Әбжаппар аблақовтың СӨз тіркесі туралы ой-тұжырымдары нұреке Ақмарал  5В011700 – «Қазақ тілі мен әдебиеті»

Көңілім менің қараңғы. Бол, бол, ақын!

Алтынды домбыраңмен келші жақын.

Ішек бойлап, он саусақ жорғаласа,

Бейіштің үні шығар қоңыр салқын [3, 329].

«Қойдан қоңыр, жылқыдан торы бәкең...»

Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең,

Адалдыққа бар елдің зоры Бәкең.

Ұры-қары көбейіп, к... шөмейтіп,

Неге болды бар елдің қоры Бәкең?

Қансонарда бүркітші шығады аңға

Татулықты, тыныштықты Қоңыр көрер, кем көрер.
Ұрлық пенен қулықты Қызық көрер, өңі енер.

ҚОҢЫР (4). Ауыс. Жайлы, жағымды үн (2). Көбінесе ән басы келеді ащы, "Кел тыңда!" деп өзгеге болар басшы. Керім толғап тауысар қоңыр-күңгір, Сол жеріне ойыңмен араласшы (І, 202). Көңлім менің қараңғы. Бол, бол ақын! Алтынды домбыраңмен келші жақын. Ішек бойлап он саусақ жоғарласа, Бейістің үні шығар қоңыр салқын (ІІ, 92) [2, 392].

Қойдан қоңыр - өте момын, жуас (1). Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең, Адалдыққа бар елдің зоры Бәкең, Ұры-қары көбейіп к... шөмейтіп, Неге болды бар елдің қоры Бәкең? (І, 172). Қоңыр көру - кем тұту, олқы санау (1). Татулықты, тыныштықты Қоңыр көрер, кем көрер. Ұрлық пенен қулықты Қзық көрер, өңі өнер (І, 141) [2, 393].

Қортындылый келгенде, «қоңыр» сөзі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде қолданылатын сөздердің бірі болып табылады. Мен бұл баяндамамда «қоңыр» сөзінің шығу тарихын, оны зерттеген ғалымдардың пікірлерін жинақтадым және «қоңыр» сөзінің жеке тұрғандағы тура және ауыспалы мағыналарын топтастырылды. «Қоңыр» сөзімен тіркескен тұрақты сөз тіркестерінің мағыналарын аша отырып, оларға мысал келтірілді. «Қоңыр» сөзінің Абай Құнанбайұлының өлеңдеріндегі семантикасын талдау арқылы оларға түсініктеме жвасалды.

1. 
   Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том / Құраст.: М. Малбақов, Н. Оңғарбаева, А. Үдербаев және т.б. – Алматы: Арыс, 2009. – 752 б.
   
2. 
   Абай тілі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 734 б.
   
3. 
   Абай шығармалар. – Алматы: Мөр, 1994.
   
4. 
   Қашқари М. Түркі тілінің сөздігі (Дивани лұғат-ит-түрік). ІІІ томдық шығармалар жинағы. /Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А. Егеубай/. – Алматы: Хант, 1998. – 600 б.
   
5. 
   Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 6-том. Қ (қанаттастық-қырқұлақ). – Алматы: Ғылым, 1982. – 624 б.
   

Қазақ тілінде «ала» сөзі көптеген фразеологизмдердің құрамында, жер-су аттарында, түрлі этнографизмдер мен тарихи сөздердің құрамында, мақал-мəтелдер мен жұмбақтарда кездеседі. Əсіресе, «ала» сын есімімен келетін тұрақты сөз тіркестері көп. Оларды он томдық «Түсіндірме сөздіктен» жəне академик І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен» көптеп кездестіреміз.

Ерлер мінер алаға,

Көңілім толды санаға,...

Мінген аты ала еді,

Қылшық жүнді қара еді...

Махамбетте:

Міне алмаған алаға-ай...

Ала – көпмағыналы сөз. Ала – сын. 1. Ақ түстің өзге түспен араласып келгендегі түрі. Ала құрдың бір шетін күрмеп,ілмек қылып, шандырлап тұрып тартты (Ж.Аймауытов, Шығ.). Түркі тілдер сөзідігінде де ала сөзі денесіндегі ағы бар адам ретінде суреттелген [4,120].

2. Ала – мал, хайуанат, құс денесінің немесе денесінің бір бөлігі ақшыл түсіне басқа да түстердің араласып келгендегі түрі.

– Кет, ей! Шық! – десіп, ала мойнақ итті шығарып жіберді.(Сейфуллин әңгімесінен).

3. Ала – сын. Бірлігі жоқ, берекесіз, қиюлы, қашқан, араз, алауыз. Ала сөзінің үшінші бір мағынасы бірқатар түркі тілдерінде «келіспеушілік, араздасу, бөліну» екені көрсетіледі. Қырғыз тілінде ала «келіспеушілік, араздық, бөлінушілік» (Юдахин, 45). Көне түркі тілдерінде де ала сөзінің бір мағыласы «келіспеушілік, қастандық» екенін М. Қашқари көрсетеді. Қарғаның қарасын кім білер, кісінің аласын кім табар». Қазірде қолданылатын «Жылқы аласы сыртында, адам аласы ішінде» деген мақал XI ғасырда да дәл осы түрінде болғанын көреміз. Ала сауысқанның жүні ала болған сияқты, өзі де ала, бірлігі жоқ (Аяз би). Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі кетеді. Ала жаздай – жаз бойы. Қайтсін, қолы тимепті, Өлеңші, әнші есіл ер! Ала жаздай ән салсаң, Селкілде де, билей бер! Ала жылан, аш баққа – ақын бұл жерде елді аздырушы деген мағынада қолданып отыр. Естілер де ісіне қуанбай жүр, Ел азды деп, надандар мұңаймай жүр. Ала жылан, аш баққа күпілдектер кісі екен деп үлкеннен ұялмай жүр . Ала көрмеу — алаламау, бірдей көру . Мұңды шерлі, – жоқ-жітік, Аңсап алдын кернепті. Бәрінің көңілін тындырып, Біреуін ала көрмепті [5,38].

4. Ала – зат.көне. Жылқы ішіндегі көрнекті, жүйрік ат, азбан. Жылқы ішінде ала жүр, Ұсай алмай бала жүр (Халық әні). Ала сөзі, біздіңше, бұл мысалдарда жалпы «ат» (мейлі «көрнекті, жүйрік болсын) дегенді емес, «азбан» дегенді білдіреді. Кейбір түркі тілдері сөздіктері алаша (ала) деген сөзді орысша мерин деп көрсетеді. Ал орыс тіліндегі мерин сөзі, Ушаков сөздігінің беруіне қарағанда, қалмақтың мөрін сөзінен алынған: мерин – ақтатылған айғыр.

5. Ала – сын.көне. Ерекше белгісі бар. Бәйгенің керешісі қойған сайлап, Ат мінді Көбеген би ала байрақ (Н. Мыңжани).

6. Ала – зат. Көз алмасының ақ түсті қабығы. Қақтаған ақ күмістейкең маңдайлы, Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.

7. Ала – Бірдей емес, бір жері олай, бір жері бұлай. Өңдеу заттары ала төгілсе, егін де ала шығады (Ғ. Мұстафин, Жиырма бес). // Ауыс. Адамды бірдей көрмеу, бөлу [2,333].

Жаһанда жойылмаса қанау мүлде,

Түзелмес әділетсіз ала дүние.

Әлемде ақиқат сол – жояр күш бар,

Капитал қожалығын таяу күнде (Қ.Бекхожин, Дала).

8. Ала – сын. Арам пиғыл, ниеті бөлек. Мұндай ала ниет өзімшілдік адам баласын аздырып, бір-бірімен жауластырғаннан басқа ешнәрсеге де жеткізбейді (С. Сейфуллин, Таңд.) [1,179].

Сонымен қатар «Древнетюркский словарь» еңбегінде де [3,33], М.Қашқаридің «Түркі тілдер сөздігінде де» [4,120] ала сөзін «саспай, әбдіремей» деген мағынаны білдіретін жәрдемші сөз ретінде көрсетеді. «Ала – ала – Тыйыш-тыйыш» дейді.Бұл сөзге «к» мен «л» әріптері қосылып «Alakil» деп те айтылады.

Қазіргі уақытта ала сөзінің мағыналары көмескіленіп кеткен. Оның бірқатар мағынасы бұл күнде өте көмескіленіп кеткенге ұқсайды.Соның бірі – ала сөзі қатысқан жерде (тіркесте, біріккен сөзде, қос сөзде) «өлтіру, қырып-жою» және «бүліншілік» ұғымының болуы. Батырлар жырларында соғыс қаруының бір түрі – айбалта (орысша секира) атауы кездеседі. Ал ХV – XVI ғасырлардан қалған деп жүрген нұсқаларда бұл қару ала балта болып келеді. Егер айбалта сөзіндегі ай компоненті сол қарудың пішініне, жарты ай тәрізді иілген түріне байланысты айтылса, ала балта тіркесіндегі ала нені білдіреді? Әрине, бұл балтаның түсін (бояуын) білдіріп тұрған сөз емес.

Ала сөзін мағынасы ұрыс-соғысқа, бсйберекеттікке, бүліншілікке қатысты біраз сөздер мен тұрақты тіркестерден ұшыратамыз. Олар: қазақ тіліндегі алапат, аламан, алай-гүлей, ала сапыран, ала топалаң, ала қырғын, алау, алаулау, ала топыр бәле, түрікмен тіліндегі аламан, алаговурды, қырғыз тіліндегі аламан, ала топалаң. Л. Будагов сөздігінде берілген алақ, алақмақ, аламан, аламанчы, алама, алай, қазіргі түрік тіліндегі алашы, алатаран, алау, қарақалпақ тіліндегі аласат сөздері.

Л. Будагов джағатай (шағатай) тіліндегі алау сөзінің мағынасы «талау, талап-таражға салу, бүлдіру» деп көрсетеді, осымен түбірлес алақты, алақмақ, яғни алақу сөзі «таланды, тоналды, талан-таражға түсті, бүлінді» деген мағынаны, алақышмақ – «бірін-бірі тонамақ» дсген мәнді білдіреді дейді.

Қазақ тілінің не бұрынғы, не қазіргі сөздіктерінде көрсетілмегенімен, алаулау сөзі қазақ тілінде де болған. «Қобыланды» жырындағы:"

Алаулаған қалмақтан

Кегімді барып алармын, - деген жолдарға және Махамбеттегі:

Алты күндей алаулап,

Он екі күндей ой ойлап,- деген жолдарға қарағанда, алаулау «шабуылдау, ұрысу» мағынасын береді: Махамбет өлеңдерінде берілген түсінікте бұл сөзді "жалындап, күйіп жанып" деп ұғындырыпты (Махамбет). Əрине, бұл түсіндірме – жаңсақ.

Қазіргі түрік тіліндегі "жаналғыш (орысша палач)" мағынасындағы алашы сөз де, XVIII-XIX ғасырлардағы қарақалпақ шайырларының тілінде кездесетін "жаугершілік, қиыншылық" мəніндегі аласат сөзі де , қазақ тілінің жергілікті сөз ретінде келетін "аласапыран бүлік, бүлдіру" мағынасындағы аласат, аласат салу сөздері де, Түрікменстан қазақтары мен Сыр бойы қазақтары "алай-түлей, аласапыран, дүрлігу" мағынасында қолданылатын алағай-бұлағай сөздері де бір төркіндес. Алақырғын, аласапыран, алатопалаң сөздеріндегі "бүліншілік " ұғымын бұлардағы ала компоненті айқындай түседі.

Демек, ертеректегі қазақ тілінде кездесетін ала балта – жай балта емес, соғыс құралы, ұрыс балтасы, "кісі өлтіретін балта". Ала сөзінің "соғыс, ұрыс" мағынасына қатысты қолданылған жəне бір тұсы, біздіңше , ала берен, ала ту тіркестерінде келген. Берен – сауыт, ала берен – ұрыс киімі. Сəкен Сейфуллин Құлет ақынның Қарқаралымен қоштасқан бір толғауынан келтірген тексте:

Əкем күйеу болған жер,

Шешем бір келін болған жер,

Ақ бүркеншік салынып,

Ала берен киген жер, –

деген жолдар бар (С.Сейфуллин ).Мұндағы ақ бүркеншік салынған –шешесі, ала берен киген – əкесі. Бұл жердегі ала, сөз жоқ, түс атауы емес. Сол сияқты ала ту деген тіркес о баста тудың түсіне қатысты емес, "ұрыста ұстайтын ту" деген ұғымда туған тәрізді.Ол ала тудың түсі жасыл, ақ, көк т.б. болуы мүмкін.

Сонымен қатар, ала сөзіне аламан сөзінің сөзінің түп негізі. Бұл түбірде "талдау, тонау" мəніндегі деп тануға болады. Өйткені көптеген түркі тілдерінде аламан сөзінің екі мағынасы бар: бірі жəне негізгісі – "талау, тонау, шабу мақсатымен жиналған топ, отряд". Л.Будагов аламан, аламанчы сөздері түрікмен, əзірбайжан, шағатай тілдерінде "тонау, талау, тонаушы, талаушы отряд"деген мəнде деп көрсетеді (Булагов). Ұйғыр тілінде аламан 1) топ, көпшілік, 2) талау, тонау. Қазіргі түрікмен тілінің түсіндірме сөздігі аламан сөзінің, біріншіден, көне сөз екендігін, екіншіден, мағынасы "шабуыл мақсатымен жиналған топ" екендігін көрсетеді. Бұл сөз сонау XI ғасырдың өзінде түркі тілдерінде бар екен, мағынасын Махмұт Қашқари "тонау үшін жасалған шапқын" деп көрсетеді. Қырғыз тілінде аламан сөзінің бір мəні "бейберекет жасалған шабуыл" жəне бір мағынасы "соғыста түскен олжа (орысша трофей)". Мұны қазақ тіліндегі "ұрыс- соғыста түскен олжа" мағынасындағы (кейін жалпы "олжа, пайда, табыс") алапа сөзімен салыстыруға болады.

Қазақтың батырлар жырларында: Аламанға дем берген... Ноғайлының аламан, Махамбетте: Аламанға жел беріп ... деп келеді. Бұндағы аламан – «көпшілік қауым». Бірақ, сірә, жай көпшілік емес, атқа мінген (демек, шабуылшы болу мүмкіндігі бар) көпшілік болар. Қазіргі Атырау, Маңғыстау тұрғындары тілінде аламан – «сарбаз шапқыншы қол». Осығын қарағанда аламан сөзінің о бастағы мағынасы "шапқыншылар" болған болу керек, одан "сарбаздар, қол əскер" мағынасына ауысуы оңай.

Жəне бір қызық жайт, аламан сөзі – жинақтау ұғымы бар сөз. Аламан жеке сарбаз, жеке шапқыншы емес, олардың жинақы атауы (сондықтан да өткен ғасырдағы сөздіктер аламан "шапқыншылар тобы, тонаушы, талаушылар, тобыр") деп көрсетілген.

Қазақтың ауыз әдебеті тілінде, әсіресе, жырларда, сонымен қатар өткен ғасырлардағы ақын-жыраулар тілінде, тіпті күні кешегі Бұхар, Махамбет, Шернияздарда, Абайдың шығармаларында жиі қолданылған тағы бір сөз – алаш. Бұл сөздің екі-үш мағынада жұмсалғаны байқалады. Бірі – ел, жұрт, байтақ сөздсрінің синонимі ретінде. Мысалы, «Қамбар батырды» жырлаушы қызыма күйеу таңдатам дсгенді:

Бұл хабарды Әзімбай

Алашқа тегіс жүргізді - деп суреттейді.

Махамбет ақын:

Тарығып келген ерлергс

Қайыры оның болмаса, - дегенде алаш деп тұрғаны жалпы «ел-жұрт, халық». Шернияз ақын Исатайдың ел қамын жейтін жақсылығын айтқанда:

Исатай ел еркесі, ел серкесі,

Бір мен емес, алашқа жайылым еді, - десе, мұнда да алаш – «қалың көпшілік, ел, халық» деген мәнде қолданылып тұр.

Сөздің ішкі семантикалық байланысы оның мағынасы мен ұғымының арақатынасынан көрінеді. Сөз мағынасы зат, құбылыс, әрекет жайында түсінік, ұғым пайда болғаннан кейін қалыптасады. Егер белгілі бір зат туралы үғымымыз болмаса, оның мағынасын да білмейміз. Ұғым бар жерде мағына бар. Демек, ұғымның болуы сөз мағынасының ең маңызды шарты болып табылады. Бірақ сөз мағынасының қалыптасуына ұғымнан басқа да себеп болатын жайттар бар. Сөз мағынасы заттық-логикалық ұғымнан басқа айтушының ақиқат дүниеге көзқарасын, әр түрлі көңіл-күйін, сезімін және сөздің грамматикалық сипатын да білдіре алады. Бұдан сөз мағынасының ұғымнан кең екені көрінеді. Мысалы: Тәй, тәй, тәй!... Қаз! Қаз! Қарағым!... апыл-тапыл басқанға мәз (Б.Майлин). Тату боп жүрсең нетті қағынғыр-ау, Қоймайсың Боранбаймен төбелесті (Б.Майлин). Түу! Ойбай-ай! Құдай-ай! Обал-ай! (І.Жансүгіров). Осындағы тәй-тәй, қаз-қаз, қарағым, түу, қағынғыр-ау, ойбай-ай, обал-ай тәрізді сөздер қалыптасқан арнаулы мағыналарының үстіне адамның қуаныш, сүйініш, күйініш, таңырқау, таңғалу сезімдерін білдіріп, эмоциялық мән беріп тұр. Сөйтіп, сөз мағынасы ойды ғана білдірмейді, сонымен бірге сезім мен ерікті, көңіл күйін білдіру үшін де жұмсалатындығын аңғарамыз. Мұңдай қасиет ұғымда кездеспейтіні белгілі.

Сонымен қатар, тілдегі ала сөзі өзге сөздермен тіркесіп көмескілеу мағыналар береді. Тілде «таң атар-атпас, алагеуім» және «ымырт жабыла, қараңғы түсе» сияқты екі мағынада қолданылады. «Ала көбеңнен оянып, дереу қағаз-қарындаштарына жармасты» (Б. Тоғысбаев, Алдыңғы.). «Кешкі ала көбең уақыт еді» (А. Лекеров, Тұз гүлі). «Ала көбең» тіркесі – «алагеуім» сөзімен синонимдес. Соңғы сөздің (алагеуім) төркіні жөнінде ...

Қазіргі тілде «ала» сөзі жеке тұрып та жиі қолданылса, ал «көбеңде» ондай қасиет жоқ. Алайда, кейбір түркі тілдерінде, дәлірек көрсетсек, хакас тілінде «кебең» жеке қолданылып та, өзіне меншікті мағынасын сақтайды көбең — қара, көк . Кейде бұл тілде – сағым, бұлдыр мағынасына да ие. Ойлап қараған адамға, түн мен таң немесе күн бату мен ымырт аралығындағы кез осы түстес (қара көк) болатынын байқау қиын емес. Осы түстін алдына «ала» қосылып, белгілі бір мезгілді көрсететін болып қалыптасқан сияқты. «Ала» жәрдемімен жасалған тілімізде бұл сияқты түр, түсті білдіретін тіркестер аз емес (ала көлеңке, ала шабыр, ала шұбар т. б.). Біздіңше, «геуім», «көбең» сөздерінің алғашқы түбірі бәріне түсінікті – «көк» сөзі болуы ықтимал. Мұны біз түркі тілдеріндегі дыбыс сәйкестіктеріне сүйене айтылған болжам. Тілде «к», «у», «п» т.б. дыбыстар бірінің орнын бірі алмастырып отыратын жағдай тілде бар құбылыс (елік – елу, жау – жап, егек – егеу және көптеген мысалдар табуға болады).

Қорытындылай келгенде,соңғы кезеңдерде түр-түс атаулары тақырыбы көптеген зерттеушілердің назарын аударып отыр. Өйткені түр-түс атаулары – әрбір халықтың өз игілігі. Түр-түстердің өзіндік сипаты, зерттелу тарихы, семантикасы, қолданылуы т.б. мәселелер төнірегіндегі зерттеуді Ә. Қайдар, 3. Ахтамбердиева, Б. Өмірбековтердің «Сырға толы түр мен түс», «Түр-түстердің тілдегі көрінісі» еңбектерінен көруге болады. Бұл еңбектерде түр-түстің символдык мәні туралы қарастырылған: «Түр-түске байланысты» әр дәрежедегі, әр алуан, әр тектес символдардын пайда болуына о баста себеп болған не?» деген сұраққа: ең алдымен, жеке адамдардьщ өзін қоршаған табиғи түрлі түстер мен реңктерге көзқарасы, оларды сезінуі мен кабылдауы», - деп жауап береді. Шын мәнінде түр-түс атауларын білдіретін сөздер әр тілде де болсын, күрделі және көпдеңгейлі түс символикасын білдіретін ауқымды ақпараттық әлеуетке ие болып табылады. Көптеген еңбектерде әлемнің тілдік бейнесіне қатысты концептілерге, ұлттың этноәлемінің бейнеленуі, менталды кеңістіктегі түр-түс атауларының көрінісі, қоршаған ортаны қабылдаудан туған түр-түс атауларын талдау мәселелеріне көбірек мән беріледі.

1.Қазақ тілінің түсіндірмес сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1974. – 968 б.

2.Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық (Құраст. Т.Жанұзақов, Омарбеков С., Жүнісбек Ә. және т.б.) 1-том. – А – А. – Алматы: Арыс, 2006. – 744 б.

3. Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969. – С. 677.

4. Қашқари М. Түркі тілінің сөздігі (Дивани лұғат-ит-түрік). ІІІ томдық шығармалар жинағы /Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А. Егеубай/. 1-том. – Алматы: Хант, 2006. – 600 б.

5. Абай тілі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 734 б.