Әбжаппар аблақовтың СӨз тіркесі туралы ой-тұжырымдары нұреке Ақмарал  5В011700 – «Қазақ тілі мен әдебиеті»

қылқындырып, тұншықтырып кетеді-мыс.>[3; 657]

Сонымен қатар тыйым сөздердің өзін ықшамдалған тұрақты тіркеске айналғандарға және тұрақты тірестік тұлғасы жоқтарға бөлуге болады. «Табалдырықты баспа», «есікті керме», «табаныңды тартпа», «тізеңді құшақтама», «кісіге қарап керілме» дегендер – дәл және тек қана осы күйінде тұрақты түрде қолданылса, «Аяғыңды жоғары көтерме», «Басыңды босағаға беріп ұйықтама», «Бас киімнің алдын артына қаратып киме» деген тіркестер құрамы тұрақты емес. Олар «аяғыңды көтерме», «басыңды босағаға берме» (қаратпа), «бас киімді теріс киме» деп әрқалай айтылуы мүмкін.[8;5] Мұндай тыйым сөздер ел ішінде өте көп. Қазақта «Ошақтағы отты су құйып өшірме»

деген тыйым бар. Осыған байланысты «Ошағыңның оты өшпесін», «Түтінің түзу ұшсын», «Түтін түтетіп, ел қатарлы бол деп келетін бата сөздер, «Отың өшкір», «Жанбай жатып сөнгір», «Ошағың сынғыр» деп келетін қарғыстар, сондай-ақ «От жаққан жер», «От басы, ошақ қасы», «Отағасы», «Отау иесі», «Отқа май құю», «От орнындай», «Оты жанбаған» (үйленбеген), т.б. деп келетін тұрақты сөз тіркестері бар. Бұл мысалдардың қай-қайсысын да көшпелілердің отқа табынатын наным-сенімімен сабақтастыра салу жеткіліксіз. Яғни, көшпелілер көкті Тәңірі тұтқан, көктегі Күнді Тәңірдің көзіне балаған, ал жердегі отты сол көктегі Күннің сынығы деп есептеген, сондықтан да көк аспанға, аспандағы Күнге, Жердегі отқа «табынған» деп қайыра салу оңайдың оңайы. Тіптен, оғаштығы жоқ, орынды ойдың жосығы сияқты көрінуі де мүмкін.

Алайда, осы орайда, бір мәселенің аражігін ажырата білу керек. Отқа су құйып сөндірмеуге қатысты байырғы адамның мифтік-діни таным-түсінігі бір басқа да, көшпелі өмір-салт барысында экосистемамен санасқан адамның таным-түсінігі бір басқа. Күні бүгінге дейін Шу бойының малшылары көктен шыға Бетпақдаланы басып өтіп, Арқаны жайлап қайтады. Әрбір отыз-қырық шақырым жерде шыңырау құдықтары бар көш жолымен үздік-создық шұбап көшкен малшылар қауымы Бетпақтың шөліне он шақты күн қонып, Арқа жайлауына тұяқ іліктіреді. Алдыңғы көштің адамдары әрбір қоналқадан ілгері аттанарда жер-ошақтағы отты сөндірмей, сексеуіл мен көкпектің шоқайнасын қалың етіп күлмен көміп кетеді. Сексеуіл мен көкпектің күлмен көмілген шоқайнасы төрт-бес күнге дейін сөнбей жатады. Яғни, ошақтағы отты күлмен көміп кетудің себебі, өкше ізбен көшіп келе жатқан ел шаршап-шалдығып қоналқаға жеткенде, қиналмай от жағып, тамағын демдеп, ертерек тынықсын деген қамқорлықтан. Демек, «Ошақтағы отты су құйып сөндірме» деген тыйымның астарында мифтік-діни наным-сенімнен гөрі, нақтылы өмірлік талғам-талаптан туындап жатқан қажеттілікті аңғару қиын емес.

Тыйым – тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге, ақыл-кеңес берудегі тәрбие құралдарының бірі. Халқымызда баланы жастан деген сөз бар. Бала оңы мен солын танымай жатып-ақ көп нәрсені үйренуге тырысқанымен, кейде белгілі бір нәрселерден тыйып жатады. Көп жағдайда, мысалы: «жағыңды таянба», табалдырықты баспа деп айтуын айтқанымен, балаға оның мән-мағынасын түсіндірместен, «жаман болады» деп бір ауыз сөзбен шектей салады. Осынымыз дұрыс па? Жалпы, тыйым сөздер қайдан шыққан? Оның астарына зер сала қарадық па?

Ырым мен тыйымды қатар айтамыз. Айырмасы неде деп ойлайсыз? Ырым мен тыйым дүниежүзі халықтарының бәрінде бар. Жалпы ырымдар халықтың наным-сенімінен, дүниеге көзқарасынан туындаса, ал тиым сөздер адамды (әсіресе жастарды) жақсы әдеттерге үйрету, әдептілік әліппесін (эстетикалық мінез-құлық ережелерін) жастардың бойына сіңіру арқылы үлгі-өнеге беру, жақсы әдетке тәрбиелеу көзделеді.[5; 160] Бұлардың ұқсастығы екеуінің де тәрбиелік мәнге құрылғандығында. Кейде біз «өте ырымшыл», «діншіл» екен деп жатамыз. Діншілдік – ырымшылдық емес, ырым – тәрбие. Тыйым – салтымызбен сабақтасқан шарт. Тыйым дегенді мынау жаман, ескіліктің қалдығы деп түсінбеген жөн. Көп адамдар: «Қазақ ырым етеді, ырымы қырын кетеді»,- деп мән бермейді, алайда оның түп астарында қандай ғылымилық жатқанын олар түсіне бермейді. Ырымдардың сөйлемге немесе бір ауыз сөзге сыйдырылған нұсқасы жоқ. Олар түсінік түрінде көрінеді. Қазақтың мұндай ырымдарын тарихи жырлардан да кездестіре аламыз. Мәселен,Түсіпхан Мағзиев жырлаған «Қабанбай батыр қиссасы» атты тарихи жырда Қабанбай батырдың ауырып жатқанын досы Дәулетбай батыр естіп, суыт жетеді. Келген бетте Қабанбайдың садағасы болайын деп ауылды үш айналады.

«Ауылды үш айналып шауып шықты,

Алам деп садағасын өзінше ұқты -

Қабаңа келген пәле маған келсін,

Болайын садағасы құрбан тоқты!» .

Бұл жерде дәстүрлі ұғым-түсінік бойынша айналу – ырым. Айналған объектінің немесе субъектінің жамандығы айналушының өз бойына дариды деген ырым болған.

Кезінде қазақ шала туған баланы тымаққа салып өсірген. Сәбидің кем күндерін тымақтың ішіне ұлпа мамық немесе ботаның түбітін, түйенің жабағысын орауыш етіп, керегеге байлап, күн түсетін немесе қыс мезгілі болса жылы орынға бағады. Уақыты толып, жақсы болған соң барып бесікке бөлейді.

Бұл – жындының қылығы деп ойлайды, алайда қазір медицинадағы шағын әйнек қорапша, ток нұры арқылы нәрестені емдеу тәсілінің ең қарапайым түрін біздің қазақ ертеде-ақ қолданған деуге әбден болады. Бұндай көрініс әдеби шығармалардан да көрініс тапқан. Бұл сөзімізге Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Қан мен тер» романындағы Еламанның баласының шала туылғандағы тымаққа салып бағуы дәлел бола алады.

Біздің ата- бабаларымыз ғасырлар бойы осы тыйым сөзбен балаларын тәрбиелеп отырған. Ол әншейін жай ғана «бүйтпе, сүйтпе» емес, оның әрқайсысының астарлы мағынасы бар.[2; 212-213]

Ия, жас ұрпақтың ұлттық дүниетанымын қалыптастыруда қазақ халқының тыйымдары мен ырымдары, наным-сенімдерінің алатын орны ерекше. Өйткені, оларда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған бай тәжірибесі сақталған, рухани байлықтың қайнар көзі мен мүмкіндігі көрініс тапқан. Бұл ұғымдарды ақын Аманқос Ершуов өлең тілімен балаға да, данаға да ұғынықты түрде өрнектеген екен. Мысалы беті күйелі адам немесе жамандық істеген жандардың елге қарайтындай беті жоқ, бетін басып, көзін көптен тайдыра қашатыны шындық қой немесе қайғылы уақиға болғанда жағын таянып, отыра кету, тағдырдың пенде баласына сыйлаған шарасыздықтан, тарыққанда болатын шартты құбылыстар. Алайда күнделікті тұрмыста балаларға яки ересектерге бұл қимылдар үнемі кезігіп қалады. Оның бәрі қайғырудан, жаман әрекет істеп қоюдан болмаса да, адамдар ортасында «ағаш ағаштан, адам адамнан тәлім алады» демекші осындай әдеттер жиыны қалыптасады, сол себепті қазақ оны ырымға кіргізіп, жаман болады деген тағылым арқылы тежем салған. Ал шынында жаман бола ма? Жоқ, олай емес. Одан келіп шығатын ең үлкен жамандық үнемі бетіңізді бассаңыз, жағыңызды таянсаңыз – сіздің бет -пішінің ізде өзгеріс болады, әжім түседі. Сәбилер жөнінде енді өсіп келе жатқан дене мүше сүйегіне ықпал етері сөзсіз ғой, сол себепті де оны бетіңді баспа – әкең өліп қалады жаман ырым деп тежем істеген ғой. Қараңызшы, қандай даналық?

Оқысақ:

Сес көрсетіп, ей деме.

Аузыңдағы асыңды,

Жұтып алмай сөйлеме.

Наз қылығы өтімді,

Баласың ғой кекілді.

Жөн сұраған кісіге,

Баспай сөйле бетіңді.

«Біреудің ала жібін аттаған адам оңбайды» деген халқымыз адалдықты дәріптеген.

Сұғанақты ақтама,

Сумақайды жақтама.

Жерде жатқан біреудің,

Ала жібін аттама.

Олжа ғой деп жүгірме,

Қиын болар түбінде.

Бүлінгеннің жұртынан,

Бүлдіргі алып бүлінбе.

Оңай олжа қайғыға,

Батырады түбінде.

Жарық дүние есігін ашқан сәби тәй-тәй баса бастағанда ағайын-туған жиылып, келешекке қадам басты деп қуанысып, аяғына ала жіп байлап, сыйлы, ел құрметіне бөленген , отбасының берекесі, елінің ұйытқысы бола білген жанға тұсауын кестірген. Сонда баланың аяғына неге ала жіп байлаған? Оның

нендей құпия-сыры бар? Басқа түсті жіп жоралғыға жүрмеген бе? Халық ғұрпының осындай тұстарын тереңінен іздеген дұрыс сияқты. Адам аяғымен жүреді, жасайтын жақсылық-жаманшылығына аяғымен барады емес пе? Олай болса, көпшілік болып, оң тілеу тілеп, бала келешекте тәрбиелі, саналы болып өссін, халқына адал қызмет етіп, біреудің ала жібін аттамасын деген тілеумен бала тұсауын ала жіппен қиған. Көпшіліктің берер батасы да – «Біреудің ала жібін аттама»! Бұны естіген бүлдіршіндер көкейінде: «Ала жіпті аттаған-аттаман да тұрған не бар»? деген сұрақ тууы мүмкін. Батаның астарындда айтылар ой, терең тағылым жатқанын бала сансына зерделеп жеткізе білу – үлкендердің міндеті. Бала ана сүтімен дарыған абзал қасиеттердің сәулесін бойына сіңіре білсе, үміт ақталды деген осы емес пе? Ананың ақ сүтін ақтау үшін бала адамгершіліктің ақ жолынан ауытқымауы тиіс. «Жақсылыққа жаны дос, жамандыққа қаны қас жан» біреудің ала жібін аттар ма? Жүрегі ақ,жаны таза адам әруақытта көптің құрметіне бөленіп, елге үлгі боларлық дәрежеге көтеріліп, халқының көгіне көтеріліп күн боларын, болғанын тағы да тарихтан білеміз. Алайда көптеген жан тұсауды ала жіппен кесуді ешкімге жамандық жасамасын деген тар мағынаға шектеп қоятыны рас. Ал, тағы бір мәніне үңілген де орынды.

Дүниеде күн мен түн, жақсылық пен жамандық, жарық пен қараңғылық, қуаныш пен қайғы, бақ пен сор, молшылық пен жарлылық кезекпе-кезек алмасып, бірінің орнын бірі басып отыратыны белгілі. Ала жіптің ақ пен қарадан тұратыны – баланың болашақта басына бақ қонса, байлықбітсе асып-тасып, қайғы, кедейлік көрсе сансырап, жасып қалмауына, қай кезде де байыптылық таныта білуіне ырымдайтын мәнімен де байланыстылығы ұмытылып бара жатқандай. Міне, бір ғана бір ғана ғұрпымыздың сан қырлы сырын осылай ширата таратуға болатыны анық. Тыйым сөздерді ата-бабамыз баланы шектеп, қақпақылаудың құралына айналдырып көрмеген, өзіндік мектебін қалыптастырған. Мағынасын жіліктеп түсіндіріп, ұл-қыздың санасына сіңірген халқымыз ұрпағына талай-талай жайттардан да мағлұмат беріп отыруды ұмытпаған. Бұл өмірге адамның қонақ екенін ескерте отырып,бес күндік жалғанда татулыққа, бірлікке үндеген. Адал болуды, арлы, парасатты адам болуды үйрететін бабалар өсиетін мұндай өлеңмен түсіндіру баланың тәрбелі болып қалыптасуына игі әсерін тигізеді.

«Босағаға керілме» деген өлеңнің де тәрбиелік мәні бала санасына тигізер өзіндік септігі зор.

Босағаға керілме,

Жоғары шық, ерінбе.

Таңғы асты тастама,

Дәмін тигіз ерінге.

Онсыз жолың болмайды,

Атың ақсап сорлайды.

Қанша асығыс болсаң да,

Дәм аттаған оңбайды.

Егер тыйым сөздерді ғылыми тұрғыдан зерттер болсақ, қамтымайтын саласы жоқтың қасы. Мысалы, жоғарыда айтылып өткен «босағаны керме», «бос бесікті тербетпе» деген тыйым сөздердің мағынасына үңілсек, сонау сақ дәуіріне, «Ақтабан шұбырындыға» желі тартатындай. Босағаны керіп, жауласу ишарасын білдіру сақ дәуірінен бастау алғанын білген оқушылардың тарихқа деген құштарлығын оятары анық. Одан бергі 1723 жылғы, ашаршылық жылдарындағы халық қайғысын бос бесікті тербетпеумен сабақтастыра отырып баяндаса, бала көкейінде ұмытылмастай қалары анық. Жалғыз тарих пәні ғана емес, астрономия, физика, эстетика, биология пәндерінде де тыйым сөздерді ұтымы пайдалана білсек, тигізер пайдасы ұшан-теңіз.[4; 23] Тіпті адам таңғаларлық, қазақтың әрбір мақалының өзінде ұлттық тәлім – тәрбиенің көзі жатыр деуге болады. Түсінген адамға тіпті қазақтың әрбір сөзінің өзі – ұрпағына қалдырған үлкен қазынасы.

Ұрпақ тәрбиесін сара жолға бағыттаудың бірден-бір тетігі – тыйым сөздер. Ал енді «бүгінгі күні осы тыйым сөздерді жас ұрпақ тәрбиесінде қолдану жағдайы қалай болып жатыр?»деген сұраққа келер болсақ, күнделікті өмірімізде көріп жатқан құбылыстарға қарап, бұл сұраққа оң жауап беру қиын. Себебі өзге де ұлттық тәрбие құралдары сияқты тыйым сөздерді де жас ұрпақ тәрбиесінде отбасынан бастау алып, балабақша, одан әрі мектептерде жалғасын тауып жатса, қазіргі қоғамымызда етек алып кеткен түрлі теріс әрекеттер мен амалдар арасындағы қатігездіктерге тұсау салынар ма еді? Көпшілік аузынан: «Өткен ұрпақтың бойында ар-ұят, имандылық басым еді»,- дегенді жиі еститін болып жүрміз. Ал сол имандылық адам бойына қайдан сіңісті болады? Оның негізі – отбасында, әке мен ананың үлгілі өнегесінде қалыптаспай ма? Ана баланы да, әкені де әлпештейді. Сонымен қатар ол баланы «әкең айтты» деп сендіреді. Ал «әкемін» дейтін әрбір адам баласына бір мезгіл ғибрат әңгіме, ақыл-кеңес айтуды елеусіз қалдырмаса керекті. Осындай сөздерді айтуын айтқанымызбен, мұндай өнегелі сөздерді тәрбие процесінде қолдану үшін ең алдымен үлкендердің өздеріне осы сөздердің мәнін, мазмұнын түсіндіру қажет болып тұр. Ал бұл мәселе болашақ педагог мамандарға этнопедагогикалық білім беруді тереңдетуді талап етеді. Өйткені жас ұрпақпен және олардың ата-аналарымен тікелей жұмыс істейтін тұлғалардың басы – осы адамдар. Ол тек бала тәрбиелеуші ғана емес, өз оқушыларының ата-аналарына педагогикалық білім мен тәрбие, бағыт беруші болуға тиіс. Бұл үшін кәсіби біліммен қатар жан-жақты білім қажет. Бұл бағытта ата-аналарға этнопедагогикалық білім беру

мақсатында мектеп пен ата-аналардың бірлесіп жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін «Әжелер мектебі», «Әке тағылымы», «Қазақ қызы» деген сияқты клубтар жұмыс істесе, ерекше көмек берер ме еді? Олар өздерінің жұмыстарының жоспарына ата-аналармен бірлесе отырып, жас ұрпақты ұлттық тәрбие негізінде тәрбиелеуге көңіл бөлуі тиіс. Сонда ғана біз халықтық тәрбие құралдары арқылы жас ұрпақтың ұлттық санасын қалыптастыруға жол ашамыз.

Ұрпақ тәрбиесі – болашақ қоғам мұрагерлерін тәрбиелеу. Ол тұтас ұлтты сақтап қалумен байланысты мемлекеттік маңызы зор, әрі жауапты іс. Дені сау, ақыл-ойы жетілген, ұлттық қадір-қасиеттерді бойына сіңірген өз ұлтының азаматын тәрбиелеу халқымыздың ғасырлар бойғы арман-мұңы. Қазіргі таңда қылмыс жасап, елге қайғы әкеліп, бүтін бір ұйып отырған шаңырақтың ұйытқысын бұзып жатырған қандай жастар деп ойлайсыз? Әрине, олар «жаман боладыны», «тыйымның» не екенін, білмей өскен жастар. Бүгінгі жас – ертеңгі елдің тірегі десек, тәрбие бүгіннен басталуға тиісті. Ұрпақ болашағы – ұлт болашағы екенін ұмытпасақ екен.

Пайдаланылған әдебиеттер

Д.Шадирова / Тыйым сөздерді оқыту арқылы имандылыққа тәрбиелеу /Елорда ғылыми хабаршысы, 2014.№13, 69-73 б

1. 
   Ақселеу Сейдімбек /Шығармалары .– Астана: фолиант,2010. Т2.Қазақ әлемі этномәдени пайымдау .– 816 б
   
2. 
   Ә. Қайдар/ Қазақтар ана тілі әлемінде этнолингвистикалық сөздік / Алматы: «Сардар» баспаүйі, Т2Қоғам.– 2013, 728 б.
   
3. 
   С. Доланбаева/ Тыйым сөздердің құдіреті/ Бала тәрбиесі/ Республикалық қоғамдық педагогика-психологиялық басылым, №12.2006, 22-23 б.
   
4. 
   Ә. Диваев/ Тарту/ Алматы:«Ана тілі» 1992, 160-171 б
   
5. 
   Ә. Ахметов/ Эвфемизмдердің жасалу жолдары мен тәсілдері/ Алматы ,1995, 64 б
   
6. 
   А. Ершуов/ Жеті қазына – жер үсті. Өлеңдер/ Алматы 2003
   

Ал менің ойыша "қоңыр" сөзі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде көп қолданылады. Біз бұны "Төрт түліктің баласын сүюі" жырынан байқай аламыз. Мысалы, "Қой" малына арналған жырда:

Қой сүйеді баласын «қоңырым» деп,

«Ештеңе білмейтін момыным» - деген жолдардан байқағанымыз қой малы төлінің қошақан, қозы секілді атауы болса да, «қоңырым деп сүйеді». Бұл жерде халқымыз қоңыр түсіне қатысты атады десе, қозының ақ, қара, ала, қызыл түсті болатыны және белгілі. Біз бұл қолданыстағы қоңырдың қазіргі мағынасын қойдың жуас, момын болуына байланысты баласын да солай атады деп түсінеміз.

1. 
   Қоңыр ала. Қоңыр және ақ түстердің араласып келуі. Аса қара боллмаса, қоңыр ала, Ал күрең - үш қызылдың бірі болсын (Ә. Найманбаев, Шығ.) [1. 49].
   
2. 
   Қоңыр аю. зоол. <лат. ursus arctos>Көбіне қалың орманды жерді мекендейтін сүтқоректі жыртқыш; аюдың бір түрі. Қоңыр аю - терісі, майы және шипалық қасиеті бар өті үшін ауланатын бағалы аң (Х. Қыдырбаев, Терісі бағалы) [1, 49].
   
3. 
   Қоңыр көмір. геол. Қазба көмірлердің көмірлену дәрежесі тұрғысынан жүйеленген тізбегінің ең бастапқы , яғни шымтезек пен тас көмір аралығындағы мүшесі. Ондай жоғары сапалы қоңыр көмірді аяқ жетер жерден табу қиын, көп кешікпей Шұбаркөл көмірі ашық әдіспен қазыла бастады (Д. Қонаев, Өтті дәурен) [1, 50].
   
4. 
   Қоңыр қаз. Өзен-суларда жүретін қоңыр түсті жабайы қаз. "Бәлен елде Берден деген күйші бар, Ол күй тартса, Қоңыр қаз жерге қонады. Құлан-бұлан Қасына төніп келеді (Ж. Аймауытов, Шығ.) [1, 50].
   
5. 
   Қоңыр раушан. өс.<лат. rosa cinnamomea>Бойы өте биік өсетін бұтаның бір түрі; итмұрын. Қоңыр раушанның алқызыл, қызыл, қоңыр гүлдері ерекше көз тартады (М. Қажымұратов, Пайдалы өсімдік.) [1, 50].
   

1. 
   Ағайынды қоңыр қаз. Үнемі жұбын жазбайтын екі адам, тату құрбы. -Ағайынды қоңыр қаз, елден оқшау не қып отырсыңдар? (Т. Ахтанов, Дала сыры) [1, 48].
   
2. 
   Қойдан қоңыр. Жуас, момын. Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең, Ауылдыққа бар елдің зоры Бәкең, Ұры-қары көбейіп, к... шөмейтіп, Неге болды бар елдің қоры Бәкең (Абай, Тол. жин.) [1, 48].
   
3. 
   Қоңыр аң. Мифа. а) Халық ұғымында арқар, бұғы, тау ешкі, елік сияқты киелі саналатын аң [Қоңыр аңды, әсіресе, бастаушысын сол мекеннің киесі атады, мергеннің мылтығы қырсығады немесе жазатайым мертігеді деп айтпайтын болған]. Ол күзде қарақұйрық пен жирен қуып, кейде мергендерді қасына ертіп қоңыр аңға шығатын (С. Тәукейұлы, Ақын Жәнібек) [1, 49].
   
4. 
   Қоңыр ән [әуен]. Баяу, қоңыр дауыспен салынатын ән, әуен. Бұрауын босатамын домбырамның, Қосылар сонда ғана қоңыр әнімӨлшемей өз үнімді қатты бұрап, Қалайша әсем әнді қор қыламын (Ә. Тәжібаев, Құрдастар) [1, 49].
   
5. 
   
   жүктеу/скачать 398,26 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: