ҮШІНШІ ТАРАУ ШЕБЕРЛІК СЫРЫ

ҮШІНШІ ТАРАУ

ШЕБЕРЛІК СЫРЫ

Тiл - драмалыќ шыѓарманыњ басты ќасиетiн танытантын ќ±рал. Драма тiлi – характер табиѓаты, кµркем шыѓарма тiлiнiњ жоѓарѓы кµркемдiк сатысы.

Драматургтердiњ жеке шыѓармашылыѓы болсын немесе жалпы ќазаќтыњ драмалыќ туындыларыныњ осы уаќытќа дейiн тiлдiк т±рѓыдан ќарастырылѓан зерттеу ењбектер саны санаулы. 1969 жылы Х.Н±рм±ќановтыњ “М.О.Єуезов драмалыќ шыѓармаларыныњ эмоциональдi-экспрессивтi лексикасы” мен 1992 жылы А.Зекенованыњ “М.О.Єуезовтiњ драмалыќ шыѓармалары тiлi лексикасыныњ квантитативтiк-стильдiк сипаты” атты екi-аќ ќорѓалѓан кандидаттыќ диссертация бар. Осыныњ µзi б‰гiнгi ѓылымныњ ќарыштап даму заманында “олќы” соѓары шындыќ. Б±л жерде жеке драматургтердiњ шыѓармашылыѓына байланысты ќорѓалѓан ѓылыми ењбектерде тек єдеби т±рѓыда талданѓаны белгiлi.

Ғұлама М.О.Әуезов: ” Не халықтық, не көркем әдебиеттiк тiл қазынасының шеберлiк, шешендiк үлгiсiн пьеса танытпаса, ол шығарма көркем шығарма емес, пьесалық материал ғана. Ол-драманың өзiн емес, қаңқасын ғана, схемасын ғана берген еңбек болады” [91] ,- деп, пьеса тiлi - өнер атаулының, оның iшiнде көркем шығарма тiлiнiң төресi деп есептеп, жоғары қойған. З.Қабдолов: “…драмадағы ең басты, ең шешушi, ең негiзгi нәрсе – тiл. Пьесаның күшi де, әлсiздiгi де тiлде; пьесадағы әр сөз мiрдiң оғындай өткiр, көздеген жерге дiр етiп тиердей дәл, көкейге саулап құйылардай таза, мөлдiр, сахнаға мықтап дарығандай мағыналы, түйiндi болады. … әр сөз, әр сөйлем шындықты ғана емес, сол мәндi болып келуге тиiс. Драма тiлi тұжырымды, қысқа сөздi айтқан кейiпкердiң мiнезiн аңғартуы керек; әр адамның сөзi өзiн танытуы керек” [92, 340], - деп, профессор Р.Нұрғалиев: ''Классика тәжiрибесiне үңiлгенде, драма тiлi дегенiмiз негiзiнен ауыз екi сөйлеу тiлiнiң интонациясына, ырғағына бағынады ғой. Драма тiлi – кейiпкердiң жұрт алдында ойлануы, қателесуi, жеңуi, жеңiлуi ғой. Ендеше, жып-жылмағай, жылтыраған, жұтынып тұрған судыр сөз ешқашан пьеса тiлi бола алмайды” [93, 498] ,- десе, ал ғалым Қ.Мәшһүр-Жүсiп: ”…қаламгердiң тiл ерекшелiгi дегенде, оның белгiлi бiр жүйенiң элементi екенiне назар аудару керек. Жеке сөз шикiзат қана, қаламгер оны қалай жұмсайды: мәселе осының төңiрегiнде өрбуге тиiс” [94, 354 ] ,- деген пiкiрлерi шығарма тiлiнiң табиғатын танытады

Мысалы, орыс филологиясы ғылымында драмалық шығарма тiлiне, көркемдiгiне байланысты жалпы және белгiлi бiр қаламгердiң шығармашылығы мен еңбектерiнiң тiлi зерттеу нысаны болып, қорғалған диссертациялар мен арнайы монографиялық жұмыстар бiр шама [95].

Орыстың ұлы жазушысы М.Горький драмалық шығармаларын монографиялық жоспарда зерттеушi ғалым Ю.Юзовский былай дейдi: “Что касается драматургии, где что язык –то характер, что характер – то язык, нет почти ни одной пьесы, в которой Горький не затрагивал бы принципиально темы языка героев, типичности языка целых общественных групп, роли слова в образовании характера” [96, 663].

Р.Нұрғалиев: “Тегi тiлi нашар шығарма өрге баспаса, тiлi нашар пьесаға күн жоқ…” [97, 87] десе, М.Серғалиев:” …поэзия тiлi ұйқас, ырғақ заңдылығына бағындырылса, драматургиялық шығармаларда ауыз екi сөйлеу, сахнада сөйлеу тiлi баса ескерiлетiнi түсiнiктi” [98, 10], -деп пiкiрлер бiлдiредi.

Драмалық туындыларда кейiпкерлердiң iшкi-сыртқы қарым-қатынасын, мiнезiн дәл басып, айқындайтын элемент – кейiпкер сөзi.

Кейiпкер сөзi – драмалық шығармаларда бейне жасау амалын, қаһарманның сөз саптау салмағын, табиғатын танытады. Қазақ филология ғылымында прозалық шығармалардағы кейiпкер сөзiне байланысты әдеби және тiлдiк тұрғыдан қарастырылған зерттеу еңбектерi бар. Көркем шығарманың табиғатын талдау барысында тiлшi немесе әдебиетшi деп бөлiнiп келе жатқандығымыздан өрге баса алмай тұрғанымыз да шындық.

Ал, драмалық шығармалардағы кейiпкер сөзi арнайы зерттеу нысаны болмағанмен, драматургия жанрын жан-жақты зерттеушi әдебиетшi-ғалымдардың, атап айтқанда: М.Әуезов, С.Ордалиев, Ә.Тәжiбаев, Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғалиев, театр, драматургия сыншылары Қ.Қуандықов, К.Уәлиев, Ә.Сығаев еңбектерiнде сөз болды.

Ғалым М.Дүйсенов: ''Драматургия шеберлерi кейiпкерлердiң әрбiр сөзiне ой салмағын салған, оның астарлы мағынасына, тұспалдай айтып, нысанаға дөп тигiзетiн өткiрлiгiне айрықша мән берiп отырған. Мұны М.Әуезов, Ғ.Мүсiрепов, олардың өкшесiн басып келе жатқан орта, iнi буындар Т.Ахтанов, С.Жүнiсов, О.Бөкеев т.б. пьесаларының тiлiнен айқын көруге болады’’ немесе ” драмалық шығармалардағы әр кейiпкерлердiң өзiне лайықты тiлi болады. Мұны кейде характер тiлi деп те атайды” [99, 148],- дейдi.

Х.Кәрiмов: ’’Драмалық шығармалардағы бiрден-бiр басым сөз кестесi – кейiпкерлер сөзi де, ара-тұра (бiр шығармада аздау, екiншiсiнде көбiрек) автор сөзi (ремарка) де қолданылады. Бiрақ ол – екiншi дәрежедегi тәуелдi тәсiл (пьесадағы ремарка арқылы ешкiм ешқашан образ жасап, кейiпкерлердiң iшкi жан дүниесiн ашпаса керек). Кез-келген шығармадағы кез-келген кейiпкер тiлiне қойылатын басты талап – кейiпкер сөзiнiң мазмұны мен түрi жағынан кейiпкердiң мiнезiне, психологиясына лайық мәдени дәрежесiне сыйымды, өмiр тәжiрибесiне, өскен ортасына, кәсiбiне, оқиға болып жатқан жағдайға т.б. сайма-сай етiп берiледi, … кейiпкердiң сөзiнен оның мiнезiн тануға мүмкiндiк туады” [100, 11-14],- дейдi.

Сәкен Жүнiсов драмалық шығармалары тiлiнiң бейнелiлiгi, көркемдiк, стильдiк ерекшелiгi турасында айтылған пiкiрлер аз. Мысалы: “Ажар мен ажал” драмасындағы орталық қаһарман “А ж а р д ы ң (Атанға). Бұдан табаны жалпақ он алты жыл бұрын айдалада қалған кемтар жетiмдердi басынып, қорғансыз қызды масқаралап кеткендерiң естерiңде болар. Мен жала жауып, сендей еркектi даулап алуға келгем жоқ. Ұятсыз, арсыз еркектiң құлы - қара бақыр. Ал мен, сенiң қасыңа отыруға да жиренемiн. Әттең, сол күнi өлу қолымнан келмедi. Жазықсыз сәбидiң көрешегi бар шығар. Ендi тiрi жетiмдi шырылдатып, көкпарға салған лақтай созбайлауларың ғана қалды ма. Жеттi қолжаулық қылуларың” [“Ажар мен ажал”],- деген мына ашынған тiлiнен Ажардың қандай кейiпкер екенiн болжауға болады. Немесе “Қызым, саған айтам…” пьесасындағы Р а з ия. Мен сендердi еш жазғыра алмаймын, жазықты өзiм. Ойнақтап жүрiп от бастым. Мiне, мен сот алдында, бар жұртшылық алдында сен кiнәлi атанбасын деп бәрiн ақтардым. Кеш менi.” [“Қызым, саған айтам…”], сол сияқты “Жаралы гүлдер” пьесасындағы

Б а т т а л д ы ң . Мен бе бөтен адам. Сонда менiң шығып тұруым керек болды ғой. Вот тебе на! Менiң кiм екенiмдi бiлесiң бе өзiң? Ә, әлi танымайды екенсiң ғой. Мен Батталмын. Комендантпын. Iсiм сендермен болсын.” [“Жаралы гүлдер”],- дегендерiнен кейiпкер табиғатын тануға тұрады.

С. Жүнiсов драмалық шығармаларында кейiпкерлерiнiң ұлттық колоритiн сақтау үшiн ой-өресi, бiлiм-дәрежесi, ұлтына қарап (орыс, татар т.б) немесе әр кейiпкерлерiнiң ерекшелiк белгiсiн айқындау үшiн тiлiне, дiнiне, табиғатына толық ене отырып, туындыларының көркемдiгiн, бейнелiлiгiн арттырады. Драматург әр туындысын бейнелi, айшықты, оралымды, соны көркемдiк өрнектермен құлпыртып отырады.

Мысалы: ’’Қысылғаннан қыз болдық” атты музыкалық-комедиясындағы ұлты татар С ә н и я н ы өз тiлiнде татаршалатып. Ғадетләнбәсiн дисәгiз, балалар бахшасын нигә ашмисыздар. Бахша ашылми деп, пәрзәнт кутәрмәймiз ба ? Иари онда…’’, “Ажар мен ажал” драмасындағы патша офицерiнiң. Я уж несколько раз слышу из твоих уст о какой-то справедливости. Давай навсегда покончим разговор об этой ненужной вещи. Кстати, она не нужна для этой степи, для степных табунов, бичь – вот тебе справедливости! Понял?!” - дегендерi ұлттық бояуда табиғи болып шығады.

Сонымен қатар жанды-жансыз қуыршақтарға арналған “Жығылып-сүрiнiп, өлiп-өшiп” атты қалжың комедияда қала баласы, орыс тiлдi болып кеткен Моликтiң аузына бiрыңғай қазақ сөздерiн бұрмалатып, акцентпен берiп отырады. Мысалы:

М о л и к. “Өзiм таныңқырамайды, көзiм таныңқырайды”,

“Сiз мен сүйедi айтыңыз”

Мұздай болса да,

Махаббат костерiне күйедi айтыңыз” ,-

дегiзiп, қазақ жастарының басында ұлттық намыстың жоқтығын, болашақта шұбар тiлдiлер жаппай өрiс алып кетуi мүмкiн–ау деп ишарамен бередi. Жалпы, кейiпкерлерiнiң аузына бiрыңғай орысша акцентпен бергiзе берушiлiк песаның көркемдiк құнын жоятыны ақиқат.

С. Жүнiсов орыс тiлiндегi сөздердi қазақшалатып айтқызғанда көбiне комедиялық шығармаларының тiлiнде қолданады. Себебi, ондай сөздер (татар, орыс) комедияда күлкi тудыратын элементтерге көмекшi қызмет етедi. Мысалы: “милитса”, “слышаис”, “нашандiгiң”, “бұғалтыр”, “описер” т.б.

Қазақ драматургтерi пьесадағы кейiпкерлерiнiң есiмiн бұрып, басқа тiлде алулары - негiзiнен комедиялық шығармаларға тән процесс. Қазақ драматургтерiнiң кейбiреулерiнен мысал келтiретiн болсақ, Т.Ахтановтың “Күшiк күйеу” атты комедиясындағы Ботка, Тфренчик, Кубиктер және Сәкен Жүнiсовтың замандасы Д.Исабековтың “Әпке” драмасында кейiпкерлерiнiң есiмдерiн қысқартып алу кездеседi. Мысалы: Кәмила –Кама, Омар –Ом, Темiрбек –Тим, Назила –Наз т.б. соның айғағы.

С.Жүнiсов пьесаларында кейiпкерлерiнiң есiмдерiн орыс тiлiне икемдеп, қысқартып айтқызуы сирек. Атап айтсақ: Молик, Едик, Ашот, Лис.

С.Жүнiсов пьесаларының тiлдiк материалдарымен танысу барысында, автордың өзiндiк ерекшелiк белгiсiн көрсететiн сөздердi жиi ұшыраттық. Мысалы: “жапандағы жалғыз үй”, ”жапан түз”, ”жапанда зар қақсап” т.б. осындай сөздер драматургтiң шығармаларынан көрiнiс берiп, стильдiк, көркемдiк жағынан пьесалардың шоқтығын көтерiп тұр. Мысалы.“Жапандағы жалғыз үйде жалғызсырап, дәрменсiз шошайып қалғаннан өткен мазақ жоқ” [“Қос анар”], “Жиырма жылдан астам жапан түзде жалғыздық тауқыметiн тарттым” [“Қос анар”] , “Жапан түзде, жалғыз үйде тұрып едi ғарiп кемпiр, жетiм қыз” [“Ажар мен ажал”], ”…тiрiдей торға қамап қойған жетiм торғайша күн ұзақ үйде жападан-жалғыз отыратынмын” [“Қызым, саған айтам…”], ”Алла тағала жапанда зар қақсатып жалғыз қалдырды” [“Ажар мен ажал”], “…айбат шегiп, ырылдап, айдалада жападан жалғыз ұлып өтпесе…” [“Кемеңгерлер мен көлеңкелер”], т.б. бiрнеше мысалдарды келтiруге болады.

Драматург С. Жүнiсовтiң сөйлем құрау шеберлiгi де ерекше сипатта, яғни сөздiң нәрлi реңiмен берiп отырады.

Мысалы: “Д ү й с ен. Бүгiнде қорасы толған мал, тасы өрге домалап, мұрнынан құрты түсiп тұрған әлгi, и-и, Әукен ғой қолайлысы” [“Ажар мен ажал”],- десе, Соқыр кемпiр аузымен сөздiң аянышты, эмоциональдi-экспрессивтi реңiмен берiп отыратын кездерi де бар.

С о қ ы р к е м п i р. Балам артында қалғанда, Ажарымның көз жасын нәр етуге қалыппын ба. Үлбiреген жiбегiмдi тұқыл өгiзге қалайша бөстек етермiн” [“Ажар мен ажал”].

Драмалық шығармалар тiлiнiң эмоциональдi-экспрессивтi лексикасын арнайы зерттеушi Х.Нұрмұқанов: ”…драмалық шығармаларда сөздер, сөз тiркесi мен сөйлемдер эмоциональдi-экспрессивтi не экспрессивтi ыңғайда көп жұмсалады” [101,25], - дейдi.

Драмалық шығарма диалогы турасында филология ғылымында зерттеушi-ғалымдардың пiкiрлерi бiр шама.

М.Горкий: ”Сочиняя роман писатель пользуется двумя приемами: диалогом и описаниям. Драматург пользуется только диалогом. Он так сказать, работает голым словом…” [102,7],- дейдi. Ғалым Б.Майтанов:” Драмада диалог теңдесi жоқ қажеттiлiктен туса, прозада оны түрлi авторлық баяндау тәсiлдерiмен алмастыруға болар едi. Драмадағы диалог адамдар ойы мен сезiмiнiң мәңгi қозғалысы, өмiр символы iспеттi [103,244], - деп, Р.Рүстембекова: “Драматургияда негiзгi құрал – диалогтың әсерлi, орынды, ықшам болуының зор маңызы бар екенi белгiлi. Әр кейiпкер сөзiнен оның жеке өзiне тән ерекшелiгi, мiнезi пьесада көрiнiп тұруы шарт” [104,18],- дегендерiне Е.Жақыпов: ”Пьесаға қажеттi компоненттердiң iшiнде ең бастыларының бiрi ширыққан сюжет, шымыр композиция жасау. Бұл пьесаның құрылысы болса, iшi - әрекет пен диалог [105, 134],- деген пiкiрлерден драма диалогының тереңдiгiн, сан алуан қырынан танимыз.

Драмалық шығармадағы негiзгi қолданылатын құрал – диалог. Драмалық шығармадағы диалогтың басты қызметтерiнiң бiрi–адам бейнесiн жасау болып табылады.

С.Жүнiсовтiң пьесаларында диалогтың бiрнеше түрi кездеседi: диалог-айтыс, кекесiн-диалог, диалог-тартыс, астарлы диалог, ұйқасқа құрылған диалог т.б.

С. Жүнiсовтiң диалог құра бiлу өнерiнiң жоғары деңгейлiгiн аңғартады. Бiрiншiден, астарлы, қалжыңы өткiр, күлкi тудыратын элементтерге толы болса, екiншiден, терең философиялы, қаһармандар қақтығысы, персонаждар мiнез-құлқы, қарама-қарсы кейiпкерлер жауаптасуы кезiндегi диалогты көруге болады.

Жауаптасу кезiнде кейiпкерлерiнiң әр сөздерiнен адамның өмiрiн, бейнесiн, әрекет сол кезең дәуiрi толығымен елестейдi. “Қос анар” пьеса-инсценировкасында Қарасай мен оның құдасы Мұқаттың арасындағы диалогтерден кейiпкер тiлiнiң ерекшелiгiн көремiз. Қарасайды құдасы Мұқат сөзбен кемiтсе, Қарасай Мұқатты “алаяқ, қу” деп табалайды…

Мысалды, бiрiншiден, к е к е с i н д и а л о г қ а келтiремiз:

“С ы ғ а н а қ. Сәбе, Сәке, анада газетте шыққан Әуезовтың пьесасын оқыдыңыз ба?

С ә б и т. Дос – бедел досты” ма? Оқыдым. Иә?

С ы ғ а н а қ. Қалай, ұнады ма?

С ә б и т. Жақсы нәрсе. Пьеса жазуда Мұхтардың бiздерден бiр артықшылығы - сахна жүйесiн жақсы бiледi. Театрда iстегенi бар…. Иә, оны неге сұрадың.

С ы ғ а н а қ. Жәй әшейiн, пiкiрiңiздi бiлейiн дегенiм ғой.

С ә б и т. -Не, менен емтихан алайын деп пе едiң?.

С ы ғ а н а қ. -Жоға, академиктен жаман кандидат емтихан алушы ма едi? -Иә, басқаларды түсiнесiз, ал Әуезовтi әлi күнге дейiн түсiнбейсiз. Ол пьесасында сiздiң бейнеңiздi, академик Мұқановтың образын оңдырмай берiптi”

С ә б и т. Не дейдi?! Қой, ондай ештеме сезiлмеп едi ғой” [Кемеңгерлер мен көлеңкелер] немесе,

“Б ұ р ы н ғ ы Ж а м б ы л. -Ә, дәрменсiздiгiңдi мойындай бастадың ба?

К е й i н г i Ж а м б ы л. – Иә, күн өткен сайын мойындамасам да сезiнетiн сияқтымын. Қандай жиын, қандай сауық-сайран, думанды кештерге болмасын – бәрiне қалай жыр арнағанымды өзiм де бiлмей қаламын.

Б ұ р ы н ғ ы Ж а м б ы л. - Бұйдасын сүйреткен түйеге ұқсап бара жатырмын десейшi.

К е й i н г i Ж а м б ы л. -Бұйдалы түйе де жаман емес, әйтеуiр бақырып-шақырып көш бастайды ғой, ал мен үйдiң жанына тұсап қойып, керегiнде итi де, құсы да мiне сала шабатын колхоздың жауыр атына ұқсап кетпедiм бе деп қорқам.” [’’Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары’’]

“М ұ қ а т. Егiнге күзетшi болмаймысың, қарақшы құрлы жоқсың ба?

Қ а р а с а й. Несi бар, ұлан-асыр даламның топырағына шыққан егiннiң күзетшiсi-ақ болар ем, бiрақ сонау қиырға созылған егiнге көзiм жетер ме?!

М ұ қ а т. Күзетуге көзiм жетпейдi дегенше, өртеуге қолым жетпейдi десейшi. Жарайсың, құда, жақсы ит те өлiмтiгiн көрсетпейдi. Жарайсың, алған бетiңнен қайтпа, хош бол!

Қ а р а с а й. Әй, Мұқат, тоқтай тұр. Атаның аруағын ауызға алып, құран ұстап, тiсiмiзден шығармауға ант етiп ек, Өзiң бастадың, өзiң бықсыттың ертеде қоламтасы сөнген өрттi. Бүгiнде атаның аруағында, құранның жүзiнде не қасиет қалды. Онда көшер алдында… бұл дүниеден, бәрiн айтып ақтарылайын, сен де тыңда?!,- деп жұмбақ сырдың құпиясын ашуға оңтайланады. [“Қос анар”]

Екiншiден, а с т а р л ы д и а л о г көрiнiсi:

С ә б и т. …Сiз Мұхтарға қосылғалы неше жыл? Содан берi…

В а л е н т и н а. Қонбайды, лингвистикалық қабiлетiм нашар-ау тегi.

С ә б и т. Жоқ, құлық жоқ қой. Әйтпесе, ана бiр жылдары келген немiс, шешен, ұнғыштардың кемпiр-шалдарынан балаларына дейiн, тез арада-ақ қазақшаға судай боп кетпедi ме? Солар, құдай бiледi, лингвист те, полиглот та емес. Сонда қалай? Ағамыздың өзi, бiлiмi, гонорары, Әуезовше айтқанда, бәрi-бәрi керек болғанда, солардың бәрiн-бәрiн тауып отырған жалғыз тiлi қажетсiз болғаны ма?!»

Үшiншiден, д ә р м е н с i з д и а л о г көрiнiсi:

Бұл диалог түрi-Мұхтар Әуезов пен кафедраның секретарi Дәмелi арасында өрбидi. Мысалы:

«М ұ х т а р (сағатына қарап). Сәлемет пе Дәмелi, журнал қайда, студенттердiң журналы?.

Д ә м е л i (жыламсырап). Мұха, сiз…лекцияға бармай-ақ қойыңызшы…!

М ұ х т а р. Бармай-ақ? Неге?!.

Д ә м е л i....Сiзге ендi…КазГУ-де лекция оқуға рұқсат жоқ...!

М ұ х т а р. Рұқса-ат?! Пәлi, неге? Кiм менiң азаматтық хақыма қол сұғушы? Кiм ол? Менiң арым таза. Менiң ұстаздық стажым да, ғылыми атағым да, бiлiм деңгейiм де лекция оқуға еш күмән келтiрмейдi.

Д ә м е л i. Сiз,…естiген жоқсыз ба? Кеше … Е.Ысмайыловты, Қ.Жұмалиевтi, Е.Бекмахановты қамауға алып кетiптi…»[“Кемеңгерлер мен көлеңкелер”]

Төртiншiден, ұ й қ а с қ а құрылған диалог көрiнiсi:

М о л и к. Сiз олай мазақ етпеңiз,

Сөз шетiне жетпеңiз,

Ж ұ м а ш. Оу, ол неғылған шет, неғылған мазақ?!

М о л и к. Әрине, ауыл қызын алу –

Бiзге, как говорится, азап .

Ж ұ м а ш. Қы – ыз?.

М о л и к. Иә, қыз.

Әрине, кемпiр емес, бiр қыз.

Ж ұ м а ш. Оу, мен жүз сом мен

Мың сом ақшаның арасын айтып тұрсам.

Сен жүректiң жарасын,

Махаббат шарасын айтып жүр екенсiң ғой.

М о л и к. Ақша-а?

А-а, гонорар?! Керек жоқ,

Ауыл қызы керек. [«Жығылып–сүрiнiп...өшiп»]

«С ә к е н. -Кiшi есек үстiнде үлкен кесек ақын отырғанын бiлмеген ғой.

Ж а м б ы л. -Жоқ, олар келемеждеп есек мiнген ақынды көздерiне iлмеген ғой. [“Жамбылдың даңғыл,...жолдары”]

Ж ұ м а т а й. Өзiң түстiң бе қолға!

А ж а р. Жұматай!

Ж ұ м а т а й. Дәл таныдың, Жұматаймын. Өзiң өлтiрген Атанның ұлы Жұматаймын. Иманыңды айта бер!

А ж а р. Жоқ, иман айта келгем жоқ. Дәтiм бар айтар”

Ж ұ м а т а й. Айт, тез ! [“Ажар мен ажал”]

Қ а р а к ө з i л д i р i к т i. Сен әлi де қоймадың ба?

М ұ х т а р. - Ойлашы өзiң…

Қ а р а к ө з i л д i р i к т i. - Мен түк те ойламаймын. Ойлауға тиiстi емеспiн.

М ұ х т а р. -Сен де өзiндiк ақыл-ойы бар адам емеспiсiң?

Қ а р а к ө з i л д i р i к т i. Мен - қызметкермiн.

М ұ х т а р.-Егер қоғамдағы бар қызметкер осылай жұмыс атқарса, жетiскен екенбiз”. [“Кемеңгерлер мен көлеңкелер”]

Бұрынғы Жамбыл мен Кейiнгi Жамбылдың диалогы – ескi мен жаңаның айтыс-тартысына құрылған. Бұл жерде классик ақын С.Торайғыровтың ’’Айтыс: қала ақыны мен дала ақынының айтысқаны” атты диалогқа құрылған дастанын еске түсiредi. Мысалы:

“Б ұ р ы н ғ ы Ж а м б ы л. Үстiңе жапқан шүберекке, төсiңе таққан сөлкебайға несiне мәз боласың. Бұрын шен тағып, шекпен кигендi ащы тiлiңмен түйреп сөгушi ең, бүгiнде қалай көне қалдың?

К е й i н г i Ж а м б ы л. Көнсем–еңбегiмнiң еш болмағаны, соның жемiсi шығар.

Б ұ р ы н ғ ы Ж а м б ы л. Алданып қалған жоқсың ба?

К е й i н г i Ж а м б ы л. Алданғаны несi! Алданатын бала ма екем?

Б ұ р ы н ғ ы Ж а м б ы л. Алданбасаң кеңес үкiметiнiң жарқын жағы мен салқын жағын неге қатар айтпайсың. Әдiлет қайда, әдiлет?! Кешегi 30 – жылдары қалай күн көрдiң. Қырғыз ағайындарды паналап, қотыр атыңды сабалап, аштан әрең өлмей қалмап па едiң. Бүкiл қазақ ағайының аштықтан басы iсiп мәңгiп, тым-тырақай жан-жаққа қаңғып кетпеп пе едi. бар қазағыңның жартысынан көбi осы кеңес үкiметi тұсында аштан қырылып өлмеп пе едi. Бүгiнгi жеген есепсiз наныңа ендi мәз болып шалқақтайсың келiп …

К е й i н г i Ж а м б ы л (айғайлап). - Жеттi. Оны басқалар айтсын…Мен ендi тоқсанға келген шағымда сақалды басыммен жақсылықты көрмей, жамандықты айтуға дәтiм бармайды. Қалған өмiрiмде жақсылықты ғана айтып өтем !”

[’’Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары’’]

Алтыншыдан, д и а л о г – ю м о р:

М ұ қ а т. …“Мысыққа да бiр күн той” дейдi. Мә iш, iш! Әлгi құда мұны адам санатына қоспайды. Әттең менiң қолымда болсаң, қонақ атаулыдан қалдырмай, қасыма алып жүрер ем. … Әйел неге алмайсың?

Д и к ә й. Ағатайым әперем деген. Сiздерде басы бос әйелдер көп пе?

М ұ қ а т. … Қатран дегеннiң қырыққа келген қызы бар. Бес байға тиiп шықты. Соны әперем, егер мен барғанша бiреуге кетiп қалмаса. Әй, бәрiбiр ол кеудесiнде жаны болса қайтып келедi, қорықпа” [’’Қос анар’’]

“Диологическая речь–это взаимное общение, при котором активность и пассивность переходят от одних участников коммуникации к другим, главное же – высказывания стимулирую предшествующими, выступая в качестве реакции на них” [106, 96] ,- деп, түйiлген ойда шындық мол.

Сонымен қатар С. Жүнiсов - монолог құрудың да шеберi.

Монолог - кейiпкердiң iшкi жан дүниесiн ашуда қызметi зор көркемдiк құрал. Прозадағы монолог пен драмадағы монологтың айырмашылығы бары белгiлi. Орыс филологиясының ғалымдары Г.Винокур монологтың 3 [үш] түрiн [таза драмалық, эпикалық сипатты, лирикалық], ал, В.Виноградов 4 түрiн [сендiрмелi реңктегi, шешендiк сөздiң жұпыны формасындағы, лирикалық, драмалық, хабарлаушы сипаттағы] деп ажыратады.

Драмалық туындыдағы монолог–пьесаға қатысушы орталық қаһармандарының iшкi-сыртқы жағдайынан хабар бергiзетiн, кейiпкерлердi толғанту амалы. Сахнадағы монолог көпшiлiк алдында орындалады, бiрақ жанындағы кейiпкер естiмегендей жауап қатпайды. Кейiпкерлерi өздi-өзiмен толғанып күй кешедi. Монолог - үлкен мағына беретiн амалдардың бiрi, кейiпкердi сөйлету тәсiлi.

В.Е.Хализев: ”Монологи и диалоги – это выразительно значимые высказывания, своей структурой активно выявляющее сознание говорящего. Монологический или диалогический характер имеют не только высказывания действующих лиц (в жанрах эпических и драматических) и лирических героев, но и речь описательно-повествовательная” [107, 11],-деп түйгеді.

С. Жүнiсов “Ажар мен ажал” инсценировка-пьесасындағы басты кейiпкерлерi - дәрменсiз Соқыр кемпiрдiң, қайсар әйел Ажардың, ынжық Бөпiштiң және “Қызым, саған айтам…” драмасындағы әкелi-балалы Жәкудә мен Шарипаның iшкi-ойтолғақтарынан кейiпкерлерiнiң жан-дүниесiн, табиғатын танытады. Мысалы:

“С о қ ы р к е м п i р (зират басына келiп). О, боздақтарым, жатырсыңдар ма. Мен де келдiм сендерге, қастарыңнан орын бер. Кiнәлiмiн алдарыңда. Кешiрiңдер. Кешу сұраймын, жапан түзде қалған мүсәпiр екi жетiмек едiк. Қозымнан айырылдым. Сақтай алмадым. Кешiрiңдер. Сорлы басым өзiм едiм шыға ғой деген. Кешiрiңдер қайтейiн. Алла тағала жапанда зар қақсатып жалғыз қалдырды. Ендi сендермен мұңдасып, сендерге шағынбасам, зарымды тыңдар, қарманар ешкiмiм қалмады. Не деген ит жанды жансебiл едiм сүйегiмдi сүйретiп тiрi жүрген. Келдiм өздерiңе. Тым құрмаса бiр арада жатайық. Ал, тәңiрiм, ең соңғы тiлегiмдi бере гөр, мен де жер жастанайын, бере гөр тiлегiмдi” [“Ажар мен ажал”],-деп зарланғаны монологтың шағын шешендiк үлгiсiнде болып шыққан.

Б ө п i ш (жалғыз). Сен үшiн. Не аяйын. Әттең қолым қысқа, қайтейiн. Қырқа матап беретiн малың болмаған соң, көрген күн осы. Менiң жасымдағы байлардың екiден, үштен әйелдерi, қаншама үрiм-бұтағы бар. Шiркiн-ай, әрқайсысына ара қонып, шалжи-е-еп жатады-ау олар…(ойланып). Әй, бiрақ қойшы, шын емiренiп сүймеген соң, несi қызық. Ажаржанның бiр өзi ғой он әйелге бергiсiз. Әттең, қолыма түссе, өле-өлгенше алақаныма салып, мәпелеп өтер ем-ау” [“Ажар мен ажал”].

Ж ә к у д ә. Жер ортасы жасқа келгенде жұбайым қайтыс болды. Сый-сырына, мiнез-тұрғысына бұрыннан қанық осы Шарипаның анасымен қосылдық. Жар жаңартып, төсек жаңғыртып жасарайын деп қосылғам жоқ, тұзымыз жарасқан соң төрт кiшкентайымен бiрге алып, тату-тәттi өмiр сүрдiк. Ол да қайтыс болды. Ендi жар iздеп желiккеннен гөрi жетiмдердi жеткiзгендi абзал көрдiм. Өстiп жүрiп, өз жастығымның базары тарқағанын, Шарипаштың көктемiнiң келгенiн байқамай қаппын. Әттең не керек, Шарипа жұрт көзiне түспей дара өскен жабайы алма ағашы сияқты… Әлгi Құмарлар жемiсiн жегiсi келедi…”

[“Қызым, саған айтам...”]

Сәкен Жүнiсов Ажар монологын ақ өлең үлгiсiмен де келтiрудi мақсат еткенiн көремiз. Мысалы:

А ж а р. Қаны қара адам келiп, зұлымдықпен сәби тәнiн жаралап, арына өшпес дақ салды. Кәрi емендей күнi бiткен ғазиз ана - қарт ана жауыздыққа шыдай алмай морт сынды. Тал шыбықтай майысқан қыз қайысса да сұмдықтан, кiнәсiз жас нәрестенi перiштедей жебедi де өмiрi, жеңдi ажалды, тiрi қалып он бесiнде ана болды, қос түйiншек, қос анарға ақ бiтiп, ақ сүтiмен жетiлдiрдi перзентiн. Жетiм жүрдi, жесiр жүрдi, көлденеңге алабұртпай көңiлi талай жылдар арқаға сап асырады перзентiн” [“Ажар мен ажал”].

“Монологическая речь–не требуя чьего-либо безотлагательного ответа и протекая независимо от реакци воспринимающего, свободно реализуется в форме как устной, так и письменной” [108, 96], - делiнген пiкiрдi бiз де өз тарапымыздан қуаттаймыз.

Ақ өлең-поэзиялық, прозалық, драмалық шығармалардың табиғатына тән құбылыс, түр. А.Ысмақова: “Ақ өлең - яғни, тармақтардың соңындағы сөздердiң дыбыстық тұрғыда үйлеспеуi, қабыспауы, ұйқастың белгiсiз қалыпта [“ақ” күйiнде қалуы] бұл өлең үлгiсiн “ақ өлең” атауға себеп болған. Әуелде драмалық, эпикалық жанрларда пайдаланылған ақ өлең, У.Шекспирдiң, Дж.Мильтонның туындылары, кейiннен романтикалық эллегияның, лирикалық еркiн өлеңнiң өлшемiне айналады. А.С.Пушкин “Борис Годунов”, “Кiшкентай трагедиялар” сынды драмалық шығармаларында ақ өлең формасын пайдаланды” [109, 36] ,- дейдi.

Ғалым С.Негимов: ”Қара сөздi ақ өлең үлгiсiне салып, тақпақтатып, түйдектете, шешендiкпен төгiлту - қаһарманның басына iс түскен сәтте, шын қысылған кезiнде ағытылатын табиғи қалыпты жағдай” [110, 208],- деп айтқанына қосылу орынды. Себебi бұрынғы өткен замандарда би-шешендер ел басқару, дау айту, өнеге көрсету, т.б. қоғамдық iстерiнде қара сөздi қарша боратып, төгiлтiп отырған.

Ә.Тәжiбаев: ”Драманың алдымен поэзия болуы қажет екенiн өмiр көрсетiп келедi. Антикалық классиктерден бастап Шекспир, Мольер, Гете, Шиллер, Пушкин, Грибоедев, Маяковскилерге дейiн драмалық шығармалардың өлеңмен жазылу керектiгiн әбден растаған сияқты. Европалық классик драматургтердiң ақ өлеңмен жазылған трагедиялары сияқты өзiмiздiң ұлттық-қазақ трагедияларын жазуымызға өлеңдiк әдемi түрдi тағы да халық поэзиясы бердi” [111,47],- дегенiнен де ақ өлеңнiң драмалық шығармалардағы салмағы айқындала түседi.

Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ғ.Мүсiрепов, Т.Ахтанов, С.Жүнiсов, т.б. өз бастарын ешқашан да ақынбыз деп атамағанмен прозалық шығармаларында, пьесаларында ақ өлең үлгiсi, ырғағы, әуенi, ұйқасы ерекше.

Ұлы М.Әуезовтiң “Айман-Шолпан”, “Бекет” туындылары, Ғ.Мүсiреповтiң “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, Ақан серi -Ақтоқты” трагедиялары негiзiнен ақ өлең үлгiсiмен жазылған. С.Жүнiсов пьесаларында ақ өлең формасына салу, ырғақ түзу, ұйқасқа құру, шешендiкпен төгiлту, тақпақтата жөнелту орнымен, қисынды жерiнде кездесiп отырады. Мысалы:”…түйедей бақырып//, аруағын шақырып//, он екi терiн төгiп//,..”, “қол ұстасқан,// жүрек қосқан,// бiлек қосқан..//” [“Қызым, саған айтам…”] т.б…жолдар келтiруге болады.

“Қызым, саған айтам…” драмасындағы басты бейнелердiң бiрi –сауыққой Құмардың шалқып-тасып, қыз-қырқындарға шығарған “Балтыр” атты сықақ өлеңi немесе жанды-жансыз қуыршақтарға арналған “Жығылып-сүрiнiп, өлiп-өшiп” атты екi актiлi қалжың комедиясы ақ өлең түрiнде, поэзиялық тiлге бiткен деуге толық негiз бар. Осы жерде М.Дүйсенов: ”Болмысында прозаик, драматург жазушылар драматургияларында поэзияның қажеттiгiн жақсы таныды да, лирикалық сезiмдердi шебер бере алады” [112, 25],- деп дұрыс шешiм жасайды.

Қазақ драматургиясында М.Әуезов, Ғ.Мүсiрепов, Т.Ахтанов т.б. проза жанрынан бастап шығармашылықтарын ұштаса, С.Жүнiсов те осы топтың соңын жалғастырушы.

Прозашы-драматург пен ақын-драматургтiң айырмашылығы бары белгiлi. Прозашы-драматургтiң драма жанрындағы кейбiр критерилерге ерте төселетiнi, диалог-монолог құруға, оқиғасын тартысты, шиеленiстi етiп драма жанрына сай келтiруге бiр табан жақын болады .

Сәкен Жүнiсовтың драмалық шығармаларында шешендiк өнердiң кейбiр өрнектерi орынды қолданыс тапқан. Ғалым С.Негимов:” Шешендiк өнер көркем әдебиеттiң көсегесiнiң көгеруiне қызмет ететiнi белгiлi. Ағылшынның ұлы драматургi Шекспир трагедияларындағы антик дәуiрдiң қайраткерлерi ежелгi риториканың өкiлдерi болып саналады” [113, 13-141-136],- дейдi. Филолог-ғалым М.Серғалиев: “Қайталамалардың қызметi әр түрлi болып келедi. Олар-қайталап сұрау, қарсылық бiлдiру, бiр жағдайға көңiл бөлгiзу, т.б. секiлдi қызмет атқарады. Ремаркадағы қайталама - кейiпкердiң iшкi жан дүниесiнiң ерекше бiр хабары түрiнде болып келедi” [114, 5] ,- деген пiкiрi орынды. Мысалы:

С о қ ы р к е м п i р. О, жасаған, мынау тағы зарлады, зарла, зарла. Сен түзде зарла, мен үйде зарлайын. Аңырайық екеуiмiз қосылып”,-дегенi мысал бола алады.

Теңеудiң де сирек түрлерi кездеседi. Мысалы: “Ендi, мiне, сабынның алқындысындай тозған адаммын”.

С.Жүнiсов драматургиясының көркемдiк салмағын тереңдетiп тұратын басты қасиеттерiнiң бiрi – драматург тiлiнiң поэзиялық қасиетiнде. Кейiпкерлерiнiң психологиялық хал-күйiне сәттi үйлесiм тауып, құлпыртып, өлең өлкесiнде жүздiртедi. Мысалы: Қ ұ м а р. //Ақ боранда// қой орнында,// садақ мойын ақ Аққуым,// салып жүрсе ән гәккуiн,// түсер едiм,// кетер едiм //жалғыз соның соңында. //Сонда Аққу үлбiреген ақ төсiмен аймалап,// қанатымен желбiреген құшақтап,// асылар ма ед темiр төске,// мойныма//. Ақ боранда// талмай, шiркiн//, шүберекке түйiп жанды//, о дариға//, аққуымның түсер едiм соңына// ! Өлiп кетсем//, мүрдем кетсем//, арманым жоқ ақ құсымның жолында// ! [“Қызым, саған айтам…”] , - деп шалқып, тасиды.

С.Жүнiсовтың жанды-жансыз қуыршақтарға арналған “Жығылып-сүрiнiп, өлiп-өшiп…” атты екi актiлi қалжың комедия басынан соңына дейiн ақ өлең үлгiсiмен жазылған. Бұл пьеса “Қысылғанннан қыз болдық” атты сатиралық комедияның негiзiнде туғаны белгiлi. Пьесаның басты кейiпкерлерi Ыбырай ДЖүндiбаевичтiң совхоздың көркем өнерпаздар құрамын зорға жинап алу кезiндегi Жұмашпен араларындағы диалогтары күлкi тудырады. Мысалы:

Ж ұ м а ш. Иә, астананы таң қалдыру үшiн –

Бiздiң ансамбльде тек қыздар ғана болады.

Сонда бiрiншi орын да болады,

Не керек, бәрiнiң де орны толады.

”Әй, қошақаным, лағым,

Осы әнсәмбльдiң өзiн зорға құрап-сұрадым.

Декреттегi бұғалтыр Марияны да,

Аспазшы Сәнияны да,

демалыстағы қызым Тәрбиенi де,

участковой Алтынбектi де,

Жұмыссыз жүрген жалқауларды,

Пенсиядағы ауру-сырқауларды

бәрiн жинадым,

Жандарын қинадым,

Әйтеуiр, бәрiнiң басын құрадым,

Адам саған балалап

Шығатын кәртопия ма, сәбiз бе ?!

Ендi, басымды қатырма, шырағым !
Ансамбль жетекшiсi Жұматтың ойлап тапқанына совхоз директоры қанша қарсы болғанымен, айналып келiп айтқанынан шыға алмай, орындап жатады. Драматург С. Жүнiсов пьесада кейiпкерлерiнiң аузына романтикалық сарынды да салады. Мысалы:
Ертең, ертең,

Астананың төрiнде,

Алатаудың бөктерiнде,

Кiлем түстес жерiнде,

Қызыл, жасыл, ақшыл,

Сары көбелектей….

Айдын көлдiң ерке құсы-

Аққу, қаздай сыланып,

Тамсандырыпбар жұртты,

Таң қалдырса

Бiздiң совхоз қыздары.

Бар жазуда,

Бар ауызда сөз боп жатса,

Бiздiң совхоз өнерi.

Сонда аспақ, көтерiлмек,

Кiмнiң елi, кiмнiң жерi,

Кiмнiң артпақ мәдениетi, беделi?!

Сәкен Жүнiсовтің шығармашылық бiр ерекшелiгi: белгiлi бiр комедиялық шығармадан (“Қысылғаннан қыз болдық”) екiншi бiр өлең жолдарына құрылған комедиялық пьеса (“Жығылып-сүрiнiп, өлiп-өшiп”) тудыруы қазақ драматургиясындағы ерекше құбылыс, инсценировкалаудың бiр тың түрi.

С. Жүнiсов – тiл өнерiнiң майталман шеберi. Зерттеушi Б.Қайымова “Ақан серi” роман-дилогиясынан “Қазақ тiлiнiң түсiндiрме сөздiгiнде” шешiмiн таппай жүрген бiрнеше жаңа сөздердi қолданысқа айналдырғанын жазған болатын [115].

Суреткер тiлiнiң шеберлiгiн айтқанда драмалық және прозалық шығармаларының тiлiн ажыратып айтудың қажетi жоқ. Әсiресе, кесек прозалық туындыларында сөйлем құрау шеберлiгi басым.

Сәкен Жүнiсов драмалық шығармаларының тiлдiк бейнелiлiгiн арттыра түсуде көркемдiк құралдарының бiрнеше түрiн орнымен қолданғанына көз жеткiзуге болады. Әсiресе, метафора, метонимия, эпитет, синекдоха, теңеу т.б. троптың түрлерiн көптеп кездестiремiз.

’’Метафора, ауыстыру (грек.metaphora-ауыстырып қою) - екi нәрсенi, құбылысты салыстыру және жанастырып-жақындату негiзiнде астарлы тың мағына беретiн бейнелi сөз немесе сөз тiркесi. Көркем әдебиетте үнемi қолданылып отырады. Ол-сөздiң бейнелiлiк, суреттiлiк қасиетiн арттыратын тiл құралдарының бiрi [116, 227].

Метафора - Сәкен Жүнiсовтің драмалық шығармаларда басқа көркемдегiш құралдармен салыстырғанда көзге жиi түсетiн троптың ерекше бiр түрi. Драматург қаһармандарының аузына сөздердi мағыналы, орынды, ажарлы беруде жиi қолданған. Мысалы:

Ж а м б ы л. -Пау, деген! Мен сонда сая-бақтарыңда дамылсыз сайрайтын бұлбұлдарың болдым ғой [“Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары”].

С о қ ы р к е м п i р. Қайда жiбердiңдер жетiм қозымды, бiрге шығып едi ғой” [“Ажар мен ажал”].

Ж а м б ы л. Бүгiн көптен жоламай кеткен жолбарысым келiп, көлденең түсiп жатты [“Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары”]

С а р ы ж о р ғ а. Ойбай, ана сұр жыланның өзi келе жатыр [“Ажар мен ажал”]

Б а т т а л. … мен немiстерге көзiмдi садақаға берiп келген жоқпын. [“Жаралы гүлдер”]

К ө с е /Ажарға/. Бiз сияқты қаратабандар әлi де әлсiз [“Ажар мен ажал”].

Қ а т а й. Бiр кезде Атанның мойнына ұйыққан қаншықша өзi келiп асылып едi [“Ажар мен ажал”].

С о қ ы р к е м п i р. Иә, Сұлтанымнан қалған жалғыз көз ғой [“Ажар мен ажал”].

С о қ ы р к е м п i р. …Сайраған тiл болмаса, тiрi өлiкпiн [“Ажар мен ажал”].

С ә к е н С е й ф у л л и н. Мына жаңа үй – совет үкiметiнiң сiзге жапқан шапаны [“Кемеңгерлер мен көлеңкелер”] және т.б. мысалдардағы метафоралы сөздер мен сөз тiркестерiнiң орнына драматург баламасына лайық сөздердi алып қолданатын болса, алғашқы мағынасынан қуат, ой, бейнелiлiк қасиеттерi әлде қайда солғын тартқан болушы едi.

С.Жүнiсов пьесаларында метонимия да аз ұшыраспайды. Өйткенi, метонимияның кейiпкерлердiң бiр-бiрiмен жауаптасу, тiл қатысу, сөйлесу ыңғайында жұмсалуы басымырақ. “Метонимия (греч. metonymia, - переименование), вид тропа, в основе которого лежит принцип смежности. Как и метафора, вытекает из способности слова к своеобразному удвоению в речи номинативной функций; представляет собой наложение на переносное значение слова его прямого значения [117,219].

Мысалы:

“С ә б и т. Қайдам… Әлгi Ғабит, қазiр осы араға келмекшi едi. Сол айтады: Мұхтар сенен жасы да үлкен, әдебиетке де бұрынырақ, ширағырақ келдi” [“Кемеңгерлер мен көлеңкелер”].

Р а з и я. Баратын қойыңа өзiң бар. Мен қой емеспiн, қойшы да емеспiн [“Қызым, саған айтам…” ].

Ж а м б ы л. -Сендер жазықсыз құс емес, адамды да атып тастайтын қара жүрек екенсiңдер [“Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары”].

С ә б и т. Ә, менiң мылтығым мүмкiн қосауыз шығар [“Кемеңгерлер мен көлеңкелер”].

Б а т т а л. Өй, өгiздiң қасиетiн бiлмейтiн бұзаулар. Бiз кеше осы қазағымның өгiзiмен ту-ту майданға дейiн барғанбыз [“Жаралы гүлдер”].

М ұ х т а р. Сiздiңше, Кеңес үкiметiндегi неше миллион партияда жоқтардың бәрi қылмыскер ме сонда ? [“Кемеңгерлер мен көлеңкелер”].

Ж а м б ы л. …Әлгi көптен келмей кеткен жолбарысым келiп [“Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары ”].

Б а л т а ш. Төбеңнен тесiк шығарар едiм [“Жаралы гүлдер”].

Қ а с ы м. Не үшiн дерiңiз бар ма. Қазiр үндеместер жабам десе жаба салатын көрiнедi [“ Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары ”].

Алмастыру құбылысына көптеген, әр мағынадағы мысалдар келтiруге болады. Егер сол тура мағынада алғанда “қой”, “қара жүрек” т.б. еместiгi контекстiң көмегiнсiз-ақ ұғынуға болады. Алмастырудың драмалық шығармадағы жұмсалу салмағы – троптың басқа түрлерiмен салыстырғанда жоғары деңгейде екенiн дәлелдей түседi.

“Айқындау, эпитет (гр.epitheton-қосымша) - заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суреттi сөз. Эпитетсiз тiптi айтарыңды анықтау, сүреттеп отырған нәрсеңдi нақтылау қиын» [118, 225].

С.Жүнiсов пьесалары тiлiнде айқындау кездеседi. Мысалы: Б ұ р ы н ғ ы Ж а м б ы л. Бүйте берсең, бiр қалыпқа, бiр сорапқа түсiп, даңғыл Жамбыл, даңғой Жамбылға, алып Жамбыл - қалып Жамбылға айналып кетесiң -ау деп қорқам. Әйтеуiр даңғыл жолыңнан – тарғыл жолың көбейiп кетпесiн… [«Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары «].

С ы ғ а н а қ. Тiрi болсаңыз көресiз. Сiздi қара кесек, то есть қарадүрсiн жазушы дейтiндер шыға бастады [Кемеңгерлер мен көлеңкелер].

С ә б и т. Сен кiшкентайыңнан ойының осылғыр бала едiң [Кемеңгерлер мен көлеңкелер].

А ж а р. Жапан түзде жалғыз үйде тұрып едi ғарiп кемпiр, жетiм қыз [«Ажар мен ажал«].

С о қ ы р к е м п i р. О, шұнақ құдай, өз басынғаның аздай ендi… [«Ажар мен ажал»].

Ж а м б ы л. …Құдай бұйыртса, бүгiн бiр Алатаудай заңғар, Балқаштай кең дария жыр туайын деп тұр« сияқты теңеулi эпитеттерде кездесiп отырады [«Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары»].

Қ ұ м а р. Ақ боранда қой орнында, садақ мойын ақ Аққуым…үлбiреген ақ төсiмен аймалап,…асылар ма ед темiр төске, мойныма [«Қызым, саған айтам…»].

Б а т т а л. Онысын қайдам, бiз тұра қаштық, пулеметпен атқылап немiстер де шәуiлдеп қуып келедi [«Жаралы гүлдер «].

С ә б и т. - Несiне күлесiң, Мұхтар. Сен сияқты қолы ұзын әкем болып, Москва, Ленинград, Ташкенттiң оқуын тәмәмдасам, көрер ем [Кемеңгерлер мен көлеңкелер].

”Теңеу- заттың, құбылыстың ерекше белгiлерiн көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейдi’’ [119, 227]. Мысалы:

Р а з и я. … Әлде мына алақандай екi бөлмелi үйдi, қаңқайған ағаштарды қимай жүрмiсiң. …соңғы рет көзiме құбыжықтай көрiнiп үйде отырмасаң екен… [«Қызым, саған айтам…»].

А ж а р. Торға түскен торғайдай жалғыз әйелдi өлтiрерсiң” [«Ажар мен ажал»].

С о қ ы р к е м п i р. …жалғызымның жұдырықтай жүрегiн табаққа салып көрiнгенге тартар жайым жоқ [«Ажар мен ажал»].

А қ л и м а. Дәуде болса, бiр жiгiттiң алтын асықтай әйелiсiң [«Ажар мен ажал»].

Сонымен қатар теңеудiң де сирек түрi кездеседi.

Р а з и я. Ендi, мiне, сабынның алқындысындай тозған адаммын” [«Қызым, саған айтам…»].

Драмалық шығармаларда жиi кездесетiн көркемдегiш құралдардың бiрi – эллипсис. ''Эллипсис (гр. түсiрiп тастау, аттап айту)-…түсiнiктi кейбiр сөздердi әдейi жазбай тастап кету'' [120,251].

Бұл құбылыстың Сәкен Жүнiсов пьесаларында да көрiнiс тапқанын көруге болады. Мысалы:

«Қ а т а й. Атан, қалай екен?

А т а н. Былай өңдi… көрiктi екен…

Д ү й с е н. Шеше-ау, ашынған соң айтасыз ғой. Әйтпесе…Одан да қайла жасамайсыз ба,…’’[«Ажар...ажал»].

''Меңзеу, синекдоха – алмастырудың бiр түрi, бүтiннiң орнына бөлшектi немесе керiсiнше, жалпының орнына жалқыны немесе керiсiнше қолдану'' [121, 237]. Мысалы:

Ж а м б ы л. Әй, қаракөзiлдiрiк, сен менi қорқытпа. Өлең нашар болса, сақалыма қарамай ұрсыңдар, сөгiңдер [“Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары”].

С о қ ы р к е м п i р. Ендiгi бар сүйенерiмiз жалғыз сиырдың төрт емшегi едi. Ертең аузымыз аққа тие ме деп отырғанда оны да қағып әкеткендерi сұмдардың айласы екен [«Ажар мен ажал»].

Академик З.Ахметов: “Портрет (Portrait - бейнеленген) - әдеби кейiпкердiң сырт көрiнiсiн, кескiн-кейпiн, бой-тұлғасын суреттеу. Кейiпкердiң мiнез-бiтiмiн, характерiн неғұрлым толық ашып көрсету үшiн оның портретiн мүсiндеудiң де үлкен мәнi бар. Кейiпкердiң характерiн әр түрлi жағдайда, күрес-тартыс үстiнде оның басқа адамдармен қарым-қатынасы, өзiнiң әрекет-қимылдары, iстеген iстерi арқылы айқындай отырып, жазушы портреттiк сипаттауға да көңiл бөледi” [122, 270], - десе, ғалым Гүлнар Сәрсеке: ”Портреттi мазмұны мен формасына қарай ажырату бар,- деп, ары қарай портреттiң бiрнеше түрiн ұсынады, - шағын портрет, көлемдi портрет, портрет-ситуация, портрет деталь, жұптық, топтық және мiнездеме портрет. Портрет–көркем шығарманың тұрақты құрамдас бөлiктерiнiң бiрi ретiнде кейiпкердiң кескiн-келбетiн, жүрiс-тұрысын, қимыл қозғалысын, киiм киiсiн суреттеу арқылы толыққанды көркем бейне, кейiпкер мiнездемесiн жасаушы амалдардың бiрi” [123, 16],- деп тұжырымдайды.

C.Жүнiсовтiң драмалық шығармаларында кейiпкерлердiң мiнездеме, iшкi дүниесiне сәйкес портретiн беретiн мысалдар бар. Мысалы, “Кроссворд немесе әзiл маскарад” атты сатиралық комедиясында кейiпкерлерiн өмiрдегi атқарып жүрген қылықтарына сәйкес бiр-бiр “аңдық-маска” кигiзiп, тосын көрiнiске тап қылады.

С.Жүнiсов комедиясының басты идеясы-бүгiнгi қоғамдағы әдiлетсiздiктi сынау, озбыр-жегiштердiң бет-пердесiн ашу. Мысалы: Қалалық бiр мекеменiң бөлiм меңгерушiсi Орынбасар Амировичтi–“арыстан”, курорторогтiң қойма меңгерушiсi Николай Симулянскийдi–“түлкi”, бармен әрi шашлықшы Ашотты–“борсық”, сақтық кассасының меңгерушiсi Фарид Шариповтi – “есек”, комхоз бастығы Бөрiбай Балтабаевичтi–“қасқыр”, музыкант-педагог Мұратты–“маймыл” маска-портреттерi арқылы өмiрдегi шын бейнелерiн бередi.

Прозалық шығармаларда көп жоспарлы сюжет бола бередi, ал драмалық шығармаларда шектеу бар. Кейiпкерлерiнiң саны 10-12 ден аспауы шарт. Сондықтан сюжеттi орталық қаһарманның айналасына жинақтау мiндеттi.

С.Жүнiсовтың драмалық шығармаларында психологизм басым екенiне көз жеткiздiк. 1960 жылдардан бастап қазақ драматургиясында психологиялық шығармалардың қатары көбейгенiн байқауға болады. Атап айтқанда: Ш. Құсайыновтың ’’Қилы-қилы тағдырлар’’, Т. Ахтановтың ’’Күтпеген кездесу’’, Қ. Мұқаметжановтың ''Жат елде’’, С.Жүнiсовтің ''Ажар мен ажалы’’, “Қызым, саған айтам…”, “Жаралы гүлдер” т.б. жатады.

1973 жылы ’’Современная советская психологическая драма” атты тақырыбында кандидаттық диссертация қорғаған Н.Т.Хаустов ойын былай тұжырымдайды: ’’Психологическая драма – такая жанровая форма, в которой социальные и нравственные конфликты изображаются в глубочайшем психологическом аспекте. В сфере частной жизни, личных переживаний, в движениях внутреннего мира человека выевляет психологическая драма обшественные противоречия, ведущие конфликты своего времени.

Обьект психологической драмы–внутренняя жизнь героев, диалектика характеров действующих лиц. В психологической драме жизненные противоречия раскрываются через тонкий анализ человеческой души, через глубокое проникновение в мысли и чувства человека, раскрытие его личных и общественных отношений с миром, с людьми. Исследование внутреннего мира человека, его психологии – один из непреложных законов психологической драмы, ее преобладающий жанровый признак” [124, 6],- деп, драмалық шығармалардағы психологизмнiң берiлу жолдарын, барлығына ұйытқы адам екенiн баса айтады.

С.Жүнiсовтың драмалық шығармаларында психологиялық хал-жағдай, әрекет, қарым-қатынас терең мағынада суреттеледi. ’’Ажар мен ажал’’ пьеса-инсценировка - тарихи-төңкерiске арналған психологиялық туынды болғандықтан С.Жүнiсов кейiпкерлерiнiң басым бөлiгiнiң характерларын психологиялық жағынан ашуды көздегенiн көремiз.

Пьесадағы басты бейнелерi Соқыр кемпiр мен Ажарды тағдырдың жазуымен және тұрмыстың ауыртпашылығын бастарына бiр төндiрсе, көрсетсе, екiншiден, айналасындағы ағайындас адамдардан көрген жауыздық қылықтарын екi есе қылып бередi. Ажардың басына тау құлағандай өмiрдiң ауыртпашылығында сынайды. Соңында өмiрдiң бар қиыншылығын басынан өткерген жалғыз, жалаң аяқ әйел заты - қайсар ана Ажардың образын жоғары алып шығады. Ажар – жиынтық бейне. Ғасыр басындағы қазақ әйелдерiнiң басынан кешкен трагедиялық тұрмысынан сыр бередi.

Пьесада Соқыр кемпiр мен Әукен, Атан, Қатайлар арасындағы диалогтар - күштi психологиялық ахуалға құрылған. Соқыр кемпiрдiң көмектi айналасындағы ағайындарынан емес, құдайдан зарлана тiлеген тiлектерi де терең психологиялық сипатта.

Сәкен Жүнiсов драматургиясындағы ерекшелiк–кез-келген кейiпкерлерiнiң шын табиғаты өткiр әрекеттер үстiнде өздерiн жан-жағынан танытып жатады. “Ажар мен ажал”, “Жаралы гүлдер” пьесаларында қазақ драматургиясындағы психологизмдi дамытуға қосқан өзiндiк үлесi бар шығарма екенiн дәлелдей түседi. Мысалы:

«Б а қ ы т. Әй, осында военком келе жатыр…

Қ а с ы м. Осы военкомды көрсем жүрегiм зу ете қалатын болыпты. Ылғи жаманат жеткiзетiндей көрiнiп тұрады.

Б а қ ы т. Ендi маған несiн айтар дейсiң « [“Жаралы гүлдер”] ,-деген диалогтарда әкесi соғыста, анасы соғыс үшiн еңбек ету соңында қаза болған қам көңiл Бақыт арқылы драматург С.Жүнiсов он мыңдаған балалардың басындағы жетiмдiктi меңзетiп тұр.

“Қос анар” пъесасындағы тосын көрiнiс, эпизод “Жәлелдiң үнi”, аруақты сйлету арқылы автор шығармасына психологиялық күй бiтiрген. Жапандағы жалғыз үйдегi қараңғы қапаста отырғандардың өмiрiне серпiлiс жасағысы келетiндей әсер бередi. Жетiмдер Жәлел мен Халел тағдырлары да сан қилы сезiмге толы.

Драмалық шығарманың тiлi, ондағы кейiпкерлер сөзi отты, салмағы терең де мағыналы болуы шарт.

Жазушы-драматург Сәкен Жүнiсовтi театр, драматургия сыншысы деп айтуымызға да негiз бар. “Ортақ iс атты” сын-мақаласында:”Егер драматург шығарма мазмұнын жалған конфликтiге бағындырса, бой-бой болып сөгiлген көнетоз киiмдей шығарма сюжетi де бойындағы жылуынан айырылады” [125],-деп драмалық шығарманың композициясы жөнiнде пiкiрiн бiлдiрген.

С.Жүнiсов драматургиясынан байқалатын композициялық ерекшелiк–пьесаларының оқиғасын шегiнiске құруынан көрiнедi. Шығарманың шегiнiске құрылуының бiр ұтымды жерi - өткен мен бүгiнгi күннiң оқиғасын сабақтастыру, байланыстыру, болашақты сақтандыру. Мысалы: “Қызым, саған айтам…” драмасындағы ерлi-зайыпты Мұрат пен Разияның отбасылық күйреу трагедиясы толық дәлел бола алады. Драматург өткен шақ үлгiсiнде “Сот залынан”, “Сахнадағы көрiнiс” деп бүгiнгi өмiрлерiмен байланыстырып отырады. С. Жүнiсов концепциясы -өткен iстi еске ала отырып, болашақты сақтандыру. Екiншi жағы, сахналанып жатқанда көрерменiн баурап, тарту.

Екiншi тарау бойынша қорытындыласақ, Сәкен Жүнiсов инсценировкалаған шығармаларға драма жанрының шарты бойынша сахнаға лайық өзгерiстер [драма ырғағына, интонациясына құру, сахнадағы актер ойынын ескеру, драма монологы мен диалогына келтiру т.б.] енгiзгенiн, кейiпкерлерiн күштi тартысқа құрғанын, образдардың салмағын жеңiлдетпей қайта шыңдай түскенiн, негiзгi прозалық шығармалардың кейбiр желiсiн сақтай отырып, тыңнан драматургия заңдылығы бойынша екiншi бiр жаңа шығарма жасай алғаны айқындалды.

Драматург Сәкен Жүнiсов көркемдеу, бейнелеу амалдарын орынды пайдаланған. Метафора, метонимия, теңеу, әсiрелеу, эпитет, эллипсис т.б. троптың түрлерi – драматург пьесаларынан сәттi көрiнiс тауып, шығармаларының салмағын тереңдетiп тұрғаны көрiндi.

Шығармаларының жанрлық шартын жүзеге асыруда кейiпкер сөзiне көп мән берген. Драмалық шығармада ұстанатын басты нысаналардiң бiрi - кейiпкер сөзi, қа¿армандар арасындағы тартысты тудыратын әрекеттердi де жадынан шығармаған. Кейiпкердiң жан-жақты табиғатын таныту үшiн – диалогтың қызметi мол екенiн пьесаларды саралау барысында көз жеткiздiк.

Драма монологы мен диалогтарының [диалог-тартыс, диалог-айтыс, кекесiн-диалог, диалог-юмор, дәрменсiз-диалог] шығармадағы түрi, қызметi, сипаты, орны айқындалды, негiзделдi.

Сәкен Жүнiсов инсценировка-пьесалары мен төл пьесаларында психологизм мәселесiн ұтымды қолданысқа айналдырған. Көркем шығармадағы психологизм – кейiпкер мiнез-құлқын, шығарманың қат-қабат көркемдiк шеберлiгi жағынан таныту амалдарының бiрi екенiн дәлелдей түскен. Ал, композициялық ерекшелiгi – оқиға арқауын шегiнiске құрып, кешегi мен бүгiнгi күннiң оқиғасымен байланыстыруынан көрiнедi. .

ҚОРЫТЫНДЫ
“Драмадағы дәстүр” атты зерттеу еңбекте М.Әуезов, Б.Майлин, Ғ.Мүсiрепов, Ә.Тәжiбаев, Ә.Әбiшев, Т.Ахтанов, Қ.Мұқаметжанов сияқты белгiлi драмашыларымыздың шығармашылығын монографиялық тұрғыдан қарастырған зерттеулердiң [126] дәстүрлі жалғасы екенiн дәлелдеу барысында бiрнеше мiндеттердi шешудi нысанамызға алдық.

1970-90 жылдардағы қазақ ұлттық драматургия жанрындағы дәстүр жалғастығын белгілі драмашылар Д.Исабековтың, Ә.Кекілбайдың драмаларымен салыстырыла, Сәкен Жүнісовтің шығармашылығы негізінде атап айтқанда: төл драмалық шығармаларына ғылыми тұрғыдан баға беру; образ жасау, тартыс тудыру, характер сомдаудағы шеберлiктерiн саралау; жазушы-драматургтің арнайы жинақтарына енбей мерзiмдi баспасөз беттерiнде ғана жарық көрген пьесаларын алғаш рет ғылыми тұрғыдан саралау; тарихи шындық пен көркем шындық, заман шындығы мәселесiн айқындау; дәстүр жалғасын, қазақ балалар драматургиясына, кинодраматургия саласына қосқан үлесiн анықтау болды.

Екiншiден, инсценировкалаған шығармалар салмағын, яғни бiр жанрдан екiншi жанрға (эпостан драмаға) өту кезiндегi көркемдiк шартты қалай жүзеге асырғанын айқындау; бейнелеу, көркемдеу құралдары арқылы драматургтiң стилiн ажырату; С.Жүнiсов драмашылық өнерiн 1960 жылдардың соңы мен 2000 жыл аралығындағы қазақ ұлттық драматургиясының даму, толысу, көркемдiк жетiстiктерi мен кемшiлiктерi аясында байыптау мәселелерi болатын.

Аталған мақсатпен бiрiншi тарау “Драмадағы тартыс және драмадағы мінез табиғаты”, - деп алынды.

Сахналық туындыда қаһармандары өмiр сүрiп отырған қоғамның тынысы, ортаның жай-жапсары, заманының ағысы, кейiпкерлерiнiң атқаратын iс-әрекетi–барлығы осы жағдайға байланысты дамиды.

Тартыс пен мінез–драмалық шығарманың негiзгi. Кез-келген драмалық шығармада тартыс пен характердің қызметі баяу болса, ол–табиғаты толық сахналық шығарма емес. Прозалық, я поэзиялық шығармадан ажыратып тұратын басты белгi – тартыс /М. Әуезов/. Драмадағы тартыс-қарама-қарсы ниеттегi қаһармандар бойындағы iшкi және сыртқы әрекеттерiмен тығыз байланысты.

С.Жүнiсовтің пьеса-инсценировкалары мен төл драмалық шығармаларында тартыс пен характердiң атқаратын қызметi жоғары екенi мысалдар келтiре, салыстырыла отырып дәлелдендi. Драмалық шығармаларындағы қаһармандары араларындағы тартыс ширақ, мiнездерi шебер сомдалғанына көз жеткiздiк.

Жүнiсов характерлары шығарма композициясындағы әрекеттерiне байланысты. Бiрде автор характерларын басына тау құлағандай қиындықта шыңдаса [Ажар, Сәуле, Бақыт], бiрде көзге түскен сәттен бастап характерiн танытып үлгередi [Баттал, Құмар, Орынбасар Амирович], ендi бiрде шығармасының соңына таман өзiндiк мiнезiн [Мұрат] бiрақ көрсетедi. Сәкен Жүнiсов сомдаған характерлар - әрекет үстiнде қарапайым да, адуын да, кiшiпейiл де, момын да, өжет, қайсар да бола алады.

“Жаралы гүлдердегi» Баттал характерi пьеса басталғанынан соңына шейiн өзгермей, әлсiремей сол бiр беткейде сақтаса, «Қызым, саған айтам …» пьесасында ерлi-зайыпты Мұрат пен Разияның характерларын бiр-бiрiне қарама-қайшы әрекетте көрсетедi. Отбасы иесi Мұраттың бойына үнемi кеңпейiлдiк, адамияттық, жуас мiнез дарытса, ал Разия табиғатына керiсiнше жалған сұлулық пен жеңiлтектiк мiнездi сыйлаған. Шүйкетай характерiн–екi жоспарда да жолы болғыш жан есебiнде сомдайды.

«Кроссворд және әзiл маскарад» комедиясы кейiпкерлерi характерларын бiр-бiрiне ашқызуы–ерекше құбылыстардың бiрi.

«Жаралы гүлдер» пьесасы 1941–1945 ж.ж аралығындағы соғыс кезiндегi тұрмыстың ауыртпашылығын тартқан жасөспiрiмдердiң қилы тұрмысынан сол уақыттың жалпы тынысын, тiршiлiгiн беретiн драмалық туынды болып шыққан. «Жаралы гүлдер» пьесасындағы кейбiр кейiпкерлерi есейген шағындағы көрiнiстерiн «Әр үйдiң еркесi» атты драмасында да жалғасын тауып, қаһармандары жаңа қырларымен танылады.

«Абылай хан» киносценарийi - қазақтың айбынды ханы туралы кино тарихымызда алғашқы туынды. С.Жүнiсов сценарийдi режиссер қызметiне ыңғайлап, оқиғасын Абылай хан төңiрегiне жинақтап, композициясы, көркемдiк шарттары кино жанры табиғатына толық жауап бере алатынын драмалық шығарма.

Абылай хан тақырыбына соңғы жылдары жазылған Ә.Әбiшевтiң «Абылай хан» атты драмалық дастаны, М.Байсеркенiң «Абылайдың ақырғы күндерi» тарихи драмасы, С.Жүнiсовтің «Абылай хан» атты киносценарийi және т.б. бар. Бiз С.Жүнiсовтің киносценарийiн Ә.Әбiшевтің драмалық дастанындағы Абылаймен және қос туындыдағы заман шындығын, көркемдiк жетiстiктерi мен кемшiлiктерi, образдары, жанрлық ерекшелiктерi жайында сөз еттiк, текстологиялық салыстыру жұмыстарын жүргiздiк.

“Кемеңгерлер мен көлеңкелер”- кеше ғана дүниеден өткен ұлы адамдар: Мұхтар, Сәбит, Ғабиттердiң өмiрлерiне арналған алғашқы драмалық шығарма. Қазақтың маңдай алды ұлдарының араларындағы пендешiлiкке барысқан тұстарын көркемдiкпен шебер танытады. Өмiрде болған тұлғалы бейнелер болғандықтан, кез-келген драмашы бара бермейтiн тақырыпты драматург Сәкен Жүнiсов көркемдiк шеберлiгiмен көтерiп, жоғары алып шыққанына көз жеткiздiк. Автор қызғаныштан адамдар арасына ши ала жүгiретiндердiң “келбетiн” орынды бере алған. Сығанақ бейнесi - сол топтың адамы.

Пьесада тартыс пен характер-бiр кездерi пендешiлiкке барысқан, бiрақ соңында драматург С.Жүнiсов ұлылар араларындағы әрекеттердi–достар арасындағы, әдебиет үшiн болған тартыс екенiн таныта алғаны–драмашылық шеберлiгiн байқатады.

Сәкен Жүнiсовтің драмалық шығармалары тақырып жағынан да, идея жағынан да, бейне жасау, тартыс тудыру, мiнез сомдау тұрғысынан да назар аударарлық терең мағыналы.

Үшінші тарау – “Драмадағы көркемдік шешім” ,- деп аталады. Әр жанрдың өзiндiк талабы болатыны сияқты, драмалық шығармалардың көркемдiк, тiлдiк табиғатын таныту - басқа жанрлардағы талаптан күрделiрек, жүйесi өзгеше.

Сәкен Жүнiсов драматургиясының көркемдiк, тiлдiк ерекшелiгiн екi бағытта қарастырдық. Бiрiншiден С.Жүнiсов инсценировкалаған шығармалар текстологиялық жағынан салыстырылды, эпосты драмаға айналдыру жолындағы шеберлiгi, белгiлi шығармаларды инсценировкалау процесiне әкелген көркемдiк жетiстiктерi сөз болды. Екiншiден, төл және инсценировкаланған пьесаларындағы көркемдегiш, бейнелегiш тiлдiк амалдар: диалог, монолог, ырғақ, ақ өлең, троптың түрлерi т.б. арқылы драмалық шығармаларының салмағы анықталды.

Жазушы-драматург Сәкен Нұрмақұлы шығармашылық лабораториясындағы басты ерекшелiктердiң бiрi–қазақ прозасының классикалық шығармалары мен төл прозалық туындыларының драмалық шығармаға айналуы. Мысалы: Мәтiндiк салыстырулардың қорытындысынан С.Жүнiсовтің “Ажар мен ажал” драмасында М.Әуезовтің “Қорғансыздың күнi”, Ғ.Мүсiреповтің “Ашынған ана” әңгiмелерiнiң, Б.Майлиннiң “Раушан–коммунист” повесiнен алынған кейбiр оқиғалар, идеялар, әрекеттер жатқандығы анықталды. С.Жүнiсовтің “Ажар мен ажал” пьеса-инсценировкасының тақырыптық негiзi, авторлық концепциясы-“революцияға” дейiнгi қазақ әйелдерiнiң басындағы әлеуметтiк теңсiздiк, ескi-салт сананың шырмауынын аса алмай құрбан болатын әйел затының ауыр тұрмысынан ащы сыр шертетiн алғашқы қазақ драматургтерiнiң пьесалары: К.Төгісовтің “Надандық құрбаны”, Қ.Кемеңгеровтiң “Алтын сақина”, т.б. алғашқы сахналық туындыларының аясында қалмай өзiндiк жол ұстанып, барша ана атаулы адамзат баласының намысын аяққа таптатпай, тың пiкiр ұстанады. Соңында ажалды жеңген ананың, күрескер ананың ескерткiшiн сомдайды.

Ал, “Қос анар” драмасы - “тың” оқиғасының қазақ жерiне әкелген жақсы және жаман жақтары бар екенiн көрiп, кеңес дәуiрi кезiнен дабыл қағып, көркем дүниеге айналдырып, көпшiлiкке дабыл қаққан суреткер екенiнен хабар бергiзедi. Пьеса автордың “Жапандағы жалғыз үй” атты романы негiзiнде дүниеге келген.

Сәкен Жүнiсов инсценировкалаған шығармалардан шыққан қорытынды: қазақтың белгiлi прозалық шығармаларына және төл прозалық шығармаларына драматургия жанрының заңдылығын, сахнаға лайық өзгерiстер енгiзген; қаһармандар қақтығысын күштi тартысқа құрған; басты бейнелерiнiң салмағын әлсiретпей, қайта әр қырынан күшейте түскен; жекелеген кейiпкерлерiне драмалық мiнез бiтiрген; актер ойынын да есiнен шығармай драма ырғағына құрған; интонация берiлген; драма монологын, диалогын қайта түзiп шыққанын байқадық. Негiзгi тақырып, өзектi желi, идея сақталғанымен, шығармалары сапалық өзгерiске ұшырайды. Тартыс дамытылып, тыңнан оқиғалық желiлер қосылады. Кейiпкерлерi прозалық шығармаларда байқалмаған жаңа қырымен көрiнедi.

Қазақ драматургия жанрындағы инсценировкалаудың ерекше бiр түрiн С. Жүнiсов басқа тәсiлмен жүзеге асырады. Мысалы: қара сөзбен жазылған “Қысылғаннан қыз болдық” комедиясынан, ақ өлең түрiнде, поэзиялық сипатта “Жығылы–сүрiнiп…, өлiп -өшiп …” атты балаларға арналған қалжың комедиясына айналдырған.

С.Жүнiсов драмалық шығармаларындағы көркемдегiш, бейнелегiш тiлдiк амалдарды орынымен қолдана алғанын анықтадық. Троптың түрлерi - әр жанр талабында, әр басқа қызмет атқарғанымен, драмалық шығарманың көркемдеу шарттылықтарында орны бар екенi белгiлендi. Драмалық шығармада көркемдеу амалдары: метафора, метонимия, теңеу, эллипсистiң қызметi жоғары екенiне көз жеткiздiк.

Драма диалогы мен монологы–драмалық туындылардың ең негiзгi бөлшектерiнiң бiрi. Пьеса барысы басынан соңына шейiн–диалогқа құрылатыны аян. С.Жүнiсов пьесаларында диалогтың бірнеше түрiн қолданған: диалог-айтыс, диалог–тартыс, кекесiн диалог, диалог-юмор, астарлы диалог, психологиялық диалог, ұйқасқа құрылған диалог. Әр диалогтың өзiндiк табиғаты, атқарар салмағы бар. Диалог–драмалық шығармада кейiпкердiң мiнез-құлқын, табиғатын жан-жақты танытушы амал.

Сонымен қатар кейiпкерлерiн [Қарасай, Райхан, Ажар, Разия, Құмар, Абылай, Сығанақ, Хайдаров, Д.Джүндiбаев, Бақыт, Баттал, т.б.] бейнесi алдыңғы буын драмашы Т.Ахтанов және замандас драматургтер Ә.Кекiлбаев, Д.Исабеков пьесаларындағы кейiпкерлерi бейнелерiмен шығармашылық тұрғыдан салыстырылып және салмақтары әлсiремей, қайта шыңдала, көркемделе түскенiн байқадық.

Жазушы-драматург Сәкен Жүнiсов қай жанрға қаламын арнаса да негiзгi айтайын, көтерейiн деген идеясы, тақырыбы - қазақтың қасиеттi қара жерi мәселесi, ұрпақ қамы, ар мен ұждан алдындағы пенденiң адалдығы. Кейiпкерлерi атынан айтқызатын жамандық пен жақсылықты жасанды түрде емес, өз биiгi, өз өресi, өзiнiң табиғатынан тiл қаттырады. Жазушы-драматург айтайын деген iшкi және түпкi ойын монолог және диалогтың сан түрлерiн қолдана отырып шебер жүзеге асырған.

Драматургия – кез-келген қалам иесiне жалынан сипатар, жонынан ұстатар жанр емесiн ескерсек, Сәкен Жүнiсов драмалық шығармаларында тақырып, образдар, тартыс, характер, драма монологы мен диалогын, кейiпкер сөзiн, психологиясын, драмалық жағдай тудыруда шеберлiгiн айқын танытып келе жатқан суреткер. .