның құрылыс учаскесіне берілуіне қарамастан машинистер механизациялау учаскісінің персоналының құрамында есепке алынады.

Сондықтан да машинаны эксплуатациялау ұсталымдарының деңгейіне механизациялау бөлімшесінің ұжымы жауапты.

Егер де мердігерлік ұйым машиналарды жалға алатын болса, онда жалдың құны (8310) «Көмекші өндіріс» шотына, «Құрылы машиналары мен механизмдерін эксплуатациялау» аралық шотына апарылады.

Егер механизацияны басқарушылар жұмысты аралық мердігер ретінде өздері орындаса, онда машинаны эксплуатациялаумен байланысты барлық шығындарды өздері есептейді. Құрылыс ұйымдары механизацияны басқару шотының негізінде қызметтің құнын (8010) «Негізгі өндіріс» шотының дебетінде (3310, 4110) «Төлеуге арналған шоттар» шотының кредитінде көрсетеді.

Меншікті құрылыс машиналары эксплуатациясына кеткен шығындарды көп жағдайда объектінің өзіндік құнына апаруға болады. Бірақ кейде құрылыс машиналары бір уақытта бірнеше құрылыс объектілеріне қызмет көрсетеді немесе бір объектіде әр түрлі жұмыстарды орындайды. Мұндай жағдайда құрылыс машиналардың эксплуатациясының шығындарын объектілер мен шоттарда жанама түрде көрсету қажеттілігі туындайды.

«Үстеме шығындар» бабында құрылыс монтаждық жұмыстарға байланысты үстеме шығындар көрсетіледі, мұнда (8114) «Үстеме шығындар» шоты дебеттелінеді және (8410) «Үстеме шығындар» шоты кредиттелінеді. Құрылыс ұйымдарындағы негізгі өндірістің үстеме шығындары ай сайын біріншіден жұмыс түріне байланысты, содан кейін тікелей шығындарға пропорционалды құрылыстың объектілерінің арасында бөлінеді.

Механизацияны басқарудағы негізгі өндірістің үстеме шығындары ай сайын аралық мердігердің келісім шартымен орындалған құрылыс монтаждық жұмыспен басқа ұйым көрсеткен қызметтің арасында бөлінеді.

Құрылыстағы ақауға жататындар: техникалық шарттарды бұзумен орындалған жұмыстар немесе жобалық шешімді дұрыс орындамау. Ақаудың болуына келесілер себеп болуы мүмкін: қойылған материалдар мен конструкциялардың қанағаттанарлықсыз сапасы, өндіріс жұмысының сатыларының талаптарын сақтамау, қажетті жұмыс пен операцияны орындамау, жобалық шешімдерді бұзу, конструкцияларды көтеру және орнату кезінде оған зақым келтіру. Ақаудың болуына келесілер кінәлі болуы мүмкін: тапсырысшылар, жобалық ұйымдар, аралық мердігерлер, жеткізушілер, құрылысты жабдықтаушылар, учаскінің әкімшілік– техникалық қызметкерлері, орындаушы жұмыскерлер және басқалар. Ақау тапсырысшыға объектіні өткізбес бұрын құрылыс жұмыстарына бақылау жүргізу және орындалған жұмысты қабылдау процесінде анықталады. Бірақ ол өткізілген объектіні эксплуатациялау кезінде де анықталуы мүмкін.

Анықталған ақауға акт толтырады, оны құрылыс зертханаларындағы жұмысшылар, сапа бойынша инженерлер немесе құрылыстың сапасын бақылайтын адамдар жасайды.

Ақау туралы акт немесе басқа да жеке құжат ақауды есепке алуға арналған алғашқы ақпарат болып табылады.

Өндіріске қарағанда құрылыстағы ақаудан болған шығындар анықталған ақауды түзетуге байланысты болады.

Ақаудан болған жоғалтулардың құнын осы ақау туралы акт негізінде бухгалтерия анықтайды, сонымен қатар оны жөндеуге кеткен шығындарды кінәлі тұлғалардың (заңды және жеке тұлғалар) еңбекақысынан ұстайды. Ақау бойынша шығындар әрбір жеке акт бойынша анықталады:

1. 
   негізгі еңбекақы – орындалған жұмысты қайта өңдеуге немесе ақауды жөндеуге кеткен сома;
   
2. 
   ақауды жөндеуге қажетті материалдар – материалдардың санына байланысты олардың нақты өзіндік құны бағаланады;
   
3. 
   қосымша еңбекақы, негізгі еңбекақыға бекітілген пайыз ретінде есептелінеді;
   
4. 
   құрылыс машиналары мен механизмдерінің қосымша жұмысы, көлік және басқа көмекші өндірістің қызметтері – бекітілген жоспарлы баға бойынша.
   

Өткен жылдарды эксплуатацияға тапсырылған объектілерде анықталған ақаулардан болған жоғалтулар өткен жылдың зияны ретінде, бірақ есепті жылда анықталып (5410) «Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)» шотына апарылады.

Ақаудан болған жоғалтуларды (88418) «Өзге де үстеме шығындар» шотының жеке аралық шотында шығынның объектілері мен баптары бойынша есептеу қажет.

1. 
   (8418) шот, «Өндірістегі ақау аралық шоты дебетінде көрсетіледі, ал келесі шоттар кредитінде көрсетіледі.
   

(1350) – «Құрылыс материалдары және басқалар» – ақауды жөндеуге кеткен материалдардың құны;

(8113) – ақауды жөндеу бойынша құрылыс машиналары мен механизмдерінің және көмекші өндіріс қызметінің құны;

(3150) – «Әлеуметтік салық» – жұмысшылардың негізгі еңбекақысы мен қосымша еңбекақысынан ұсталынатын бекітілген пайыздағы есептелген салық сомасы;

(3310, 4110)– «Төлеуге аналған шоттар» – ақауды жөндеу бойынша басқа ұйымдардың көрсеткен қызметтері.

2. 
   (8418) шоты, «Өндірістегі ақау аралық шоты кредитінде көрсетіліп, келесі шоттардың дебетімен корреспонденцияға түседі:
   

(1350) – «Құрылыс материалдары және басқалары» – ақау анықталған жұмысты қайта өңдеу кезінде кіріске алған материалдардың құны;

(3350) – «Қызмекткерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу» – кінәлі тұлғалардан ұсталынған сома;

(5410)– «Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны)» – өткен жылдары эксплуатацияға тапсырылған объектілер бойынша анықталған ақаулардан болатын жоғалтулар.

(8111) «Материалдар», (8112) «Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы», (8113) «Құрылыс машиналары мен механизмдерін эксплуатациялау бойынша шығындар», (8114) «Үстеме шығындар» – ақаудан болған жоғалтулар, құрылыс монтаж жұмыстарының өндірісінің шығындарының сәйкес бабында есептен шығарылады.

Аяқталмаған құрылыстық өндіріс.

Есепті мерзім аяғында тапсырысшыға берілмеген мердігерлік ұйым орындалған құрылыс монтаждық жұмыс аяқталмаған құрылыстық өндіріске жатады.

Мердігерлік ұйымның аяқталмаған өндірісінің құрамы тапсырысшымен болатын есеп айырысудың ретіне тәуелді болады.

«Алатау production» ЖШС аяқталмаған өндірісін нақты шығындар бойынша есепке алады.

Сонымен қатар бас мердігер аяқталмаған өндірісті аралас түрде бағалайды: өзінің күшімен орындаған жұмыс бойынша, нақты құны бойынша, аралық мердігердің жұмысы бойынша, сметалық құны бойынша.

Аяқталмаған құрылыстық өндірістің көлемін анықтау үшін ай сайын қалған барлық жұмыстарға, яғни құрылыс ұйымдары орындаған, тапсырысшыға беруге жатпайтын жұмыстарға түгендеу жүргізіледі. Түгендеудің мәліметтері № КС-7 нысанындағы актіде көрсетіледі, мұнда жұмыс түрлері мен конструтивті элементтердің бітпеген бөлімдерінің құны мен көлемі көрсетіледі.

Актіні бас инженер немесе осыған өкілетті басқа да лауазымды тұлға бекітеді. Акт екі данада жасалынады, оның біреуі бухгалтерияға беріледі, ал екіншісі құрылыс учаскесінде қалады.