Дістемелік кешені
жүктеу/скачать 1,19 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- шартты рай
| ОН ҮШІНШІ САБАҚ
Етістік. Есімше мен көсемше. Етіс категориясы. Етістіктің шақтары. Етістіктің райлары. Етістіктің сөйлемдегі қызметі. Етістік заттың қимылын, іс-әректін білдіріп, не істеді?не қылды? деген сұрақтарға жауап береді. Глагол обозначает действие предмета и отвечает на вопросы что делать? что сделать?. Лексикалық мағынасы мен сөйлемде атқаратын қызметіне орай етістік екі топқа бөлінеді: негізгі етістіктер және көмекші етістіктер. Негізгі лексикалық мағынасына ие болып, сөйлем ішінде белгілі бір мүше бола алатын жеке етістікті негізгі етістік дейді. Мысалы: айт, қадірле, бағала. Негізгі етістікке тіркесу арқылы толық мағына бере алатын , өзіндік лексикалық мағынасы жоқ етістікті көмекші етістік дейді. Көмекші етістіктерге е,де,ет етістіктері жатады. Етістікке тән қимыл-әрекеттің себебін, белгісін, сын-сипатын көрсетіп тұратын категория көсемше деп аталады. Деепричастие- это форма глагола , обозначающая добавочное действие по отношению к основному действию. Жұрнақтары: -а,-е,-й: күле, жаза,сөйлей. -п,-ып,-іп: алып ,іліп,санап. -қалы,-келі,-ғалы,-гелі: ұсынғалы,бергелі, жапқалы,кеткелі. Есімге де , етістікке де тән грамматикалық белгілерді қамтитын етістіктің категориясы есімше деп аталады. Причастие-это форма глагола, обозначающая принадлежность предмета к действию и имеющая признаки глагола и прилагательного. Жұрнақтары: -қан,-кен,-ған,-ген: отырған, терген,,сатқан,жеткен. -шы,-ші: тасушы,-тиеуші -ар,-ер,-р: алар,сезер,сөйлер. -атын,- етін,-йтын: қарайтын, беретін, сермейтін. 46-бет ( Серғалиев .Қазақ тілі Атамұра 80-бет). Іс-әрекет , қимыл мен субьект және обьект арасындағы қатынастарды білдіретін етістіктің категориясы етіс деп аталады. Залоги глагола выражают возможные отношения между действующим лицом и обьектом действия. Етістің төрт түрі болады: өздік етіс, өзгелік етіс, ырықсыз етіс, ортақ етіс. Іс-әрекеттің сол іс-әрекетті орындаушының өзіне жұмсалғанын білдіретін етісті өздік етіс дейді. Жұрнақтары: -ын,-ін,-н.Мысалы: жуын,киін т.б. Іс-қимылдың басқа біреу арқылы орындалатынын білдіретін етістің түрін өзгелік етіс дейді. Жұрнақтары: -дыр,-дір,-тыр,-тір,-ғыз,-гіз,-қыз,-кіз,-ыр,-ір,-т. Мысалы:ойландыр, астыр, бергіз,босат, кетір т.б. Іс-қимылдың орындаушысы айтылмай жүзеге асқанын білдіретін етістің түрін ырықсыз етіс дейді. Жұрнақтары: ыл,-іл,-л,-ын,-ін,-н . Мысалы: есептел, салын, кесіл, көрін т.б. Іс-қимылдың орындаушысының біреу ғана емес, бірнешеу екенін білдіретін етістің түрін ортақ етіс дейді. Жұрнақтары: -ыс,-іс,-с .Мысалы: беріс, алыс, ұшырас т.б. (47-бет М.Серғалиев. Қазақ тілі) Етістіктің іс-әрекетті орындаушымен ,уақытпен байланысты жаққа, шаққа түрленуін етістіктің райы деп атайды. Рай төрт түрлі болады: ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай. Іс-қимылды орындауға міндеттейтін райдың түрін бұйрық рай дейді. Бұйрық рай көбінесе екінші жақта қолданылады: сал,бар,тап т.б. Повелительное наклонение выражает волю говорящего, побуждения к действию направленное на одно лицо. Іс-қимылдың үш жаққа да, үш шаққа да байланысты орындалатынын білдіретін райдың түрін ашық рай дейді. Ашық райдағы сөздер жекеше де, көпше де қолданыла береді: сеземін,сезесің, сезесіздер т.б. Іс-қимылдың орындалатынының немесе орындалмайтынының шартын білдіретін райдың түрін шартты рай дейді. Жұрнақтары: -са,се .Мысалы: ұсынсам, ұсынсаңыз т.б. Условное наклонение обозначает действие, являющееся условием для совершения другого действия. Іс-қимылды орындаушы адамның тілегін, ынтасын білдіретін райдың түрін қалау рай дейді. Желательное налонение выражает желание, намерение говорящего. Етістіктің түбіріне –қы,-кі,-ғы,-гі жұрнақтары жалғанып оған кел көмекші етістігі тіркесуі арқылы жасалады: сұрағым келеді, қайтқым келеді т.б.(50-бет М.Серғалиев: Қазақ тілі) Іс-әрекеттің, қимылдың мезгілге, уақытқа байланыстылығын көрсететін етістікке тән категорияны етістіктің шақтары деп атайды. Етістікте үш шақ болады: өткен шақ, келер шақ,осы шақ. Іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уақыттан бұрын орындалғанын білдіретін етістіктің шағын өткен шақ дейді. Өткен шақтың төрт түрі болады: жедел өткен шақ, ежелгі өкен шақ, бұрынғы өткен шақ , ауыспалы өткен шақ.. Іс-қимылдың сөйлеп тұрған мезгілден кейін орындалатынын білдіретін етістіктің шақтарының бірін келер шақ дейді. Келер шақ мағынасы мен тұлғасына байланысты үш түрлі болады: болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ, ауыспалы келер шақ. Болжалды келер шақ алдағы уақытта болатын іс-әрекетті жүзеге асу-аспауын болжалды түрде аңғартады. Будещее предположительное время озночает вероятное действие, причем степень вероятности является неопредленным. Іс-қимылдың сөз болып жатқан уақытта орындалып жатқанын білдіретін етістіктің шағын осы шақ дейді . Нақ осы шақ сөйлеу кезінде болып жатқан іс-әрекетті білдіреді. Собственное-настоящее время обозначает действие которое происходит в момент речи. Мағынасына қарай осы шақтың екі түрі болады: нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ. (49-бет М.Серғалиев. Қазақ тілі) жүктеу/скачать 1,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|