Кіріспе
Ұлттық рухани мәдениет — сол халықтың дәстүрлі дүниетанымын, тарихи-мәдени және эстетика-этикалық ұстанымын, тілі мен ділін, болмыс-бітімін айғақтап, әлемдік өркенниеттегі орнын айқындайтын рухани құндылықтар мәйегі. Әбу Наср әл-Фараби мен Махмұт Қашқари, Ахмет Ясауи мен Абай Құнанбаев сияқты даналар шыққан ұлы дала ұрпақтарының мәдениеті — тұтас бір өркениет жемісі ретінде бұрын арнайы қарастырылмайтын. Тек қана еліміз тәуелсіздік алған соңғы жиырма жылда ғана Қазақстанның рухани мәдениетіне назар аударыла бастады.
«Өнер - өзін-өзі танудың қайнар көзі» деп аталатын бұл еңбек - халқымыздың мыңдаған жылдар тарихында қалыптасқан көркем мәдени мәдени дәстүрлерді жүйелі зерттеу арқылы өзін танудың бір бағытын ашуға арналған. Қазіргі кезде ұлттық рухты шыңдайтын осындай дүниелердің оқу-ағарту жүйелерінде тереңдетіліп оқытылмайтыны – ойланатын нәрсе. Мүмкін, бүгінгі жастардың арасындағы немқұрайлылық, бойкүйездік, мінез-құлықтағы ала-құлалықтардың барлығы – халықтың рухани дүниесінен нәр алмағандықтан болар. Ал құлықсыздық, халықтың рухани дүниесінен нәр алмағандық білместікке апарады. Оны таныта алмағандықтан, осындай құбылыстардың белең алуы – заңдылық. Өз халқының мәдениетінен, дәстүрлі өнер түрлерінен алшақ кеткен жастардың бүгінгі күнгі ахуалы – ойландыратын мәселе. Осылардың барлығы өз кезегінде әлеуметтік-экономикалық саладағы жалпылаудың, яғни рухани өмірге аса мән берілмегендіктің салдарынан, сонымен қатар, тұрмыстағы шектен тыс шетелдік дүниелердің насихатталуынан. Қазаққа тән адами қасиеттерінің орташалануы ұлттық парасат тамырларының жойыла бастауына әкеліп соғуда. Жалпыға ортақ ізгі қасиеттердің көпшілігі кешегі кеңестік дәуірде орыстық сипатта насихатталып келгені мәлім. Ұлттық құндылық сезімдері ұлтшылдық нышаны болып көрініп, оған қатаң тосқауылдар қойылғаны да белгілі.
Барлық өнер туындыларын зерделеу процесінде оның көркемдік, этикалық, эмоциялық қуатын сезіну арқылы оның мәнін пайымдаймыз.Өнер атаулының басты міндеті – сезімге әсер етуі, сол арқылы ізгілікке, әдептілікке, көркем мінезге баулу, өмірдің мәнін аңғарту. Адам бойындағы ізгіліктің барлығы өнер арқылы қалыптасады. Адамның өнерге қатынасының өзі сол көркемдік пен этикалық мазмұндағы тұтастық қатынасы екенін ескерсек, онда бұл тұжырымдама адамзат баласының өнерге ізгілік, сұлулық, шынайылық қатынасын қалыптастыру қызметінің психологиялық-тәлімдік негіздерінің жинақты бағдары болғанын көрсетеді. Өнерден өмірді танып түстейміз. Өнердің озық туындыларының өзі өмірдің мәні мен тұрмыс-тіршіліктің мазмұнын бейнелеумен көрініс табады. Яғни, өнердегі негізгі ұстаным – өмірдің мәні, дүниетаным туралы білімін толықтырып, оны терең тани білу. Міне, бұл адамдардың өмір туралы дүниелік-танымдық қатынасын қалыптастырып және соған лайықты үйлесімді өмір сүрудің тиімділігін анықтауымен көрсетілді.
Өнердің ізгілікке баулу қатынасын адамның мәдениетін орнықтыру мақсатындағы тағылымдық, тәлімдік негіздемелері оның ғылыми методологиялық нұсқаларымен сабақтасып жатады, оның түпкі мұраты – рухани дүниесі бай, мәдениетті тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру.Өнердің өзегі – көркем туындылар, яғни олардың өзін оқу, сіңіру. Көркем туындыларды танудың негізгі мақсаты – туындының ішкі табиғатындағы құпиясын ашу. Сондықтан да өнердің мәдени-рухани қуатының көзі – оның ішкі сыры. Көркем туындылар өнердің жетекші түрлері бола отырып, оны танып-білудің жалпы философиялық заңдарын туындатады. Көркемдік, сұлулық негізіндегі өмірдің мәні туралы заңдылықтары, көркем туындыдан туындайтын адамның ізгілік қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселелері танымдық мазмұнын сақтай отырып, философиялық-мәдени мәнде шешімін табады.
Олай болса өнер дегеніміз не? – деген сұраққа жауап іздей отырып, оның түрлері мен адам тіршілігіндегі орнын саралауға, оның тарихи кезеңдеріне шолу жасауға жетелейді.Қазақ халқын өнерпаз халық дейді. Оның өнерпаздығын рухани дүние мұрасының байлығына қарап айтса керек.Сан ғасырлар бойынан ұмыт болмай келе жатқан үлкен өнердің арналы салалары болып, аңыз-әңгімелері, ертегі-эпостары мен ән-күйлері және түрлі қол өнерлері жетті. Олар жай ғана жеткен жоқ, сол замандардың дүниетанымы, тұрмыс-тіршілігі мен тұрмыс тұғырының, өмір сүруінің тірегі, жан сұлулығының тәрбиешісі болуымен жетті. Бүгінгі күнге дейін рухани әлемімізді нұрландырып келген өнер – дүниелік кемел зерденің айғағы, оның туындыларын зерттеп, зерделеу тұғыры биік ойдың өрісі болса керек.
Табиғаттың тіршілігін өз сырымен, өз заңымен түсіндіру, өнердің шынайылығын көрсетеді. Табиғаттың үйлесімділігі, үндестігі бір-бірімен тығыз байланысты. Жер мен күннің, ай мен жұлдыздың, малдың, өсімдіктердің бәрі-бәрі табиғи тылсым үндестіктің жіпсіз байланыстылығын пайымдатады. Өнерге, табиғатқа, адамға ізгілік қатынастарын қалыптастыру әдістері мол. Өнердің мәні – көркем туындылар арқылы адамдардың табиғатқа ізгілік қатынастарын аңғарту, оны бағалау, құндылық ретінде сезімдік қасиеттерін орнықтыру мен рухани қажеттіліктерін қамтамасыз ету.
Өнер адамзат баласының өмірлік тіршілігіндегі ең көне бейнелеу құралы ретінде танылған. Өнердің бұл қызметі саналылықтың маңыздылығын көрсетуімен, оған жаңаша талап тұрғысынан қарауды міндеттейді. Өнер грек халқының танымдық түсінігінде «жасау», «істеу» деген ұғымдармен байланыстылығын көрсетеді. Яғни, өнер қызметімен байланысты барлық өнімдер негізін құрайды.
Өнердегі көркемділік шығармашылықтың нәтижелерін, әртүрлілік салаларын, оның мәнін түсіндіреді. ХХІ ғасырда техникалық өркениеттегі өнердің мәні, адам қызметінің екі түрін көрсетеді: шығармашылық пен өндіріс. Шығармашылық адамзат әлемінің туындысы ретіндегі өз болмысының көрсеткішіне байланысты да, өндіріс техникаға байланысты дамып жетіледі. Мұндай көрсеткіш қоғамдағы адамның табиғаттылығын жасандылыққа, яғни еліктеушілікке жетеледі. Осындай бөліністің нәтижесінде өнер қызметтілігінің түрі анықталады. Өнер мәдениеттің ең бір бағамды бөлігінен саналады. Осыған орай адамның өміріндегі өнердің маңыздылығы және шыншылдықпен суреттеу арқылы шығармашылық ойдың адамның өмір сүруіндегі негізгі өзегі болғанын көрсетеді. Халықта мұндай шығармашылықты көркем шығармашылық өндірісі ретінде ерекше бағалап, өнердің даму процесіндегі мәдениеттің даму заңдылықтары қызметін атқара бастайды. Сонымен қорыта айтар болсақ, өнердің дамуы, оның даму әдіс-тәсілдері болмыс дамуының нәтижесін айғақтап, өмір сүруінің мақсатты іс-әрекеті ретінде танылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
