Әбжаппар аблақовтың СӨз тіркесі туралы ой-тұжырымдары нұреке Ақмарал  5В011700 – «Қазақ тілі мен әдебиеті»

Контактілі қарым-қатынас және ауызша сөз. Қарым-қатынастың бұл түрі күнделікті өмірде жиі қолданылады. Коммуникация тікелей болғандықтан мұнда ең алдымен ауызекі тіл қолданылып, бейвербалды амалдар, яғни мимика, ым, ишаралар сөзбен теңдей дәрежеде молынан пайдаланылады. Мысалы, бас изу – белгілі бір нәрсемен келісуді білдірсе, таңғалу – иығын көтеріп, ауызын ашуды білдіреді т.б. Күнделікті өмірде мұндай бейвербалды амалдарды көптеп кездестіреміз. Көз контактісі – дегеніміз коммуниканттың бір-біріне деген көзқарасы, олардың ішкі жай-күйінің жағдайы. Мысалы, көзін ары-бері жүгіртіп сөйлеу – коммуниканттың өзіне деген сенімсіздігін көрсетеді. Осыған байланысты лингвист Л.П. Буева былай дейді: «личный контакт обладает большой силой эмоционального воздействия, внушения, в нем непосредственно действует социально-психологический «механизм» заражения и подражения» [1].

Дистантілі қарым-қатынас және жазба сөз. Қарым-қатынастың бұл түрі Уақыт пен Кеңістікке тікелей байланысты. Коммуникант Уақыт пен Кеңістік факторынан едәуір алшақ болады. Сондықтан комуникацияның бұл түрі көбінесе жазбаша формада іске асады. Е.А. Земская өз сөзінде былай дейді: «Письменная речь – речь, изображенная на бумаге (или какой-либо другой поверхности: пергаменте, бересте, камне, полотне и т.п.) с помощью специальных графических знаков (знаков письменности), предназначенных для изображения звуков речи» [2].

1. 
   танысу чаты;
   
2. 
   төлемдерді қабылдау және жіберу чаты;
   
3. 
   әртүрлі ойындар чаты
   
4. 
   қарапайым сөйлесу чаты т.б.
   

1. 
    :) (қос нүкте және жабық жақшадан тұратын смайлик) – күлкілі езуді білдіреді.
   
2. 
    :( (қос нүкте және ашық жақшадан тұратын смайлик) – қайғыру, мұңдануды білдіреді.
   
3. 
    :-( (қос нүкте, сызықша және жабық жақшадан тұратын смайлик) – ренжу, ызалану сезімін білдіреді;
   
4. 
    ;) (нүктелі үтір мен жабық жақшадан тұратын смайлик) – қу немесе сарказмдық мінезді білдіреді. Кейде ол контекс ыңғайына қарай күлкіні де бейнелейді;
   
5. 
    :-/ (қос нүкте, сызықша және қисық сызық) – мысқылдау немесе сарказм үшін қолданылады;
   
6. 
    ;-) (нүктелі үтір, сызықша және жабық жақшадан тұратын смайлик) – жартылай көңілденуді білдіреді;
   
7. 
    :-# (қос нүкте, сызықша және торша) – айтуға болмайтын құпия нәрсе;
   
8. 
    :-* (қос нүкте, сызықша және жұлдызша) – бетті сүю;
   
9. 
    :'-( (қос нүкте, сызық, сызықша, жабық жақша) – жылау;
   
10. 
     :-/ (қос нүкте, сызықша, қысық сызық) – мырс ету;
    
11. 
     :-│ (қос нүкте, сызықша, түзу сызық) – ерінді қысу;
    
12. 
     :*) (қос нүкте, жұлдызша және жабық жақша) – мұрынның қызаруы;
    
13. 
    }:-) (жабық фигуралы жақша, қос нүкте, сызықша және жабық жақша) – қасты жыбырлату;
    
14. 
    │):-) (сызық, жабық жақша, қос нүкте, сызықша және жабық жақша) – милиционер;
    
15. 
    [:-│ – (жабық тік жақша, қос нүкте, сызықша және сызық) – франкештейн
    
16. 
    >:-) (жабық фигуралы жақша, қос нүкте, сызықша және жабық жақша) – панк (жастардың шаш қою формасы);
    
17. 
    ~:-) (ирелең, қос нүкте, сызықша және жабық жақша) – панк;
    
18. 
    ^ ¬¬¬¬– ^ – жапондық күлкі;
    
19. 
    \¬¬–/> – кружка;
    
20. 
    ││> – төртбұрышты кружка;
    
21. 
    ( )> – дөңгелек кружка.
    

1. 
    : І көңіл-күйі жоқ
   
2. 
    :Q темекі тарту
   
3. 
   І І ұйықтау
   
4. 
    :-F сынық тісі бар адам (вампир)
   
5. 
    : О қатты сөйлеу
   
6. 
    :* бетінен сүю
   
7. 
    : D күлу, мәз болу
   
8. 
   І 0 есінеу
   
9. 
    :-Х (айтуға болмайды, құпия)
   
10. 
     :-І вампир
    
11. 
     :-* ащы бір нәрсену жеу
    
12. 
     : @ ыңырсу, ұлу
    
13. 
    U> кружка
    
14. 
     :-P тілін көрсету
    
15. 
    Ж-І сараңдану
    
16. 
    (В-І) танкідегі сияқты көзілдірік киіп алу
    
17. 
     :-О таң қалу
    

1. 
    : э ойлану
   
2. 
    :-7 жиеркену
   
3. 
   ]:=8 сиыр
   
4. 
   8-) Көзілдірікпен күлу
   
5. 
   >-=>>>>>>8> Көзі дәу балық (Вобла)
   
6. 
   =)))))8) өлшемдік белгі
   
7. 
   ^0=0- Формула-1
   
8. 
    % ) шексіз бақытты болу
   

Интернеттегі графика мәселесі. Интернеттегі графика дәстүрлі түрдегіден айрықша болады. Вербалды графикалық веб-құрылымда латын және кирил әріптері қатар қолданылатын тұстары мол. Вербалды таңбалардан басқа интернетте акценттік, интонациялық, маркерлі навигациялар (әріп астын сызу, гиперсылкалар т.б.) жиі қолданылады. Мысалы, КЕШІКПЕ!!!!!!!!!! т.б. Интернетте латын және кирил әріптерінің қатар көрінуі бірнеше сатылардан тұрады.

1. 
   Буева Л.П. Общение // Философский энциклопедический словарь/ Под. Ред. Л.Ф.Ильичева, П.Н.Федосеева, С.М.Ковалева, В.Г.Панова. М., 1983. С.447
   
2. 
   Земская Е.А. Писменная речь// Русский язык: Энциклопедия/Под. Ред. Ф.П.Филина. М., 1979. С.205
   
3. 
   Арциховский А.В.Борковский В.И. Новгородские грамоты на бересте. М., 1958. С.71(4)
   
4. 
   Htts://kk.m.wikihedia.org. сайты
   
5. 
   Медведев А. Диалог// Русский язык. М., 1967. С. 974.
   
6. 
   Рогинский О. Устная публичная речь// Русский язык. М., 1994. С.362
   
7. 
   Галяшина Е.И. Проблемы дифференциации спонтанной и подготовленной речи.
   

«Кезінде ғалымдар фольклордың этнографиялық сипатын көрсетіп, « фольклортануды » өнертану ғылымымен салаластығын да көрсеткен. Осы мәселеге орай В.П.Аникин мен Ю.Г.Круглов: « Очень существенно, что отделение фольклористики как искусствоведческой дисциплины от этнографии признают и видные представители последней » ( Русское народное поэтическое творчество. – Л., 1987, 6 – б.), - деген болса, Ю.В.Бромлей « этнография мен өнертану салаларының сабақтастығын анықтауда оларды әрі эстетикалық, әрі этникалық қызмет атқаратыны ескерілуі қажет екенін ескертеді» ( Этнос и этнография. – М., 1973, 223 – б. ).

Бұл ғылыми саласының мақсаты – халқымыздың музыкалық мәдениетін, соның ішінде фольклорлық мұрасын жете игеріп, негізгі белгілері мен сипаттарын ажырату. Осыған орай қазақ музыкалық фольклорына байланысты арнайы зерттеу еңбектерімен танысып, фольклор туындылары – халық ән – күйлерін тереңірек игеру міндеті де туады.

Көне дәуірлерден келе жатқан музыка үлгілерінің халықтық тыныс – тіршілігі – этнографиясымен байланысты екені айқын. Музыкалық фольклордың тікелей халқымыздың тұрмыс – салт ерекшеліктерінен де туындайтын үлгілері де аз емес. Осы белгісіне орай, қазақ халқының музыкалық фольклорын үлкен екі арнаға жіктейміз:

1. 
   Салтқа байланысты туған фольклор үлгілері. Оған « Сыңсу », « Тойбастар », « Бесік жыры », « Жоқтау » секілді салт – дәстүр аясында өмір сүретін шығармалар жатады.
   
2. 
   Салттан тыс фольклор туындылары. Бұл салаға эпикалық жанр – жыр, толғау, терме, желдірме, ертегілік, тарихи, лирикалық әндер мен халық күйлері жатады. » [ 1, 8-9 б ]
   

«Қазақ халқының музыкалық фольклорына қатысты мәліметтер XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі шетел, орыс ориенталистері мен қазақ ағартушыларының еңбектерінде азды – көпті қамтылған. Олардың қатарында А.Е.Аллекторов, А.Э.Бимбоэс, Г.И.Гизлер, Ә.А.Диваев, И.Д.Добровольский, А.И.Левшин, П.С.Паллас, Р.А.Пфенниг, В.В.Радлов, С.Г.Рыбаков, Н.Ф.Савичев, Ш.Уәлиханов, А.Ф.Эйхгорн, т.б. атауға болады.

Өзінің « Қырғыздар мен сарттардың халық әндері » атты мақаласында Р.А.Пфенниг: « Бұл халықтар бірде – бір жиын тойды әнсіз өткізбейді », - деп жазады. Ол негізі тұрмыс салт және салттан тыс фольклорды сөз еткен.

Белгілі ориенталист А.Э.Бимбоэс « Музыкальная этнография » деген айдармен қырғыздың 25 әнін бастырған. Қазан төңкерісіне дейін Қазақтардың қырғыз аталғаны мәлім болса, мұның бәрі қазақ әндерінің көркем үлгілері болған» [ 1, 13 – 15 б].

Халық әндері – сарқылмас қазына. Оны жәй ғана ән салу, көңіл көтеру деп түсінуге болмайды. Себебі әннің толып жатқан өзге де қасиеттері бар. Ән – өнер. Ән – адамның көңіл – күйі, тебіренісі мен толғанысы, қуанышы мен жұбанышы. Ән – табиғат суреттемесі. Ән – халықтың көркем ой – санасы, көркем тарихы. Ән – өмір айнасы. Олай болса, бізге әсер еткен өмір құбылыстарының барлығы дерлік ән арқауына айналып отырған.

Қазақ өнеріне қосқан дәстүрлі әндер, термелер жыр деп – батырлар ерлігін баяндайтын ауыз әдебиеті шығармаларын атайды. Батырлар жырының негізгі мазмұны ел мен жерді қорғаудағы батырлар мен жауынгерлердің ерен – ерлігін насихаттау. Көнеден қалған бүкіл қазына байлықтың қасиеттісі де, қымбатты да адамның өмірлік ғибратына жарар насихат, өсиет, нақыл сөздер. Ақыл дария – теңіз хикаяттарды сара пайымдалуынан өткізе отырып, тоқсан ауыз сөздің түйіні деген керемет тұжырымдарға, насихат өлеңдерге әкеп тіреп отырған. Олардың негізгі арналары ең алдымен ерлік пен елдікке, сүттей ұйыған ынтымаққа, адамгершілік пен парасатқа, кісілік пен қайырымдылыққа, адамға қажетті ғажайып қасиеттері тұс – тұстан келіп толассыз құйылып жатады. Қазіргі ойы жүйрік тілі көркем, ақпа ақындарымыздың ішінде де насихат сөз қалдырғандары жетерлік.

Дәстүрлі кәсіби әндер кемел құрылымымен, кең диапазон, күрделі ырғақ – иірімдерімен ерекшеленеді, сондықтан дәстүрлі әндерді негізінен, арнайы ұстаз алдын көрген әншілер ғана орындайды.

« Дәстүрлі әндердің көбісі – қаратпа әуен – сөздерден басталады. Қазақтың дәстүрлі кәсіби ән өнері, әсіресе XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында өз дамуының шарықтау биігіне жетті. Қазақ өнерінде сал – серілердің пайда болуы кәсіби дәстүрлі ән өнерінің шарықтап дамуымен тығыз байланысты құбылыс. Сал – серілер деп, әдетте бір басына бірнеше өнер қонған, сегіз қырлы, бір сырлы өзгеше дарын иелерін айтқан ». [ 2, 4 б]

Дәстүрлі ән – терме, толғау, арнау жырларымыз ерте кезден бірден бірге халық жадында сақталып ауызба – ауыз берілген. Ол уақыттарда қазіргідей композитор шығармасын жаттап алып, радио, теледидардан орындау жоқ болды. Шығарған әнін әнші композиторлар өздері орындап насихаттаған автордың әншілік дарыны жоғары болса ондай жағдайда ән, терме шығарған шығармалары тыңдаушыларын қызықтырып тез тарап кететін. Ал жақсы әнді шығарманы қабылдаған әнші тиісті дәрежеде орындай алмаса ондай туындылар өзі таралады.

« Дәстүлі ән өнері әншілік шеберліктің аясында ғана емес ұлттық өнердің барлық қырына дендеп еніп жатқандықтан, ұлттық болмыстың табиғатын түгел қамти түсті. Бұның бәрі мемлекеттік қолдаудың, соған бағыт сілтеген, сол игі істі қорғап, қолпаштауға жүрегімен кіріскен азаматтарымыздың арқасында іске асқан еді. Кеңестік идеологияға қайшы келген тұсын көмескілеп тастағанның өзінде де, дәстүрлі әншілердің орындау шеберлігі шынымен кәсіби мамандардың бағасын алып та үлгерген кезең еді. Әнге деген махаббат биік талғам, терең құндылықтарды қарастырады. Ол ұлтқа деген құрметті арттырып, отан сүйгіштікке дәріптейтін аса бағалы өнеріміздің бірі. Себебі әр ән – бір тарих, әрбір ұлттық әуен – ұлт рухының тынысы! » [ 3, 11 б ]

Өз мазмұны бойынша, тұрмыстағы орнына сай қазақтың халық әндері бірнеше түрге бөлінеді:

1. 
   Халықтың ескілікті наным – сенімінен туған әндер
   
2. 
   Еңбек пен шаруашылық кәсібіне байланысты туған әндер
   
3. 
   Тұрмыс - салт әндері
   
4. 
   Эпикалық жырлар
   
5. 
   Тарихи әндер
   
6. 
   Лирикалық әндер
   
7. 
   Айтыс
   

Ескіліктің наным - сенімінен туған әндердің бір алуаны – бақсылар сарыны. Бақсылар сарынының негізгі мақсаты – түрлі ауруларды емдеу. Бақсы жын , пері, албасты басты делінетін ауруларды қобыз арқылы сарнап, көшіреді. Бақсы сарыны үлгісі ретінде Шұңқыр бақсының сарынын келтіреміз:

Қазақтың емшілік кәсібінен туған бәдік әндерінің өз заманы үшін өмірлік мәні болған.