Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| Ғ. Мүсірепов
Авгейдің ат қорасынан бастайық “Бұдан былай огурци деп жазылатын болса мен оны жемей-ақ қоярмын”. Леонид Леонов Қай халықтың болса да қоғамдық өсу-өркендеу жолында көтеріле алған биігі мәңгілік болып ана тілінде сақталып отырады. Қай халықтың болса да ақыл-ой тереңдігі, сана-сезім сергектігі көп салалармен тармақтана – молыға келіп, тағы да сол ана тілінің алтын қорына қосыла береді. Ана тілі қорлана береді, ажарлана береді. Қай халықтың болса да басынан өткен дәуірлері, қилы-қилы кезеңдері ана тілінде із қалдырмай өте алмайды. Ана тілі ғасырлар бойында жасала береді де, жасара да береді. Тіл диалектикасы – жасаған сайын жасара беруінде. Ана тілі дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың баяғысын да, бүгінгісін де, болашағын да танытатын, сол халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі. Ана тілін тек өгей ұлдары ғана менсінбейді, өгей ұлдары ғана аяққа басады. Тіл сөйлеу-сөйлесу, оқу-үйрену, жазу-сызу арқылы өседі. Бұл үшеуінің бірде-біріне көңіл аудармау ең үлкен қылмыс. Салтыков-Щедрин ыза болады: ф әрпіне тілдерің еркін-ақ келеді. Солай бола тұра, неге “хунт” дейсіңдер? Х әрпіне де тілдерің келеді. Солай бола тұра, неге “фуост” дейсіңдер? – деп ызаланады. Мен де әуелі сол сөйлеу-сөйлесудегі дөрекіліктерден бастағым келеді. Қазақстанның әр жерлерінде сөздің мағынасын бұзып сөйлеушіліктер бар. Солардан біраз мысал келтірейік. “Өзіміз молдаға оқып едік, баламыз мектепте оқып жүр”. “Қызым жетінші класс оқып жүр”. Бұл сөйлемдер қайда, қайдан оқып жүр, нешінші класта оқып жүр деген сұраулардың жауаптары екенінде жұмыс жоқ. “Молдадан” оқыдық, “мектепте оқып жүр”, “жетінші класта” деуге тілі келмегендіктен емес, тіпті түсінбегендіктен де емес. Бұл баяғы “біздің ауыл осылай сөйлейдінің” салдары. “Бұрын райкомтұғын. Осы күні совхоз боп қапты ғой”. “Болатұғын” деген сөздің бас жағы кесіліп қалыпты да, “болып қалыпты” делінетін сөздер ортасынан омырылған. Тегінде осы “тұғынды” тастап, болатын, келетін деп жазу дұрыс-ау деймін. “Түске шекейін мағазиндерде жүріп ем, кешке шекем кір жудым”. Осы “шекейін” мен “шекемдер” оп-оңай тұрған “дейіннің” айырбасы. “Әне ерде отырған со ма десем; міне ерде отыр екен. “Ән жерде, мін жерде” деп те айта береміз. Ана жерде, мына жерде делінетін ап-айқын, оп-оңай сөздердің қалай бұзылып кеткеніне таң қалғандайсың. Менің бір қадірлі досым дастарқан үстінде – “жесей, ішшей, іштеңкі ғымайды”, деп отырады, әрі-беріден соң – “жемесің бар, кемесең етті” деп күштеңкіреп жібереді. Күнбе-күнгі сөйлеу әдетімізде “барғам, жазғам, айтқам” дей береміз. Осы сөздердің аяғын осылай доғару елеусіз кіріп алып, ең көп тарап кеткен әдет. Елеусіз кірген дерт енді елемесек есейе бермек. Сондықтан мұны елемеуге болмайды. Сөйлескенде де, жазғанда да – барғамын, жазғамын, айтқамын – дейтін болайық. Мен “оңтүстік, солтүстік” деуге де қарсымын. Бұл да бұзып алған сөздеріміз. Мұның дұрысы “оңтұстық, солтұстық” болу керек. Түстік емес, тұстық. Оң тұсымызда, сол тұсымызда... Түскиіз емес, тұскиіз. “Күн осы күні мына тұстан шығады, мына тұстан батады”. Түс кезі, түстік дейтініміздің өзіндік мағынасы бар. Сөйлеудегі осы сияқты ерсі мысалдарды топтап әкелуге болады. Мұнда әдейілік жоқ, әрине. Сөз бен сөйлемге, оның аржағында ана тіліне мән бермеушілік бар. Олай болса, әдейілік жоқ болғанымен ана тілінің алдындағы күнәда олқылық жоқ. Сөзді қалай болса солай пайдалана берсең, сөздің жүзі мұқалып, ұшы майрылады да, айтайын дегенің құлаққа қонбайды. Абай айтқандай, көңілдегі көрікті ойың айтуы келіспесе түкке тұрмай қалады. Жиырмасыншы жылдардың ішінде әдебиетімізге “қайдам” деген сөз кірді. Қазір ол көп жазушылардың еңбектеріне кіріп алыпты. Тіпті орыс геройларына “қайдам” деген сөз беретін жазушыларымыз да бар. Бұл бір қия алмайтын құнды сөз емес, “қайдан білейін” деген сөздің заңсыз қосындысы. Бір сөздің соңғы әрпін жойып жіберіп (қайдан) басқа бір әріп қоса салсаң (қайдам) ол жаңа сөз болып шықпайды. Сол жылдарда “құсап” деген бір құсық иісі келетін сөз қосылды: “ит құсап”, “жазушы құсап”, “адам құсап”... Адамға ұқсап, жазушыға ұқсап делінетін сөздердің тұрпаты бұзылды да кетті. Осы күнгі оқушы балалар ең алдымен қай сөздің қалай жазылғанына қарап оқиды. “Қайдам” дегенді “қайдан білейін”, “құсап” дегенді “ұқсап” деген мағынада түсінетін болады. Оның аржағы түсінікті ғой... Берірек келе – жазира, салиқалы, салауатты жыр, музыкалық хабар, қоғами, “сыни пікір”, “мақамшылық өнері” деген жаңылыс алынған сөздер қосылып келеді. Жазира – арап тілінде “арал” деген сөз. Оны біздің жазушылар гүл бақшалы жер үйек мағынасында алып жүр. Бұл дұрыс емес. Салиқалы деп мақтау үшін алдымен осы сөздің “салиқа” деген түбірі немене, соны білуіміз керек. Ондай түбір табылар емес. Ал, салиқалы деген сөздің өзін алсақ, бұл бір Шахмет мархұм айтқандай – ухам сомнение, құлаққа жағымсыз, мағынасыз сөз. “Салауатты жыр” – тіпті өрескел алынған. Біз молладан оқып жүрген кезімізде бейсенбі күні салауат айтқызатын: “Қайрауат, уа қайрауат, Бір алладан шафағат. Алламызға мүнәжат, Пайғамбарға салауат...” Сол салауат енді көркемдік түсінік орнына алыныпты. Поэзияның көркемдігін бағалау үшін салауатқа жүгірудің түк орны жоқ. “Музыкалық хабар” деген де дұрыс емес. “Хабар” өз мағынасын дәл басып тұрған орнықты сөз. Музыка арқылы ешбір хабар ала да алмайсың, бере де алмайсың. Ән тыңдайсың, күй тыңдайсың, қысқасы ол хабаршы емес, көркем өнердің негізгі бір арнасы. “Музыкалық программа” деп алуымыз керек. Соңғы жылдардың бірінде “қоғами” деген термин алынды. “Қоғамдық” деген, өз мағынасын дәл басып тұрған сөзіміз барда құйрық жағын аравизм мен фарсизмге қарай бұлаңдатып тұрған “қоғамиды” неге алғанымыз түсініксіз-ақ. Осы “қоғами” алынғаннан кейін бір жас сыншы “сыни пікір” деп жазып еліктей кетті. Сонымен, аравизм мен фарсизмге қарай “қоғами” құйрығын екі рет бұлаңдатты. Тап осы “қоғами” керек емес. “Гәкку” деген бір әншілер тобын басқарып телевидениеге шығып жүрген Әминә Нұғыманова қарындас “мақамшылық өнері” дегенді музыкалық термин ретінде жиі-жиі қолдана бастады. Тегінде ғылымдық еңбек жазып жүрген болар. Осынысына жұрттың құлағын үйрете берейін дегендей, ән салатын қыздармен шықса да, дауыстары барқыраған әлдекімдермен шықса да “мақамшылық өнерін” қайталап-қадағалап қояды. “Мақам” ең алдымен құранды қалай оқудың сазы. Мысыр мақамы, Бұхара мақамы, Түркстан қазіретінің мақамы аталатын мақамдар болды. Ұйғыр халқында атақты он екі мақам бар. Бұл музыкалық әуендер екені даусыз. Бірақ қазақ тіліне “мақам” дегенді, әсіресе “мақамшылық өнері” дегенді кіргіземін деп ойлау әрі орынсыз, әрі өмірсіз талап. Өзімізде бар ән, күй, саз, әуен, әуез деген атаулар “мақамнан” анағұрлым түсінікті емес пе? Діңкеге тиіп жүрген тағы да біраз жеке сөздер, сөйлемдер бар: “о да кеп пе?”, “Со ма екен кеген?” “Бұ да со ма?”, дей береміз. Жазылған еңбектерде “кеген” деп жазғанды кездестіргенім жоқ. Ал енді “кепті”, “бопты”, “о да”, “бұ да”, “со да”, “со малар” екінің бірінде кездесе береді. “Ол”, “Сол”, “бұл” дейтін жалғыз буынды сөздердің жартысын кесіп тастаған соң несі қалсын? Домаланып басы ғана қалмасқа шарасы не? Айтуға да, жазуға да жеп-жеңіл сөздер тал түсте қиянатқа ұшырап бейшара болып қалды. Кейбір жазушыларымыз “содан соң” деген толық қанды, айқын мағыналы сөзімізді кескілеп-турап “сосын” деп жазады. Бұларынан жаңа ұғыныс туып тұрған жоқ. Бұрынғы бір дүдамалдау ұғынысты аша түсу де жоқ, мағынасы айқын сөздің тұрпатын бұзу ғана бар. Осы “сосын” Әбдіжәмілде көп, Асқар Сүлейменовте аяқ алып жүргісіз, Мұзафарда да баршылық. Көркем әдебиетте әрбір сөздің өз тұрпаты сақталуға тиісті. Тілге бай, тілі жақсы дегенде ешбір жазушы жаңадан сөз тауып, сонысымен бай, сонысымен көркемдікке жетпейді. Халқының тіл байлығында бар сөздерді дұрыс тұрпатымен пайдаланып, сол қордан алынған сөздерден жаңа теңеулер, жаңа бейнелеулер арқылы тілге бай, тілге шебер деп аталады. Әсіресе, дауысты дыбыстар мен дауысты буындарды кескілеу сөздің тұрпатын бұзумен бірге сөйлемнің ішкі ырғағын да бұзады. Ат жорғалап келе жатып шауып кетсе, жетіп келе жатып сүрініп кетсе қалай көрер едік? Сөйлемнің ырғағын бұзу да соған ұқсайды. Тіліміздің қорында бар сөздерге жаңа мағына беру жолындағы табыстарымызға мен Ісләм Жарылғаповтың “көрермен, оқырман, аялдама” деп қосқандарын орынды да орнықты көремін. Мұхтар Мағауиннің “ірінді суы” да сондай, белгілі түсініктің мағынасын дәл береді. Бізде қақа аталатын, шалшық су, жайдақ су деп аталатын сулардың бәрін де ірінді су деген дұрыс көрінеді. Біраздан бері жалпы мағынасындағы искусство дегенді өнер деп атап келеміз. Ана тілімізде сақина-білезік соғуды да өнер дейміз. Арба-шана істеуді де, үй жонуды да, етік тігуді де өнер дейміз. Туындысы - өнерші. Дұрысында искусствоны басқа өнерлерден айырып – көркем өнер деуіміз керек. Оның ішіне сурет, музыка, сахна, экран, би өнерлері ғана кіретін болсын. Көркем әдебиет деген сияқты көркем өнердің де өзінің асыл тегін көрсетіп тұратын атауы болғаны дұрыс... ... Оралхан Бөкеев үлкен үміт күтетін жас жазушыларымыздың бірі. Өнімді де ұтымды жазады. Тақырып шеңбері кең, айтар ойлары бар жазушы. Жақында оқырман қауымның тілегіне орай, Қазақстан Ленин комсомолының сыйлығын да алды. Бірақ, өзінің тіл қорына Алта, Қытай қазақтарының ескіріп топастана бастаған тілдері әсер еткен бе, қалай, Оралханның тілінде шұбарлық түйіртпектері бар. Мысал келтірейік: “Пошымы, нәшіні, албаты, кейуана, мүрлеу, бебежік, тоқайрау, самырсытып, көргейлеп, бейқара, бейнақақ, мауырт, сіңіртік, паруай... ” Менің ойымша, бұл сөздердің бірде-бірі бүгінгі өскен әдебиетімізге де, тілімізге де орналаса алмайтын болар... ...Бір кезде Сәкен, Бейімбет, Ілияс, Мұхтар, Сәбит, Ғабиден, Ғали, Асқар, Әбділда, Жақан, Тайыр – бәрінің де қолжазбаларын баспаға берілмей тұрып оқып шығып, айтысқа, пікір алысуға салушы едік. Осы аталған аға жазушылардың бірде-бірінің бір кітабы баспаға дейін оқылмай кеткен емес десем өтірік айтқан болмауым керек. Академиямызда, университетімізде, педагогика институттарында әдебиеттің ірі мамандары бар. Тіл-әдебиет факультеттерінде болашақта ақын-жазушы болатын студенттеріміз бар. Біз солардың ортасына бір түспей, жазғанымызды баспаға ұсына алмайтын едік. Соңғы жылдарда осы игілікті әдет біржола тоқталды десем, мұным да жапқан жала бола қояр ма екен!.. Сөйлеу, жазу жақтарымыздағы кемшіліктерімізді айта отырып, тіл мамандарына өтініш жасағым келеді. Амангелді, Қарагөз, Зілғара, Меңдіғожа сияқты адам аттарын Аманкелді, Қаракөз, Зілқара демей-ақ, естілу тұрпатында жазсақ қалай болар екен? Екі сөзден тұратын адам аттарындағы сол екі сөздің түбірі сақталса да, оқушы балаларға қ әрпінің ғ әрпіне айналатын реттерін бәрібір үйретуге тура келер еді ғой. К әрпі мен г әріптерінің арасында да осы бар. Мен тілші емес, тілді пайдаланушымын. Сол өз кәсібімнің мүддесінен қарағанда маған қ – ғ, к – г әріптерінің арасында недәуір әңгіме бар сияқты көрінеді. Термин комитетіне де айтатын өтінішім бар. Бізде толып жатқан сөздердің орыс тіліндегі түсінігі бар да қазақ тілінде аталуы жоқ. Мысалы: тактичность, вежливость, учтивость, деликатность, обходительность, укоризно, укор, упрек, гордость, благородство, достоинство деген сөздерге атаулар табу өте қажет. Бұл түсініктердің көбін “ізгілік”, “ізет”, “адамгершілік”, “сыпайылық” деген сөздермен, бір атауға бірнешеуін топтап сыйғызып келеміз. Мұндай өте керекті түсініктердің қазақ тілінде аталуын іздестіргеніміз дұрыс болар еді... жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|