Ахмадиев Төлеген Адилбекұлы Мырзағали Диана Серікқызы

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ҚАЛАУ, ТІЛЕК МӘНДІ СӨЙЛЕУ АКТІЛЕРІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Көптеген жылдар тілші ғалымдар сөйлеудің басты мақсаты ақпарат алмасу үрдісінде деп келді. Алайда қазіргінің тіл мамандары сөйлеу мен сөздің өзгеге ықпал ету қасиеті мен тұлғааралық қарым қатынаста атқаратын қызметін зерттеу ағымына мол қызығушылықтарын танытуда. Оның алғышарты соңғы екі ғасырда прагматикалық лингвистиканың пайда болуы мен коммуникативистиканы зерттеушілердің, тұлғааралық қарым-қатынас жасау сфералары санының біз ойлағаннан бірнешеге көп екендігін анықтауында [1, 144].

Осыған орай бүгінгі таңда жаһан лингвисттері сөйлеуді экспрессивтілік тұрғысынан зерттеу ағымына зейін қойып отқаны байқалады. Оған бірден бір себеп экспрессивті сөйлеу актілерінің тұлғааралық коммуникация үрдісінде атқаратын әлеуметтік мағынасының толыққанды кешенді түрде зерттелмегендігі.

Экспрессивті сөйлеу актісін зерттеу нысаны ретінде алғанда біз Н.А.Трофимованың «Экспрессивті сөйлеу актісі - психологиялық көңіл күйді білдіру интенциясын жүзеге асыратын және адресаттың эмоционалдық күйіне ықпал ететін сөйлеу актісі» деген пайымдауын басшылыққа аламыз [2, 6]. Зерттеушінің пайымдауынша күнделікті өмірде аталмыш интенцияның өзге коммуникациялық интенциялармен бірге қолданысқа түсуі қарым-қатынаста қиыншылықтар туғызбайды. Өйткені адресат сөйлесімді лингвистикалық және экстралингвистикалық ақпараттар арқылы, яғни сөйлесімнің грамматикалық құрылымын және коммуникацилық жағдайды ескере отырып қабылдайды. Бұл арада барлық сөйлеу актілерін қабылдау кезіндегідей негізгі ескеретін, әрі сөйлеу актісін интерпретациялағанда ойдан шығармау қажет экстралингвистикалық фактордың бірден бірі фрейм. Яғни эксперссивті сөйлеу актісі айтылған мекен мен мезгіл. Демек, адресат осылайша сөйлесімді прагматикалық қабылдайды.

Біздің пікірімізше, экспрессивті сөйлеу актілерінің зерттелуінде ең кенже қалып отырған түрлері – құттықтау және қалау, тілек мәнді сөйлеу актілері. Сөйлеу актісінің бұл түрлерін, Дж.Серль көңіл айту, сәлемдесу мәнді сөйлеу актілерінің тізімін толықтыратынын айтып, оларды экспрессивті сөйлеу актілерінің тобына қосқан [3, 82].

Эксрессивті сөйлеу актілерінің бұл түрлері тек қазақ тілінде ғана емес әлемдік лингвистикада да аз зерттелгеніне қарамастан олар ерекше сөйлеу актілері. Бұл тақырыпта санаулы ғана ғалымдар өз ой пікірлерін айтқан. Ал сәлемдесу және көңіл айту мәнді сөйлеу актілері салыстырмалы түрде біршама зерттеу нысанына алынған. Мәселен сәлемдесудің қызметі туралы Алессандро Дуранти «Сәлемдесудің жалпы және жекелеген мәдени қасиеттері» атты зерттеу мақаласында тілге тиек еткен болатын[4]. Али Салмани ағылшын және парсы тілдеріндегі сәлемдесу формаларының прагматикалық аспектілерін зерттеген. Майса Кадхим болса сәлемдесу сөйлеу актісінің теориялық тұстарын қарастырған[5].

Ал құттықтау мәнді сөйлеу актісі – белгілі бір жағдаяттарға байланысты адресанттың адресат ықыласына оңды әсер ету және қуандырту мақсатында жүзеге асырған сыпайы формадағы сөйлеу актісі. Адресанттың бұл жердегі айтылған мақсаты иллокутивті акт болып есептеледі.

Қалау, тілек мәнді сөйлеу актісіне келер болсақ, ол - айтушының адресатқа қатысты өзінің ілтипаты мен ақ жарқын көңілін білдіру үшін және адресаттың болашақ өмірінде оған тек жақсылық қалайтынын жеткізу үшін жұмсалатын, қоғамдағы қарымқатынас әдебіне сәйкес келетін сөйлеу іс-әрекеті. Осы қос тұжырымдаманы жасаған Е.В.Вдовинаның пікірінше, адресаттың қоғамдағы рөлі мен статусы қаншалықты жоғары болса, соншалықты сөйлеу актісіндегі құттықтау және қалау, тілек мәні кішіпейілденіп, қарым-қатынас ресмилене түседі [6, 15]. Демек осылай ету арқылы адресанттар адресатқа өздерінің құрметін білдіреді.

Жоғарыдағы, біз экспрессивті сөйлеу актісіне байланысты пайымдауын негізге алған, Н.А.Трофимованың да бұл салаға қосқан өзіндік үлесі бар. Оның пікірінше, қалау, тілек мәнді сөйлеу актісі - иллокутивті мақсаты адресаттың іс-әрекетіне, істің белгілі бір жағдаяттарына қатысты айтушының реакциясынан құрылатын, тілектің орындалғанын талап ететін сөйлеу актісі. Автор, қалау тілек мәнді сөйлеу актісінің, сөйлеушінің адресатқа деген ілтипатын білдіріп, сонымен қатар сол қоғамның басқа мүшелерімен оның арасындағы қарым-қатынасын реттеп отыратын, функциясын ерекше атап өткен. Демек, қалау, тілек мәнді сөйлеу актісі тұлғааралық қарым-қатынасты оңтайлы реттеп отыру үшін тиімді деп айтсақ жаңылмаспыз.

Ал құттықтау мәнді сөйлеу актісі болса, белгілі бір сөйлесім жағдаятында көпшілік мақұлдаған тәртіпке байланысты, сөйлеуші өзінің эмоционалдық көңіл күйін құттықтау арқылы білдіре отырып, сол әрекетінің нәтижесінде адресаттың бойында жылы эмоцоналдық лебіз тууына әсер ететін сөйлеу актісі болып табылады [2, 107].

Зерттеуімізге орай келсек, қазақ тілінде де, ағылшын тілінде де қалау, тілек мәнді сөйлеу актісі қарым-қатынас кезінде көбіне осы немесе келер шаққа қатысты қолданылса, құттықтау мәнді сөйлеу актісі дәл сол уақытта болып жатқан оқиғаға байланысты болғандықтан осы шақта қолданылады. Мәселен біреуге ұзақ жыл өмір тілесек онда сөйлеу актіміз келер шаққа қатысты болады. Ал денсаулық, бақ, дәулет, махаббат тілесек осы шаққа да келер шаққа да қатысты.

Экспрессивтілігі тұрғысынан алсақ, қазақ тілінде де ағылшын тілінде де қалау,тілек мәнді сөйлеу актісі тұлғаның психологиялық көңіл-күйінен тілектестікті білдіреді. Құттықтау мәнді сөйлеу актісі адресатпен қуанышты сәтін бірге бөлісіп жатқан сыңайдағы сезімді білдіреді.

Ауыз екі сөйлеу стилінде де, жазу стилдерінде де қалау тілек мәнді сөйлеу актісі екі тілде де көбіне құттықтау мәнді сөйлеу актісінен кейін кездеседі. Мысалы:

Ағылшын тілінде: Congratulations on your wedding! I wish you a happy married life!

(Үйлену тойларың құтты болсын! Сендерге бақытты отбасылық өмір тілеймін!)

Қазақ тілінде: 1. Көктемнің ең алғашқы мерекесі әйелдер күні тағы құтты болсын! Көктемнің шуағы барша жүректерді жылытсын! Боранның көктеммен арпалысып кеткісі келмей жатқан әрекеті ғой. Көктемнің иісі келіп тұр мінеки. Сондықтан өмірлеріңіздің барлығы көктемдей тамаша болсын![7] 2. Жаңа жыл құтты болсын! Жаңа жыл тың шығармашылық ойлар, биік кәсіби жетістіктер, керемет оң өзгерістер, жарқын кездесулер мен қуанышты оқиғалар, тамаша бастамалар мен оң шешімдер жылы болсын.

Мысалдардан байқағанымыздай ана тілімізде де, ағылшын тілінде де қалау, тілек мәнді сөйлеу актісі құттықтау сөйлемінен кейін кездесіп отыр.

Е.В.Вдовинаның тұжырымдауынша, құттықтау және қалау, тілеу сәйлеу әрекеттері бірінен кейін бірі келетін оқиғалардың заңды барысы. Аталмыш орын тәртібі сақталмаған жағдайда қоғамдық коммуникация нормалары бұзылып, адресат сөйлеушінің айтқанын бұрыс түсініп, өзін орынсыз сезініп қалуы мүмкін. Демек, бұл екі тілде де жиі кездесетін орын тәртібі.

Мұндай мысалдарда кейде құттықтау сөйлемі бір-ақ ауыз сөз үлгісінде берілуі мүмкін. Мысалы:

Ағылшын тілінде: Congratulations! I wish you all the best!(Құттықтаймын! Мен сендерге барлық жақсылықты тілеймін!). Бұл мысалда сөйлеуші де, адресат та лингвисткалық ақпараттан өзге экстралингвистикалық ақпараттармен қамтамасыз етілген. Яғни қандай қуанышты оқиға болып жатқанын екі тарапта жақсы білгендіктен ағылшын тілінде кейде осындай қысқа да, нұсқа да құттықтау айтуға болады. Әрі ағылшындар бұндай құттықтауларды жазу стилдерінде де қолдана береді.

Ал қазақ тілінде «Құттықтаймын!» деп қана қоя салу өзара құрдас құрбылардың ауыз екі сөйлеу стилінде болмаса, жазу стилімізде жиі кездесе бермейді. Бұлда болса қазақ халқының қонақ жайлығынан, қонақтардың бір-бірін жоғары дәрежеде сыйлап, үлкен кішіпейілділік көрсетуі секілді салт дәстүрімізден туындаған экстралингвистикалық фактордан болар. Сөзімізге дәлел ретінде ана тілімізде айтылған тілекті келтірелік. Мысалы:

Қазақ тілінде: Туған күніңізбен! Әуелгі бақыт – денсаулық, екінші бақыт – ақ жаулық, үшінші бақыт – он саулық тілеймін!

Мысалдан қазақ халқының ашық жарқын, ақ көңіл мінезі оның тілдік бірліктерінде де көрініс табуда. Бұл мысалды лингвомәдени тұрғыдан алып қарасақ, қазақ халқының ұлттық рухы мен мәдени дүние танымы, ұлттық санасының ерекшелігі байқалады.

Көп жағдайда ағылшын тілінде тілек мәнін білдіретін перформативті «wish»немесе өзге де тілек мәнін білдіретінетістіктері өзінен бұрын құттықтау мәнді сөйлеу актісінің тұруын қажет етпейді. Әрі ағылшын тілінде құттықтау етістігі күнделікті ауыз екі сөйлеу стилінде сирек айтылады. Мысалы: 1. On behalf of the American people including all Muslim communities in all fifty states I want to extend best wishes to Muslims in America and all around the world Ramadan Kareem!... And today I want to wish Muslims across America and around the world a blessed month as you welcome to begin a Ramadan! May God’s peace be upon you! [8]2. Michelle, Malia, Sasha and Iwant to wish you all Marry Christmas and happy holidays! [9] Ағылшын тілінде берілген бұл екі құттықтау, тілектердің адресанты бір кісі болса адресаты жалпы көпшілік қауым.

Ал қазақ тіліне бұндай құттықтау сөйлеу актісі жат. Мәселен Сіздерге жаңа жыл мен қуанышқа толы демалыстар тілеймін! деу қазақ тілінде өрескелдеу болады. Бұндай жағдайда тілімізде бірінші құттықтау мәнді сөйлеу актісі содан кейін барып қалау, тілек мәнді сөйлеу актісі айтылады. Мәселен: Жаңа жылдарыңыз құтты болсын! Жаңа жылы қуанышқа толы болсын! Жаңа жыл ырыс, ынтымақ, береке әкелсін!

Ағылшын тіліндегі құттықтау мәнді сөйлеу актісі мен қазақ тіліндегі құттықтау мәнді сөйлеу актілерінің тағыда бір айырмашылығы ағылшын тілінде теледидар арқылы адресатты құттықтағанда «құттықтау» етістігі мен бірге «to send»(жіберу, жолдау) етістігін бірінші жақта қолданады. Мысалы: 1.Your majesty, on a historic occasion, on your diamond jubilee Michelle and I send you, and all the British people and Members of the Commonwealth the heartfelt congratulations of the American people![10] 2. I want to send my very best wishes to everyone who observing the holy month of Ramadan! This is an incredibly a special time for Muslims at home and abroad. A time for charity, for contemplation, and community!...So where you are in this holy month I want to wish you Ramadan Mubarak! [11]Бірінші мысалда АҚШ Президенті Барака Обама Ұлыбритания Ханшайымы мен британ халқын өзінің, зайыбының және халқының атынан Ханшайымның мерейтойымен шын жүректен құттықтауда. Дәлірек айтсақ, шын жүректен шыққан құттықтауларын жолдауда. Екінші мысалға келер болсақ, мұнда Ұлыбритания Премьер-министрі Дэвид Кэмерон барша мұсылмандарға қасиетті Рамазан айында өзінің бар жақсы тілектерін жолдауда. Қазақ тілінде құттықтау мен тілектерді көп жағдайда үлкен лауазымды тұлғалар жеделхат арқылы үшінші кісінің осы ақпаратты жеткізу үрдісінде жолдай алады. Ал қазақ тілінде ағылшын халықтары сияқты мен оларға барша жақсы тілектерімді жолдаймын деп айту кездесе бермейді.

Сонымен қатар құттықтау сөйлеу актілерінінен кейін қалау, тілек мәнді сөйлеу актілерімен салыстырғанда қошемет, құрмет, мадақ көрсету нышандары жиірек кездеседі.

Мысалы:

2. Dr. Montfort, Dr. Vaughn, Dr. Hoelterhoff and Dr. Keller were gathered in Otto Lewison’s office. He was studying their reports. When he finished, he looked up at Dr. Keller and smiled.

“Congratulations,” he said. “These reports are all positive. You’ve done a wonderful job.”

“She is a wonderful woman. Very special, Otto. I’m glad she’s going to have her life back again”

[13, p. 359]. (Дәрігер Монфорт, дәрігер Вон, дәрігер Хелтерхофф және Келлер дәрігер Отто Луисонның жеке кабинетінде жиналды. Отто дәрігерлердің есебін қарап отқан болатын. Бұл шаруаны бітіре салысымен Отто дәрігер Келлерге қарап күлімсіреді. «Құттықтаймын» деді ол. «Есептеріңізбен бәрі дұрыс. Сіздер керемет шаруа тындырдыңыздар». «Ол ерекше ғажап әйел, Отто. Мен оны сауықтырғаныма қуаныштымын»).

Қазақ тілінде: Қымбатты Илья! Миллиондаған қазақстандықтардың және жеке өзімнің атымнан тамаша жеңісіңмен құттықтаймын! Қайсарлық, өршілдік, жоғары спорттық шеберлік және жеңіске деген құлшыныс таныта отырып сен Қазақстанды дүниежүзілік ойындарда лайықты таныта білдің. Сенің зор табысың еліміздің спорт шежіресіне мәңгілікке енетін болады. Денсаулық, бақыт және спорттық сайыстарда табыстар тілеймін.[14]

Жоғарыда берілген мысалдардан байқап отырғанымыздай, ағылшын халқы қазақ халқына қарағанда құттықтау және қалау, тілек мәнді сөйлеу актілерін қысқаша қайыруға бейім. Мәселен, “Happy Birthday ! I’d like to wishyou a very happy Birthday!”(Туған күніңмен! Мен саған қуанышты туған күн тілеймін!).Міне, осылай қысқаша ғана тілекті қайыра салу ағылшындардың менталитетіндегі тұлғааралық қарым-қатынас нормасына саяды. Оның үстіне ағылшын тілінде сөйлейтін американ халқы бір бірін тек туылған күндер мен жаңа жылда ғана құттықтайды. Ал тәуелсіздік күні мен өзгеде мемлекеттік маңызы бар мейрамдарда қарапайым адамдар бір бірін құттықтауды жөн көрмейді. Әйтседе күнделікті ауыз екі сөйлеу стилінде болсын, ресми сөйлеу стилінде болсын ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де құттықтау және қалау, тілек мәнді сөйлеу актілеріне қарым қатынас кезінде көбірек назар аударылады. Оның бірден бір себебі ретінде осы екі сөйлеу актілері мейлі жеке тұлғаның болсын, мейлі бір ұлттың болсын мәдени жеткен жетістігін, тәрбиесін аңғартады. Ол сөйлеу актілерін қарым қатынас барысында қолдану, өзіндік интенциясы(иллокутивті акт) білдіру, оның адресантқа әсері(перлокуті акт) осының бәріде сақтық, тілдік норманы сақтауды талап ететін дүниелер. Ал қазақ халқында болса керісінше бұндай қуанышты жағдайда қарапайым құттықтау мен тілек тілеудің өзі әсерлі бір өлең үлгісінде болып кету ықтимал. Оған жоғарыда мысал келтірген болатынбыз.

Қорыта айта кеткенде, қазақ және ағылшын тілдерінде құттықтау мәнді сөйлеу актісі мен қалау, тілек мәнді сөйлеу актілері көбіне өзара ұқсастықтары мол болғанымен, ұлттық менталитет аспектісінен айырмашылықтары пайда болып қалады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Grischechko O. Communicative effect achieved through speech act of manipulation– International Journal of cognitive research in science, engineering and education – Vol1,No2, 2013, pages 144-151.
   
2. 
   Трофимова Н.А. Экспрессивные речевые акты. Семантический, прагматический, грамматический анализ. Санкт-Петербург 2008. 376с.
   
3. 
   Гусаренко М.К. Дискурсивные разновидности, перлокутивная прагматика пропозициональные характеристики речевого акта пожелания в современном русском языке. Диссер. к.филол.н. Ставраполь. 2005. 196с.
   
4. 
   Duranti A. Universal and culture-specific properties of greeting – Journal of linguistic anthropology, vol.7(1). 1997. P 63-97.
   
5. 
   Maysa'a K. J. The speech act of greeting: A theoretical reading - Journal of KerbalaUniversity , Vol.8. No.1. Humanities. 2010
   
6. 
   Вдовина Е.В. Поздравление и пожелание в речевом этикете: концептуальный и коммуникативный анализ. Афтореф.дисс...к.филол.н. М., 2007.24c.
   
7. 
   Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2013 жылы халықаралық әйелдер мерекесі қарсаңында барша қыз-келіншектерді мерекесімен құттықтау сөзінен
   
8. 
   АҚШ Президенті Барака Обаманың 2014 жылы мұсылман жамағатын қасиетті рамазан айымен құттықтауынан.
   
9. 
   АҚШ Президенті Барака Обама мен зайыбы Мишел Обаманың америка халқын рождество мейрамымен құттықтау сөзінен.
   
10. 
    АҚШ Президенті Барака Обаманың Ұлыбритания Ханшайымы екінші Елизаветаны видео құттықтауынан.
    
11. 
    Ұлыбритания Премьер-министрі Дэвид Кэмеронның 2014 жылы мұсылман жамағатын қасиетті рамазан айымен құттықтауынан.
    
12. 
    АҚШ Президенті Барака Обаманың АҚШ футбол командасын жеткен жетістіктерімен құттықтау сөзінен.
    
13. 
    Sheldon S. Tell Me Your Dreams. N. Y., 2005.
    
14. 
    Ауыр атлетикадан екі дүркін олимпиада чемпионы Илья Ильинге ЕлбасыНұрсұлтан Назарбаевтың жіберген құттықтау жеделхатынан.
    
15. 
    Лондонда өткен олимпиада ойындарының ауыр атлектикадан чемпионы Майя Манезаға Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жіберген құтықтау жеделхаты.
    

Н.Қошанова

Батырбекова Ақжарқын

Қазақ тіл білімінде ғылымның жеке саласы ретінде қалыптасқан фразеология жайында көптеген зерттеулер бар: жүздеген мақалалар, монографиялар, кандидаттық және докторлық диссертациялар. Қаншама еңбектер жазылып, оларда каншама мәселелер қозғалып, баяндалып, дәлелденгеніменен, фразеологияның әлі де даулы, шешімін таппаған мәселелері көп.

Қазақ тілінің фразеологиялық қорыныңқандай әдіс негізінде талдануына орай қазақ тіл білімінің фразеология саласы түрлі бағытта зерттеліп келеді: фразеологизмдердің теориялық, практикалық мәселелері; стильдік қызметі; көркем шығармаларда қолданылуы; мағыналық, тақырыптық тұрғыда топтастыру принциптері; фразеологизмдердің жеке категориялары; әдеби тіл тарихы тұрғысынан зерттелуі; құрылымы жағынан; диалектілік ерекшеліктерде қолданысы; этнолингвистика тұрғысынан зерттелуі; жеке тілдер деректері негізінде салыстырыла зерттелуі.

Осы фразеологизмдерді синтаксистік тұрғыдан зерттеу де арнайы қарастырылып келе жатқан мәселе. Тұрақты тіркестердің сөз тіркестерінің бір сыңары ретінде келіп, сөйлемнің белгілі бір мүшесінің қызметін атқаратыны жөніндегі пікірлер қазақ тіл білімінде сөз С.Аманжолов, М.Балақаев, О.Төлегенов, Т.Сайрамбаев, Х.Қожахметова Қ.Сарбасова, А.Қайыпбаева т.б. зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде, мақалаларында айтылған және де тұрақты тіркестердің сөйлем ішінде қалай, қандай өзгерістерге ұшырап, сөйлем мүшелері болу ерекшеліктері кейбір зерттеу еңбектерінде (Мамаева М., Қошанова Н.) талданған.

Қазақ тіл білімінде түрлі аспектілерде қарастырып жүрген фразеологизмдердің сөз таптарына қатысы туралы мәселеде тұрақты тіркестерді есім мәнді, етістік мәнді, үстеу мәнді, одағай мәнді т.б. деп топтастырады. Осы классификацияға сай олардың әрқайсысын жеке-жеке алып, дербес қарастыру да бар. Мысал ретінде Қ.Сарбасова етістікті фразеологизмдерді лексика-семантикалық тұрғыдан қарастырады. Ал біз бұл мақалада етістікті тұрақты тіркестермағыналық тұғыдан емес, шартты түрде басыңқы сыңары етістіктен болуы тұрғысынан қарастырамыз.

Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері өткен ғасырдың 40-жылдарынан бастап зерттеушілер назарына ілініп, тілдік тұрғыдан зерттеу объектісіне айналды. Фразеологизм - тіл-тілдегі фразеологиялық жүйенің қазіргі қалпын, тарихи қалыптасуы мен даму жолын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Фразеологизмнің негізгі зерттеу нысаны фразеологиялық бірліктер. Фразеологияның қазақ тіл білімінде өзіндік зерттелу жолы бар, қалыптасқан жүйелі көзқарастар бар. Қазақ фразеологиясы өзінің алғашқы бастауын С.Аманжолов еңбегінен алады. Ғалым «Қазақ әдеби тілінің қысқаша курсы» атты зерттеу еңбегінде сөйлем мүшелерін талдау барысында, баяндауыштардың құрамында келетін «идиомдық баяндауыштарды қарастыра отырып, «Жалпы тұрақты тіркестерді (идиомдық форманы) екіге бөлуге болады: 1) Образды бернелі құрама (идиомдық тіркес); Мысалы: Табаныңды жалтырат. Аузымен орақ орды. ...2) Бернесіз құрама (фразеологиялық тіркес). Мысалы: Ұрысқанын елең қылмады. Келгенің жақсы болды. Ол қырт етпеді»,- деп жазады; кейінгі зерттеу жұмыстарында да осы ғылыми ой толықтырыла түседі [1, 115].

І.Кеңесбаев қазақ фразеологиясының теориялық мәселелерін қазақ тіл білімінде алғаш қалыптастырды, жеке пән ретінде негізін салды. ХХ ғасырдың екінші жартысынан басталған қазақ фразеологиясының зерттеу арналары ғылыми сараланып, тілдік деректерге қарай тармақталып, күні бүгін фразеология ғылымы шексіз мұхитқа айналды.

Қазақ фразеологиясының ғылыми пән ретінде қалыптасуы мен дамуы алдымен ұлт тілінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты. Қазақ тілі аса көркем поэтикалық бейнелі тіркестер және синонимдердің молдығымен назар аудартады. Қазақ халқының дәстүрлі шешендік сөз өнерінің алтын тұғыры болған мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестер, бейнелі тұрақты метафоралар қай кезде болмасын кез-келген тілдің алдында тұрады.

Фразеологизмдер сөйлеу және жазба тілде бағалауыштық қызметімен ерекшеленіп, өзіндік бейнелі, эмоционалды-экспрессивті жағынан айтушы мен тыңдаушы арасында жай хабарласу, ойды көркем жеткізу ғана құралы емес, түрлі сезімдік жақтарына әсер ету мүмкіндігіне ие болатын бірліктер ретінде танылады.

Фразеологизмдердің мұндай ерекше қасиетіне қазақ тіл білімінде І.Кеңесбаев ертерек назар аударған. Фразеологизмдерден қорғаған докторлық диссертациясынан басталған, кейін «Қазақ тілінің идиомдары мен фразалары» (Халық мұғалімі, 1946. №12,39-42-бб., №3-4, 42-50-бб.) және орыстілінде жарық көрген «О некоторых фразеологизмах в казахском языке» (Изв. АН КазССР. №135. Сер.филолог.и искусствовед., Вып. 1-2, Алматы, 1954, С.6-27) деген мақалаларында жалғасын тапқан ғылыми зерттеулер қазақ фразеологиясының бастапқы теориялық діңгегі деуге болады.

Автор орысша жазылған мақаласында о баста-ақ жалпы түркі фразеологиясындағы тұрақты тіркестердің кейбір лексикографиялық еңбектерге мысал ретінде тіркелгендігін айтады. Мәселен, В.В.Радловтың «Опыт словаря тюркских наречий» (СПб., 1899), Л.Будаговтың «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» (СПб., 1869) еңбектерінде қазақ тілінен жиналған мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестер тобы кездеседі делінеді [2, 6-27]. Қазақ тіл біліміндегі тұрақты тіркестердің жан-жақты жиналмауының себебінен олардың олардың лексико-семантикалық топтары туралы тұшымды ізедністен туған ғылыми нәтиженің әлі қалыптаспағандығын ескерте кетеді. Бұл мақалада Ісмет Кеңесбаев қазақ фразеологизмдерін идиомалық тіркестер ретінде тар мағынада алып талдайды. Идиомалық тіркестердің мақал-мәтелдерден айырмашылығын салыстыра отырып, жасалу ерекшеліктеріне назар аудартады.Мәселен, фразеологиялық бірліктер құрамындағы компоненттердің қосылған, біріккен семантикасынан тұтас мағына жасалып, идиомдар пайда болады. Идиомдардың грамматикалық құрылымы көбінесе екіүш сөзден тұрады. Идиомдар мақал-мәтелдерге қарағанда бірыңғай ритмикалық екпінмен айтылады.

І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев жазған «Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика» оқулығында фразеологиялық бірліктерді фразалық тіркестер деп атап, оларды идиомдар мен фразаларға бөледі, әрқайсысының ғылыми анықтамасын көрсетіп, ерекшелігі мен мағыналық құрылымындағы өзіндік белгілерін тілдік деректермен талдайды. «Идиом да, фраза да - белгілі сөз тізбектері: идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі мағынасынан айрылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана лексикалық ұғым береді»,делініп, олардың грамматикалық, лексикалық, семантикалық ерекшеліктері қарастырылады [3, 205].

Жалпы түркологияда фразеология мәселелерінің зерттелуіне І.Кеңесбаевтың еңбектерінің игі ықпалы сөзсіз. Оның «Тұрақты тіркестер» деген докторлық диссертациясы 1944 жылы жарыққа шыққан. Оның нәтижесінде белгілі «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» атты үлкен еңбек дүниеге келген. Қазіргі зерттеуші, ізденушілердің ешбірі де бұл сөздікке соқпай өте алмайды. Отандық фразеологияға

С.Аманжолов, К.Аханов, Ғ.Мұсабаев, Х.Қожахметова, А.Байтелиев, Ә.Болғанбаев,

Б.Қалиев, Р.Сәрсенбаев, Р.Сыздықова, С.Төлекова, Р.Жайсақова, А.Елешова, Г.Смағұлова, Р.Авакова, Г.Сағидолда, Н.Қошанова т.б. зерттеуші-ғалымдарымыздың қосқан үлесі айтарлықтай. Тілші ғалымдар фразеологизмдерді түрлі қырынан қарастырып келеді. Атап айтар болсақ, фразеологизмдердің теориялық- практикалық мәселелері; фразеологизмдердің салыстырмалы-теориялық мәселелері; фразеологизмдердің жергілікті тіл ерекшеліктері; фразеологизмдердің стильдік қызметі; фразеологизмдерді семантикалық тұрғыдан топтастыру; фразеологизмдердің наным-сенімдерге қатысы; фразеологизмдердің тарихи-салыстырмалы сипаты т.б. Сонымен қатар, тұрақты тіркестердің белгілі бір қаламгер шығармасындағы қолданылуы, стилистикалық, лексика-семантикалық жағы, морфологиялық құрылымы, сөйлем мүше бола алуы тұрғысынан зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Бұл айтылғандардың айғағы ретінде мынадай соңғы жылдары жарық көрген зерттеу еңбектерін атап өтуге болады: С.Сәтенова «Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты» [4], Б.Уызбаева «Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты» [5], Э.Сәмекбаева «Көркем әдебиет тіліндегі фразеологиялық компаративтер» [6], Қ.Сарбасова «Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты» [7], Қ.Қалыбаева «Қазақ тіліндегі диалектілік тұрақты сөз тіркестері» [8], Қ.Ғабитханұлы «Нанымсенімдерге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер» [9], Г.Смағұлова «Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері» [10], Н.Қошанова «Қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері» [11], А.Қайыпбаев «Тұрақты тіркестердің поэзия тілінде қолданысы» [12], А.Нұрмаханов «Түркі фразеологиясы» [13], т.б.

I.Кеңесбаев құрастырған «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» бұл саланың іргелі ғылым ретінде дамуының басы болды, алғаш рет казақ тілінде, лебізде қолданатын тұрақты тіркестер алфавиттік негізде жүйеленіп, басылып шықты. Автор сөздік соңында

«Қазақ тілі фразеологиясы - дербес пән»,- дей отырып, «... қазақ тілінің бай фактілерін негізге алып, өзге де ғұламалардың шалымды топшылауларын ескере отырып, фразеологизмдер өз алдына терезесі тең лингвистика саласы екенін баса атағанымыз мақұл»,- деп жазады [14, 590].

Фразеологиялық бірліктердің теориялық тұрғыдан жүйеленуіне негіз болған зерттеудің бірі - К.Ахановтың «Тіл білімінің негіздері» атты еңбегі. Мұнда фразеологиялық бірліктердің негізгі белгілері ретінде - даяр қалпында жұмсалуы, мағына тұтастығы, тұрақтылығы аталып, «фразеологиялық оралым түрлерін» орыс ғалымы Н.М.Шанскийдің ізімен фразеологиялық тұтастық (жүрек жұтқан, қол қусыру, ит өлген жерде т.б) фразеологиялық бірлік (ауыз жаласу, түймедейді түйедей ету, мақтамен бауыздау), фразеологиялық тізбек (асқар тау, ата мекен, шалқар көл, ата жау, аталы сөз, қыпша бел) фразеологиялық сөйлемше (Айдағаның екі ешкі, ысқырығың жер жарады. Көрпеңе қарап көсіл.. Жоғарғы оқу орны, социалистік жарыс т.б.) деп бөліп, ғылыми талдау жасайды [15,170-178].

Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» атты еңбегінде соңғы жылдарға дейін мұны (фразеологияны) жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды»,- дей отырып, бірінші рет сала ретінде жеке бөлек қарастырудың қажеттілігі ме басты белгілерін атап көрсетеді: «1) даяр қалпында жұмсалу белгісі; 2) мағына тұтастығы; 3) тіркес тиянақтылығы» [16, 178]. Авторлар аталған оқулықта фразеологизмдердің түрлеріне, мақал-мәтелдермен, сөз таптарымен ара қатысына, көпмағыналылығына, синонимдігі мен антонимдігіне варианттылығына т.б. ерекше назар аударып, ғылыми маңызы мәнді жаңа тұжырымдар жасайды.

Кейінгі жылдары фразеологизмдердің әр түрлі мәселелері жөнінде С.К.Сәтенованың [17], Г.Н.Смағұлованың [18], Р.Авакованың [19], Г.Сағидолдақызының [20] ғылыми зерттеулері жарыққа шықты.

Фразеология жеке сала ретінде танылу үшін, оның негізгі зерттеу нысаны, зерттеу әдіс-тәсілдері, мақсаты мен міндеті т.б. мәселелері толық анықталуы шарт. Бұл реттен қазақ фразеологиясы жеке сала ретінде әлі де толық қалыптасты деуге келмейді.

Фразеологияның негізгі зерттеу нысаны - даяр қалпында жұмсалатын, мағына тұгастығы бар, тіркес тиянақтылығы сақталатын, жеке номинативті атау ретінде танылатын тілдік бірліктер, яғни фразеологиялық бірліктер (Р.Авакова - фраземалар деп атады). Фразеологияда фразеологиялық бірліктердің семантикалық, құрылымдыкграмматикалық, экспрессиялық-стилистикалық қасиеті, жүйеленуі, тарихи қалыптасу және даму жолы қарастырылады.

Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелуі кенжелеп келе жатқаны жасырын емес. Сондықтан да күні бүгінге дейін фразеологизм деген не? деген сұраққа әр түрлі жауап беріліп келеді. Мұның төркіні орыс тіл білімінде қалыптасқан В.В.Виноградовтың фразеологизмдерге мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді қоспауы мен Н.М.Шанскийдің фразеологизмдерге мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді, барлық тұрақты түрде қолданылатын тіркестерді қосуы арқылы қалыптасқан екі түрлі ғылыми тұжырымдарымен астасып жататыны да жасырын емес. Аталған соңғы ғылыми пікір О.С.Ахманова, А.И.Ефимов, А.А.Реформатский, В.Н.Телия т.б. беделді ғалымдардың еңбектерінде қолданыс табады.

Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу XX ғасырдың ортасынан басталып, бүгінгі күнге дейін толастамай келеді. Осы уақыттағы зерттеулерді шартты түрде төмендегідей 4 кезеңге бөлуге болады:

1. 
   XX ғасырдың ортасы - 40-50-жылдар - қазақ фразеологизмдерін теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
   
2. 
   60-70-жылдар - қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
   
3. 
   80-жылдарда қазақ фразеологизмдері жан-жақты зерттеу, өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
   
4. 
   XX ғасырдың соңғы он жылы (1990-2000) фразеологимдерді этнолингвистикалық және салғастырмалы фразеология тұрғысынан зерттеу. Фразеологияны зерттеп жүрген ғалымдарымыз фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде қалыптастыруда, оның объектілерін, тілдегі орны мен табиғатын, зерттеу әдістерін анықтауда теориялық тұжырымдар жасап, іргелі еңбектер жазған үш мектеп өкілдері: Мәскеу, Санкт-Петербург, Самарқанд мектептері болғанын атап айтады.
   

Орыс тіл білімінде фразеологизмді синтаксистік тұрғыдан сөйлем мүшесі ретінде зерттеуді А.А.Шахматов бастаған еді. Ал В.П.Жуков фразеологизмдер өзінің айналасындағылармен (окружение) субъектілік, объектілік, пысықтауыштық қатынаста байланыс құрайтынын атап өтіп, оның сөз тіркесіне қатысы жайлы ойын ашық айтады: «Управлением обладает не только лексические единицы, но и фразеологизмы, преимущественно глагольного типа. Глагольные фразеологизмы, как и обычные глаголы, могут иметъ беспредложное и предложное управление» [22, 253]. Осы еңбегінде етістік фразеологизмдердің әлсіз әрі берік меңгере алатыны жайлы мысалдармен дәлелдейді. Ал М.Т. Тагиев етістікті фразеологизмдердің өзінің айналасындағы сөздермен (окружение) қатынасы жайлы зерттеуінде бір қанатты оралым жасайтын етістікті фразеологизмдер оралымдағы сөзбен кез келген септік жалғаулы тұлғада толықтауыштық, пысықтауыштық қатынастарда байланысады дейді [23, 13].

Қазіргі орыс тіліндегі есімді фразеологизмдер жайында арнайы зерттеу жазған Г.Ф.Булгакова да фразеологизмдердің сөйлем ішінде бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш та бола алатын дәлелдейді [24, 17].

Орыс тілінде фразеологизмнің сөйлем мүшесі болуы жайлы арнайы зерттеу жүмысын жазған Х.М.Сайкиев те фразеологизм сөйлемнің барлық мүшесі қызметін атқара алады деп, оның бастауыш қызметінде жұмсалуына көбірек тоқталады [25, 43-50].

Фразеологизмнің сөз тіркесіне қатысы жөнінде жоғарыда келтірілген В.П.Жуковтың пікірінен басқа З.В.Валюсинская-Донскованың етістік фразеологизмдердің сөз тіркесін жасауда басыңқы компонент болатыны жайлы айтқандары ғана бар.

Жалпы орыс тіл білімінде фразеологизмді синтаксистік тұрғыдан сөйлем мүшесі ретінде зерттеу басым. Проф. I.Кеңесбаев «Фразеологизмді сырт сиқына қарап, яғни белгілі бір қосымшаларды бойына дарыту қалпына қарап, синтаксистік қызметі мен фразеологизмнің мағынасынан бойды аулақ сала талдасақ, формаль тұрғыдан еркін тіркесте болатын барлық белгілерді табуға болады», - деп айтқанымен [14, 616], синтаксистік жағынан қарастырмайды. Бұл айтылған пікір негізінен фразеологизмнің ішкі құрылымына қатысты түсініліп, фразеологизм жайлы зерттеу жұмысын жүргізген ғалымдардың көбі осы негізде оның ішкі байланысу тәсілін сөз етеді.

Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеген проф. С.Сәтенова мұндай фразеологизмнің синтаксистік сипатына арнайы тоқталып, сөз тіркесі құрылымды ҚТФТ, сөйлем түріндегі ҚТФТ деп бөліп қарастырады. Сөз тіркесі құрылымды ҚТФТ-ны іштей қиыса байланысқан (жау жетті, ел көшті), матаса байланысқан (құланның асуы, мылтықтың басуы), меңгеріле байланысқан (бетегеден биік, жусаннан аласа), қабыса байланысқан (ай қабақ, алтын кірпік) деп жік-жігін ажырата зерттейді [4, 56-59]. Сондай-ақ, сөйлем түріндегі ҚТФТ-ге де жан-жақты тоқталады. ҚТФТ-нің сөйлем мүшесі болатыны жайлы да айтып, бірақ оның сол сөйлемді құрайтын болшегі сөз тіркесі болуына көңіл аудармайды.

Фразеологияға жататын тіркестердің жалпы атауы ретінде «фразеологиялық бірлік» деген термин жиі қолданылады. Бұл терминді акад. В.В.Виноградов енгізген болатын. Фразеологияның қарастыратын объектісі әлі толық шешіліп, анықталған жоқ. Оның құрамына метафоралық тұрақты оралымдар да, мақал-мәтелдер де, қанатты сөздер де, кейбір еркін сипатты тіркестер де кіріп кеткен.

Сөз тіркесі түріндегі фразеологияның объектісін таныту үшін кейбір зерттеушілер «фразема» деген термин қолданып жүр. Бұл термин «лексема», «морфема», «семема» деген атаулармен сәйкес әрі ұқсас. Ал түрі жағынан сөйлемге бара бар фразеологизмдерді «тұрақты фраза» (устойчивая фраза) деп атайды [3, 7]. Жалпы, түркі ғалымдары түрліше түсіндіреді. Авторлар ұжымы – проф. М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаевтар [26] мынадай пікір айтады: «Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін единица болып, қолдануы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды». Олардың бұл категорияға енгізетіндері: идиома, фраза, мақал-мәтел, сонымен бірге қос сөздерді де жатқызады.

I.Кеңесбаев фразеологиялық сөздігінде фразалық бірліктердің туынды сөз ретіндегі табиғатын терең және батыл ашып көрсеткен: «ФЕ - туынды мағынаны білдіреді .. ФЕ тікелей мағынада емес, туынды мағынада ғана жұмсалады». Кез келген туынды сөз - атау болатыны түсінікті, сондықтан да оны атау теориясы арқылы түсіндіру қажет. Ғалым І.Кеңесбаев қазақ тіл білімінде, түркологияда, фразеологияның жалпы мәселелерін түбегейлі зерттеп, өзінің ғылым ретінде қалыптасып, тиянақты шешімін табуға үлес қосты. Тіпті жалпы түркологияда елеулі орын алатын «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін» құрастырды. Фразеологизмдер тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі болғандықтан, көнеленуі, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән ерекшеліктері бар.

Тілімізде көкейге қонымды, көркем, орамды алуан түрлі тұрақты тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес, тізбектерді халық орынды пайдаланады. Мақал-мәтелдермен барабар жоғары бағалап, оларды қастерлей сақтап келеді. Сол сан-салалы тізбек, қалыптасқан сөз топтарын жинау, бір ізге түсірудің өзі қазақ тілінің фразеологиясын зерттеудегі ең үлкен еңбек.

Фраза – гректің сөйлемше мағыналы сөзінен алынған сөйлеудің ең бір мәнді тұтас қалыптасқан тіркестері. Бұл тіркестер ең кем дегенде екі сөзден құралады, бүтін сөйлем болуы да, бірнеше сөйлемнен құралуы да мүмкін. Фразеология – тілдің фразеологиялық қорын зерттейтін тіл білімінің бір саласы, сондай-ақ тілдегі фразеологизмдердің жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеология термині екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы - тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы ұғымы, екіншісі - бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы. Акад. І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» атты көлемді еңбегін тек қазақ тілінде ғана емес, жалпы түркітануға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің «Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы» бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін жан-жақты қарастырды. Кейінгі қазақ тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалымдар бұл еңбекті тілдік дерек ретінде қолданады.

1. 
   Аманжолов С. Қазақ әдеби тілінің қысқаша курсы. Алматы, 1994.
   
2. 
   Кенесбаев И. О некоторых фразеологических единицах в казахском языке. // Изв. АН КазССР №135. Сер.филолог.и искусствовед., Вып. 1-2, Алматы, 1954, С.6-27.
   
3. 
   Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. Алматы, 1962.
   
4. 
   Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. Докт. дисс. А., 1997.
   
5. 
   Уызбаева Б. Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты. Канд. дисс. А. 1994.
   
6. 
   Сәмекбаева Э. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологиялық компаративтер. Канд. дисс. А., 1997.
   
7. 
   Сарбасова Қ. Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты. Канд. дисс. А., 1999.
   
8. 
   Қалыбаева Қ. Қазақ тіліндегі диалеитілік тұрақты сөз тіркестері. Канд. дисс. А., 1994.
   
9. 
   Ғабитханұлы Қ. Наным-сенімге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер (этнолингвис тикалық зерттеу). Канд. дисс. А., 1995.
   
10. 
    Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Докт.
    

11. 
    Қошанова Н.Д. Қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері. Автореф. Алматы, 1995
    
12. 
    Қайыпбаев А. Тұрақты тіркестердің поэзия тіліндегі қолданысы (Мағжан, Сәкен,
    

13. 
    Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы. А., 1998.
    
14. 
    Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1977.
    
15. 
    Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1993.
    
16. 
    Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 2003.
    
17. 
    Сәтенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. Алматы, 1997.
    
18. 
    Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы, 1998
    
19. 
    Авакова Р. Фразеологиялық семантика. Алматы, 2002.
    
20. 
    Сағидолдақызы Г. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны. Алматы, 2003.
    
21. 
    Мамаева М. Фразеологиздердің сөз тіркесінің бір сыңары қызметінде жұмсалуы.
    

22. 
    Жуков В.П. Русская фразеология. - Москва, Высшая школа, 1986.
    
23. 
    Тагиев М.Т. Глагольная фразеология современного русского языка (проблемы окружения и распространения фразеологических единиц). Автореф. дисс. докт.
    

24. 
    Булгакова Г.Ф. Именные устоичивые сочетания в современном русском языке. АКД. - Алматы, 1966. - 20с.
    
25. 
    Сайкиев Х.М. Устойчивые сочетания слов как члены предложения // Ученые записки КазГУ им. С.М.Кирова, том VIII, 5-вып. Язык и литература. -Алматы,
    

26. 
    Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы, Алматы, 1966 ж.
    

Ергөбек Сапарбек Сәрсенұлы

ф.ғ.к., доцент,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Оразбекова Қарлығаш Орынбекқызы

А.Үсенов атындағы жалпы орта мектебі мұғалімі,

Түркістан, Қазақстан

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АҚЫНЫ – ҚҰЛЫНШАҚТЫҢ ӘДЕБИ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

Ғалым Ә.Оспанұлы «Қаратау шайырлары» деген еңбегінің «Ел сүйген екі жүйріктің бірі» деген екінші тарауын Құлыншақ Кемелұлы шығармашылығын талдауға арнайды. Ғалым ерлік, елдік жыршылары Мәделіқожа, Құлыншақ, Майлықожа, Молда Мұса, Нұралы, Ергөбек сынды еңбектері ел көңілінде жатталып қалған майталман ақындар шығармашылығымен ерекшеленетін бұл күнгейлік ақындық мектептің өзіндік белгілерін көрсетеді.

Күнгейлік ақындар мектебі заманының саяси-әлеуметтік мәселелеріне жедел үн қосып отыруымен бірге байыпты бұқарашылдық бағыт ұстанды. Сөйтіп, әлеуметтік, философиялық, табиғат, махаббат лирикаларымен қатар сықақ, мысал сипатындағы шығармаларды дүниеге келтірді. Бұл ретте жоғары адамгершілік ереже-қағидаларды орнықтыруды көздеген көркем де терең мағыналы терме-толғаулар айрықша орын алды. Аталған ақындық мектеп өкілдері батырлық, қаһармандық, ғашықтық жырларды өздерінше өңдеп, қайта жырлап, кеңінен насихаттау ісінде көп жұмыс жасады, олардың көркем қара сөзбен баяндалуына күллі қазақ әдебиеті тарихында тұңғыш болып негіз қалады. Нәзирашылдық, яғни басқа әдебиеттерде толғанған тақырыптарды өзінше өңдеп жазу әдісімен шығармалар жаратуға негіз салып, үнді, парсы, араб жұрттары әдебиеттердің інжу-маржандарын оқырмандарына таныстырды. Орта Азия халықтары әдебиеттерінен, атап айтқанда, өзбек әдебиетінен алғашқы аудармалар жасады. Осындай сан қырлы талан иелері ауызша жа, суырыпсалма және жазбаша мәнер-тәсілдерімен де өздерінің шығармашылығында шама-шарқына қарай біреуі көп, екіншісі аз мөлшерде жүзеге асырған.

Осындай Күнгейлік ақындық мектептің айтулы ақындарының бірі, атақ-даңқы өзінің көзі тірісінде алыс аймақтарға кеткен Құлыншақ Кемелұлы болды.

Теріскей - «Шежірелі Қаратау Әулиенің кені еді», - деп Құлыншақ Кемелұлы жырлағандай көптеген ауыз әдебиеті үлгілеріне арқау болған, қазақ хандығының алғашқы ордаларының бірі, қазақтың мәдениеті берік орныққан киелі жері.

Құлыншақ қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданындағы Жартытөбе деген жерде туып өскен. Он бес жасынан бастап сөз өнеріне бейімділігімен жұрт назарын аударады. XIX ғасырдағы көптеген ақындар сияқты ақындық өнерді меңгеруіне халық әдебиеті үлгілерін жаттап, ойын-сауықтарға араласып айтып жүруі ықпал етеді. Діни қиссаларды оқып өседі. Ел ақындары дәстүрінде тәрбиеленіп, өз өлеңдерін көбіне ауызша айтып таратумен бірге, жазбаша да шығарып отырған.

Қазіргі кезде ақынның қырықтан астам әртүрлі арнау, толғау, насихат, терме, бата, жоқтау, сыншыл, әлеуметтік сипаттағы өлеңдері мен Шөже, Майлықожа, Бұдабай, Шәді т.б. ақындармен сөз қағысулары мен айтыстары белгілі болып отыр. Ақын өлеңінде: Алдын ала сұрама бермейтінді, Алла өзі жаратқан өлмейтінді.

Халқым үшін шарқ ұрып алаңдаймын, Бұл дүниеден өткен соң келмейтінді, -

деген өлең жолдарынан Құлыншақ ақынның қазақ халқының болашағына көп алаңдаған ойлы ақын екені аңғарылады. Сондықтан да шығармаларында бойындағы бар өнерін халқына арнаған ақынның өзіне қойған талабы да үлкен.

Құлыншақ ақын өлеңдерінің тақырыбы алуан қырлы: арнау, мадақ, мысқыл өлеңдер, өмірдің мәні мен құбылысы туралы философиялық толғаныстар, дәуірдің әлеуметтік мәселелері, ғибрат, өсиет өлеңдер, сөз қағысулары мен айтыстары.

Ежелгі ақындар дәстүрімен Құлыншақ арнайы аттанып, атақты Шөже ақыннан бата алады. Арқа елін, Сыр өңірлерін, Жетісу өлкесін аралайды, Мәделіқожа, Майлықожа, Бұдабай, Молда Мұса, Шәді Жәңгірұлы, Майкөт ақындармен танысып, ақындық өнердің қыр-сырын меңгеріп, айтысқа түсіп отырған. Құлыншақ Кемелұлының ақындық таланты мен шебер сөз зергерлігі жөнінде ғалым Ә.Оспанұлы: «...терең ойшылдығының белгісіндей философиялық пайымдаулар болғанда, екіншісі - өткір әзіл-оспаққа, әжуамысқыл, сын-сықаққа құрылған әлеуметтік мазмұндағы ықшам өлендерге ұсталығы да, үшіншісі - шебер айтыскерлігі дер едік» деп көрсетеді [1, 23]. Құлыншақ ақындық өнерпаздығымен қатар домбыраға, сырнайға, қобызға қосылып ежелден келе жатқан батырлық, ғашықтық жыр-дастандарды, шығыстық сюжетке құрылған қиссаларды да жыр етіп жырлаған эпик ақын. Құлыншақтың жыр айту дәстүрін жалғастырушы сөз шеберлерінің бірі болғандығы жөнінде белгілі фольклор зерттеуші Н.Төреқұлов «Алатау асқарынан жыр асырған» деген еңбегінде қызықты деректер келтірген болатын [2, 60-62].

Құлыншақтың ақындық өзгеше таланты жөнінде өз замандасы Майлықожаның «бағы қалың, аузының қыдыры бар, аты озған ақын, елдегі құдай берген екі жүйріктің бірі, өлеңнің дүрі» дегеніндей талай ақын пікір білдірген. Соның бірі Молда Мұса:

Көтеншіде Құлыншақ өлеңші еді,

Шүу дегенде суырылып жөнеуші еді,

Қарсыласып бетпе-бет айтысқанда, Еш адамнан жеңілдім демеуші еді,-

деп ақынның ақындық, айтыскерлік өнеріне жоғары баға береді. Жыр алыбы

атанған Жамбылдың өзі де:

Қаздай қалқып ерінбей, Өлең тердім жасымнан.

Майлықожа, Құлыншақ,

Пірім еді бас ұрған, деп Күнгейдің екі жүйрігінің өнерін өте жоғары бағалайды, өзіне ұстаз тұтады. Шәкірті Сұлтанбек ақын да естелік өлеңінде: Ұстазым - Орта жүздің Құлыншағы, Өлеңнен кем болған жоқ берген бағы.

Қосылып құнанында ат бәйгеге, Тынбай шауып кеп жүрді сынбай бағы, -

деп ұстазының сөз өнерінің үлкен шебері болғандығын мадақтай жырлайды. Сыр

сүлейі Бұдабай ақын: Көтеншіде Құлыншақ, Өлең сөздің ұстасы. Майлықожа, Мәделі, Бұлар оның тұстасы.

Сөздерінің бар еді,

Тістейтіндей қышқашы, Ең озығы - Құлыншақ, Өлең десе ұрыншақ.

Шу асауды тоқтатқан, Бұғалықты бұрып сап, -

деп оның ақындық өнерін тұстас ақындарымен салыстыра келіп, «ең озығы» деп бағалауы Құлыншақ ақынның ақындық қуатынының, сөз зергерлігінінің аса жоғарылығын көрсетсе керек. Асқар Тоқмағамбетов те Құлыншақ ақыңның: Ақсүмбе, Абақ батыр Созақтағы, Кем еді қай батырдан қазақтағы?

Құлыншақ, Бердібек пен Айтжан ақын, Талайды сөзбен орап тұзақтады ,-

деп шешендігін, айтыскерлік өнерінің биіктігін туған топырағы қасиетті қарт Қаратаумен, Созақпен сабақтастырып жырлайды.

Ғалым Ә.Оспанұлы Құлыншақ ақынның шығармалар жинағын 1991 жылы «Өсиетім...» деген атпен жариялағанда, оның әдеби мұрасын жинап, жариялауда жерлесі Рысқұл Рысжановтың еңбегі үлкен екендігін атап көрсетеді. Оның ізденісінің нәтижесінде ақынның бірталай шығармалары табылып, жарияланған. «Құлыншақтың термесі», «Өсиет өлеңі», «Шөже мен Құлыншақтың қағысуы», «Көлбай болыстың үйіне қонғаны»,

«Ондыбай болысқа хаты», «Мазақ қылма Көлбайым», «Ел арасындағы жанжалды өлеңмен тоқтатуы», «Ар-ұяты бар кісі», «Алпыс бір жанның атасы», «Өмір туралы толғау», «Біреуге берсем дегін, алсам демей», «Әркім әуес қылады қолда жоқты», «Арқада бар балқурай», «Бірінші байлық - денсаулық», «Қызыл тілім сөйлеп қал», «Дүйсенбі, сенде арман жоқ», «Атадан артық туған Жаманқара», «Тар құрсағын кеңіткен», «Түйе жисаң, нардан жи», «Түйенің түйе болмағы», «Қыс қыстауға құм жақсы», «Адамды құдай ойлайды», «Атаның әруағына түней келдік», «Жаратқан, медет бере көр», «Ар-ұятты ойлаған» секілді өлеңдері мен Шәді төре мен Молда мұсаға жазған хат өлеңі, Шәдінің жауабы, ақын өмірбаяны жөнінде жаңа деректер ұсынды [3].

Ақынның 1991 жылы Шымкент қаласында кітап болып басылған «Өсиетім...» деген жинағында ғалым Ә.Оспанұлының алғысөзінен кейін ақынның жиырма екі өлеңі мен екі айтысы - «Құлыншақтың Майлықожамен айтысы» және «Алты ақын мен Ұлбике» айтысы енгізілген [3].

Ақын, жазушы Есіркеп Өмірбеков Құлыншақ ақынның бұрын белгісіз болып келген, халық арасынан жазып алған өлеңдерін ақынның әдеби мұрасына қосты [4]. Ақынның Е.Өмірбеков тапқан өлеңдерін «Шымкент келбеті» газетіне ғалым Ә.Оспанұлы «Сүйінші!» деген айдармен жариялап, көпшілік қауыммен таныстырды. Мұнда Құлыншақ ақынның Бұдабай ақынмен айтысуы, көңіл айту, бата үлгісіндегі салт өлеңдері, арнау, сын сипаттағы шығармалары берілді [5].

Ғалым Ә.Оспанұлының құрастырып, алғысөзін жазған Оңтүстік Қазақстан облысының XIX ғасыр мен XX ғасыр басында өмір сүрген он екі ақынының шығармалары енген «Жыр мұра» жинағында Құлыншақ ақынның да өлең-жырлары мен сөз қағысулары, айтыстары берілді. Жинақта ақынның белгілі шығармаларымен бірге бұрын жарияланбаған «Құлыншақ пен қыздың айтысы», т.б. туындылары енгізілген.

Ғалым Ә.Оспанұлы ақынның шығармаларының кенже танылу себептерін: «Оның қолда бар шығармаларының жөн-жосықсыз қысқартылып немесе бұрмалауға түсіп жарияланып жатуы оқырман қауымның ақынға деген ыстық ықыласын суытып, «зерттеушілер де түймедейді түйедей етіп, болмашыны дабыралай береді екен-ау деген» өкпе-ренішін туғызулары әбден заңды. Шынын айту керек, дүниеде азын-аулақ еңбектері аздырылып-тоздырылып жарияланып келе жатқан бір ақын болса, ол Құлыншақ демеске лаж жоқ», - деп түсіндірді [1, 31].

Кеңес дәуірінің саясатының салдарынан жинақтарда жарияланған

шығармаларының кейбір сөздері мен сөз тіркестерінің өзгеріске ұшырап, бұзылып берілуі көрінеді. Мұнда дінге қатысты сөздері көбірек өзгерістерге ұшырағанын байқаймыз. Ақынның өмір иірімдері туралы толғанысын, адам баласының тіршілік сапарын түйіндейтін:

Адамзат - келер, келер, жүзге келер, Пендені үйде өлсе де, түзде көмер.

Құдая, иманымды саламат қыл, Ағайын қайда бізді іздеп келер? – деген өлеңі:

Адамзат келер-келер, жүзге келер, Бәрібір үйде өлсе де, түзде көмер.

Қайыр-қош, аман боп тұр, қайран елім. Ағайын енді қайда бізге келер,деп берілген [6,78].

Құлыншақ ақын шығармашылығының ғылыми айналымға түсіп, оқу

бағдарламаларға, оқу құралы, оқулықтарға енгізіліп, оқытыла бастауы, шығармаларының әр кездегі жинақтарға, «Айтыс», «Бес ғасыр жырлайды», «Өсиетім...», «Жыр мұра» жыр жинақтарына енгізілуінде Ә.Оспанұлының еңбегі ерен. Ғалымның Оңтүстік ақындарының шығармашылығын зерттеуге арналған диссертациялық зерттеуінде ақынның шығармашылығын арнайы қарастыруы ақын мұрасын тиянақты зерттеуінің бастамасы болды.

«Бізге там-тұмдап жеткен шумақтарына қарағанда, оның өмір ағысына терең бойлап, ойлы өсиет пен тағлымды толғау айтуға шебер екені сезіледі», - деген ғалым Р.Бердібай айтқандай, Құлыншақ шығармашылығында толғау жанры едәуір орын алады

[7, 316].

Ақынның «Дүние -ол бір көздің қасқалдағы», «Енесі жүдеп нашарлап («Дүниеде не ғаріп»), «Адамзат келер, келер жүзге келер», «Дария білмес иттің сарығанын», Ресей патшалығының отаршылдық саясатын бейнелейтін «Амалсыз асы - біз күмірә», «Пенденің көпті күнәсі» толғаулары философия лық сипаттағы толғауларына жатқызуға болады.

Ақын «Дүние - ол бір көлдің қасқалдағы» толғауында дүниетанымын, өмір құбылыстарына деген көзқарасын, адам өмірінің - балалық, жігіттік, егделік, сексен, жүз жастағы қарттық шақтарын сипаттайды.

Құлыншақтың «Тәнің де мейман жаныңа» толғауында адамның өткінші өмірін, тәні мен жанының қарым-қатынасын терең толғайды. Адамның өмірге қонақтығын айтып, мейірімділікке, имандылыққа үндейді. Ананы қадірлеуді, туған-туыс, бауырларды бағалауды термелей толғайды.

Үйде отырсаң мал қорың, Дала шықсаң - қамқорың... Алма мойын, аршын төс,

Біреудің қызын сүйдірген, Әкең өлмес болсайшы?!

Тас емшегін еріткен, Тар құрсаған кеңіткен...

Аязды күні айналған,

Бұлтты күні бұланған,

Анаңнан қамқор бар ма еді,

Шешең бір өлмес болмайшы?! - деп жырлайды ақын.

Ақынның әлеуметтік маңызы зор толғауының бірі - «Қуды мініп, құланды құрықтап жүр». Онда ақын ел ішіндегі қулық-сұмдықты, билік иелерінің елді бүлдіріп жатқан ісәрекеттерін әшкерелейді.

Ақын «Амалсыз асы біз күмірә» атты толғауында Ресей отаршылық саясатының үстемдігін, зорлығын, өз еркінен, құнарлы да шұрайлы жерлерінен айырылып қалған мүшкіл халін толғайды.

Падишамыз орыс-ты, Күннен күнге қылып тұр Көңілдегі жоқ істі.

Қадаулы ағаш, тартқан сым.

Қазақтан алды қонысты, -

Отаршылық жүйе ел сөзін сөйлеп, жоғын жоқтайтындарды билікке жақындатпай, ысқаяқ жандайшаптарды қызметіне жүргізу отаршылдарға тән жайт:

Маубас өгіз секілді, Не гөрімдер би болды. Мұсылманның баласы Табанға түсіп и болды.

Құлыншақ ақынның кейбір терме, насихат, өсиет мәндегі шығармаларында дәстүрлі тәсілмен өмірдің мәні, жақсы мен жаманды тілге тиек ете келе, арлы адамдар мен байлықты, барлықты ғана мұрат тұтқандарды, білімді мен білімсізді салыстыра толғап, ақыл, нақыл айтады.

Құлыншақ ақынның артында қалған әдеби мұрасының бір саласы - айтыстары. Майлықожа ақынмен ауызша, жазбаша, Молда Мұсамен, Бұдабай ақынмен, бір ақын қызбен айтысқаны, Шөже, Майлықожа ақындармен сөз қағысулары. Оның айтыскерлік ерекшелігі туралы ғалым Х.Сүйіншәлиев: «Айтысқан ақынға мін таққыш, табан астында сөз тапқыш Құлыншақ халық ішінде беделді болған. Оның шешендігіне, шыншылдығына ел риза боп ардақтаған» - деп атап көрсетеді [7, 635].

Құлыншақтың Майлықожамен айтысының жалпы көлемі 200-ден аса жолдан тұрады. Мұнда ақындардың бір-біріне деген сыйластық, құрмет, ізеттілігі айрықша байқалады. Майлықожа Құлыншаққа «Менімен кім айтысар сенен өзге», «Ақын ең бағың қалың, озған атың», «Бар едік екі жүйрік құдай берген», «Өлеңге мен де дүрмін, сен де дүрсің», « Бар едік екі ақын мақтап жүрген», «Аузыңның қыдыры бар кісі едің» деген сөздері мен Құлыншақтың Майлықожаға «Қара дауыл өлеңге дүрсің, қожам», Қосылдық екі жүйрік сайымызға», «Қожеке, сөзіңе жұрт тоймас ұсайд» деген өлең жолдары екі ақынның бір-біріне көрсеткен құрметтеріне дәлел бола алады.

Құлыншақ - халқымыздың айтулы өнерінің бірегейі айтыстың дамуына да өзіндік қосқан үлесі зор ақын.

Ғалым Ә.Оспанұлы өз зерттеулерінде Құлыншақ ақынның айтыстары мен қағысуларына ерекше мән беріп, талдайды. Ол әсіресе, Құлыншақ пен Майлықожа айтыстары мен қағысуларына айрықша тоқталады: «Құлыншақ пен Майлықожа айтысы», түптеп келгенде, өткендегі айтыстардың ортасынан ойып орын алмағанымен, тапқырлықшешендік өнердің өнегелі ескерткіші ретінде ерекшеленетін шығарма екені даусыз. Айтыс өнеріне тән бар асыл қасиетті жинақтаған, тәлім-тәрбиелік мәні бар елеулі еңбек»,- деп бағалайды [1, 31].

XІX ғасыр ақындарында өлеңмен айтысып, ақындық өнер жарыстырумен қатар қысқа түрде сөз қағысу, өлеңмен әзіл айту дәстүрі де болған. Осындай дәстүрдің сәтті бір үлгісі ретінде Құлыншақ пен Майлықожаның қағысуын айтуға болады.

Майлы, Майлы десе де май болмадың, Жұрттан алып жегенмен бай болмадың, -деген Құлыншаққа Майлықожа да:

Сен Құлыншақ болғалы талай болды, Иә құлын, иә жабағы, тай болмадың,деп ұтымды да шебер жауап берген.

Құлыншақтың Шөже ақынмен айтысы оның Арқаға барған сапарында өткен сияқты. Шөже Құлыншаққа:

Қаратаудың қатпасы,

«Көкпар шаба келдік» деп,

Бір-бір атты жетектеп, Ішкендерің көк кебек,-

деп тиісе, кемсіте сөйлегенде Құлыншақ Қаратау өлкесінің күнгейі мен теріскейіндегі әулиелі жерлердің қазақ үшін Меккедей құрметтеліп, киелі саналатын шуақты өлке деп жырлайды:

Баба түкті Шашты Әзіз

Ұлсыздарға ұл берген,

Айналайын Қаратау

Әулиенің кені едің,

Қырық бір мың машайық

Мекен еткен өтенім,

Кәлима келтір тіліңе, Алжаспағын сен, Шөже, - деп айтулы ақын Шөжеге сес көрсетіп, ұтымды жауап береді.

Замандас ақындары сөз жүйрігі, айтулы ақын деп бағалаған ақынның шығармалары қолда бар мұрасынан әлдеқайда көп болуы мүмкін. Жарық көрген шығармаларын қарап отырып, Құлыншақ ақынның халықтың салт-дәстүрі мен заман шындығын таныған, адамгершілік асыл қасиеттерді арқау еткен көрнекті ақын екендігін көруге болады. Оның салт өлеңдері үлгісіндегі шығармаларынан, арнау, толғаулары, сыншыл туындыларынан ежелден келе жатқан әдеби дәстүрді терең меңгергендігі айқын аңғарылады. Сөз өнерінің мәні мен мақсатын терең түсінген ақынның шығармалары арқылы тәлім-тәрбие беруді мақсат еткені байқалады. Адам бойындағы түрлі мінез-құлық, қасиеттерді өмір шындығымен, халықтың тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланыстыра бейнелей білді. Қоқан хандығы, Ресей патшалығы отарлау саясатының елдің тұрмысы мен адам болмысына, рухани әлеміне, дініне, әдет-ғұрып, салт-дәстүріне тигізген кері әсері ақын назарында болды.

Ақын шығармашылығында оның толғаулары мен термелерінде ежелден келе жатқан жыраулық дәстүрдің көрініс алып отыратыны байқалады. Сонымен бірге, халықтың рухын көтеріп, жан әлемін сусындатып, сана-сезімін тәрбиелеп отыратын эпостық, батырлық жырларды жатқа айтып отырған үлкен жыршы да болғаны аңғарылады.

Құлыншақ ақынның халықтың дәстүрлі ауыз әдебиетін жан-жақты білгені, терең игергені оның сол дәстүрде көптеген туындылар жасағанынан көрінеді. Ақынның халықтың ауыз әдебиетінен сусындап өскенін оның өлеңдеріндегі сөз қолданыстарынан көрініп отырады. Ақынның шешесін жоқтауындағы: Тал бесігін таянған шешем, Түнде тұрып оянған шешем. Тар құрсағын кеңіткен шешем, Тас емшегін жібіткен шешем. Өлеңдетіп әндеткен, Айналасын сәнді еткен.

Уақыты жетіп демі біткен, Айналайын ақ шешем,

деген өлеңнің алдыңғы шумағының әр қатарындағы сөз тіркестері халықтық қалыпты сөз тіркестері. Халықтық қалыпты сөз тіркестері мен сөздерін сөз шеберлерінің көркемдік қолданыста пайдалануы олардың барлығына да тән.

Мұндай тұрақты сөз қолданыстар, суырыпсалмалық дәстүрде фольклорлық бейнелеу тәсілдерін қолдану қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулардың барлығының да шығармаларында кездеседі. Құлыншақ ақынның шығармаларынан сол фольклорлық дәстүрді жиі қолданғанын көруге болады. Аталып өткен жоқтаудағы сөз тіркестері мен кейбір өлең жолдары Майлықожа ақынның шығармашығында да кездеседі. Яғни, мұндай әдеби құбылысты әдеби мектеп, дәстүр сабақтастығы деп білгеніміз абзал.

Құлыншақ шеберлігі оның өз замандастарының бейнесін қилы-қилы қиыстырып жасауынан да көрінеді. Ақын замандастарын айшықты сөздерді молынан қолданып, көркем сомдайды. Қисықты жамандайтын өлеңіндегі «Тәрізді шөлдеу жердің масасындай», «Пішінің диуананың асасындай» деген өлең жолдарындағы теңеулері айқындығымен ерекшеленеді.

Ақын шығыс әдебиеті сарынында біршама өсиет мәндес өлеңдер мен шығыстық қиссаларды («Шырын - Шекер») жырлаған. Дінін ислам деп танып, мұсылмандық жолын берік ұстанған, бес парыздың бірі - қажылық жолын өтеген, сол жолда опат болған ақынның шығармаларында дінге қатысты сөздердің көрініс тауып отыруы әбден түсінікті. Шығыс әдебиетімен танысып, шығыстық сюжеттерге құрылған дастандар жырлауы да шығыс классиктері шығармаларында жиі қолданылатын көркемдеу тәсілдері мен сөз қолданыстарын пайдаланып отыруы да заманындағы әдеби дәстүр, әдеби байланыс көрінісі.

Құлыншақ ақынның шығармашылығы жөнінде ғалым Ханғали Сүйіншәлиевтің: «Асылы, Құлыншақ шынында да заманының көрнекті ақыны болған. Сондықтан оның қазақ поэзиясының өсуіне, ақындық өнердің жетілуіне қосқан үлестері басқалардан кем түспейді», - деп айтуы ақын мұрасының қазақ әдебиеті тарихындағы алатын орнын, қазақ сөз өнеріне қосқан үлесін көрсетеді деп бағалауы [7,644.], Құлыншақ ақынның әдеби мұрасын зерттеуде, ақын өнерін насихаттауда өзіндік орны бар ғалым Р.Бердібайдың: «Сөз меруертін қалдырған кемел ақынның мұрасы ұзақ жасай бермек» деген тұжырымы [8, 204.], шығармаларында адамгершілік асыл қасиеттерді, ар-ұят, иман, дәуір шындығын көркем бейнелеп, заманының айтулы сөз шеберлерінің бірі болған, сөз маржанын терген ақынның әдеби мұрасы қазақ әдебиеті тарихында өзіндік алар орны бар, тәрбиелік маңызы зор мұра екенін танытады.

Қорыта айтқанда, Құлыншақ Кемелұлы шығармашылығының жариялануы мен зерттелу ісінде, әсіресе кеңес дәуірінде филология ғылымдарының докторы Х.Сүйіншәлиевтің, Н.Төреқұловтың, Р.Бердібайдың, филология ғылымдарының кандидаты Ә.Оспанұлының, кейінгі кезде филология ғылымдарының докторы

Д.Ысқақұлының, филология ғылымдарының кандидаты Б.Қорғанбековтің, жазушы Ж.Әлмашұлының, жазушы-журналист Ө.Қырғызбаевтың әрқайсысының өзіндік орны биік. Осы мәселеде, әсіресе ғалым Ә.Оспанұлының еңбегі зор. Ол Құлыншақ ақынның шығармаларының жариялану мен зерттелу ісімен тиянақты айналысты, өзі зерттеген оңтүстік өңірі ақындарының қазақ әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеу нысаны етіп қарастырғанда, сол еңбектерінің қалың ортасында, назарында болған шығармашылық иесі Құлыншақ Кемелұлы болды. Демек, кейінгі кезде жүргізіліп жатқан ақын шығармашылығының жариялануы мен зерттелу ісінің басында Ә.Оспанұлының ғалымдық еңбегі, оның «Қаратау атырабының ақындары», «Қаратау шайырлары» ғылыми еңбектерімен қатар, «Өсиетім...» (Шымкент: 1991), Жыр мұра (Құрастырып, алғы сөзін жазған: филол. ғыл. канд. Оспанұлы Ә. – Астана: «Елорда», 2001. -496 б.) жыр жинақтарының тұрғаны анық. Ә.Оспанұлының оңтүстік өңірі ақындарының шығармаларын жинау, жариялау және зерттеу жұмысының қазақ әдебиеттану ғылымында дәстүрлік сипат алып, бүгінгі таңда жалғасын тауып жатуы ғалым еңбегінің бір зор көрінісі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. – Алматы:» Қазақ университеті», 1991. –192 б.
   
2. 
   Төреқұлов Н. Алатау асқарынан жыр асырған. Алматы: «Ғылым», 1966.
   
3. 
   Кемелұлы Қ. Өсиетім... Шымкент: 1991.
   
4. 
   Өмірбеков Е. Шежірелі өлке. Алматы: «Ғасыр - Ш», 2003.
   
5. 
   Оспанұлы Ә. Құлыншақ ақын қазынасы молықты. «Шымкент келбеті», 2003, 24 қаңтар.
   
6. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы: Жазушы, 1989. – Т.2. - 495 б.
   
7. 
   Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы: «Санат», 1997. - 928 б.8 Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. – Алматы: «Білім», 2000. – 248 бет.
   

Сүйінжанова Жанар Киікбайқызы

ф.ғ.к., доцент м.а.,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

С.ИСАЕВ ЖӘНЕ АТАУЛЫҚ ТІРКЕСТЕР МӘСЕЛЕСІ ТУРАЛЫ

Қазіргі уақытта ғылым мен білімнің, өнер мен мәдениеттің қарыштап дамуы тілімізде әртүрлі ұғымдар мен олардың атауларының пайда болуына ықпал етті. Жаңа қолданыстар, жаңа ғылыми терминдер мен терминдік атаулар санатына қосылып жүрген бұл атаулардың тілдік табиғаты мен жалпы жасалу болмысының өзіндік ерекшелігі бар еркін сөз тіркесінің құрамынан шығып, атаулық тіркес ретінде танылып жүрген тұлғалардың тілдік табиғатын анықтаудың ғылыми маңызы зор.

Мұндай атаулық тіркестердің пайда болуы ХХ ғасырдың басына сай келеді. Бұл жөнінде қазақ тілінің тарихы мен қазақ әдеби тілі тарихы мәселелерін, жекелеген сөздер мен грамматикалық тұлғалардың шығу, қалыптасу, даму тарихын, олардың даму, өзгеру процестерін зерттеген ғалым Сейілбек Исаев еңбектерінде қарастырылған. Қазақ тіл білімінде «атаулық тіркес» терминінің шығуы С.Исаев есімімен тікелей байланысты. Ғалым «Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы» (мерзімді баспасөз материалдары бойынша) еңбегінде 1920 жылдары бұрын ана тілімізде болмаған жаңа тіркестер туып, орыс тіліндегі кейбір терминдік лексика қазақ тіліне тіркеспен аударылғанын, мәселен, прение –талас сөз, не жарыс сөз, договор-уәде қағаз, не шарт қағаз, т.б. сияқты орыс тіліндегі тіркестердің әсерімен қазақ тілінде де жаңа тіркестер (ашық хат (открытое письмо), ұлт мәселесі (националный вопрос), Орталық Комитет (Центральный Комитет), күн тәртібі (повестка дня), тап тартысы, тап күресі (классовая борьба),

т.б.) пайда болғанын жазады [1]. Және автор «Бұл тәріздес сөз орамдарының синтаксистік сөз тіркестерінен де, фразеологиялық тіркестерден де едәуір айырмашылығы бар. Сондықтан оны атаулық тіркестер деп атауды жөн көрдік» дейді. Содан бері осы «атаулық тіркестер» термині ғылыми айналымға түсіп, ол туралы біршама зерттеу еңбектері жарық көрді [2,317]. Біз мақаламызда профессор С.Исаевтың атаулық тіркестердің басқа тіркестерден айырмашылығы, жалпы тілдік табиғаты туралы пікірлерін қарастыруды мақсат еттік.

Ғалым атаулық тіркестердің тілдегі басқа еркін сөз тіркестер мен фразеологиялық, идиомалық тіркестерден өзіндік айырмашылықтарын, белгілерін салыстыра зерттеп, оның өз алдына басқа тіркес екенін дәлелдейді.

Атаулық тіркестердің еркін тіркестерден айырмашылығы жөнінде «Сөз болып отырған тіркестердің еркін синтаксистік тіркестерден айырмашылығы мынада: тұрақты фразеологиялық тіркестердей атаулық (лексиколизованные) тіркестердің грамматикалық байланысы тұрақты, көбінесе жеке сөздің эквиваленті сияқты бір сөздің орнына қолданылады. Қала берді атаулық тіркестердің орын тәртібі де тұрақты болады [3, 79-80]. Бұндай лексикалық орамдардың құрылысы да, құрамы да біршама тұрақталған болып келеді. Олар бір-бірімен тығыз байланысты, белгілі бір тәртіппен құралған сөздерден тұрады. Құрамындағы сөздер қалай болса солай ауыса бермейді», - деп, атаулық тіркестердің мағыналық тұтастық, грамматикалық тұтастық белгілерін атап көрсетеді [2,318]. Және еңбекақы (заработная плата), уәде қағаз (договор), жер шары (земной шар), атқару комитеті (исполнительный комитет), Қызыл әскер (Красная армия), еңбек кітапшасы (трудовая книжка), фабрик-завод комитеті (фабрично-заводской комитет), кәсіпшілер одағы (профессиональный союз), ашық хат (открытое писмо) деген сөз орамдарының еркін сөз тіркестерінен айырмашылығы бар екені байқалатынын келтіреді.

Атаулық тіркестер еркін сөз тіркестеріндей сөйлеу процесінде емес, осы тұлғасында даяр бір бүтін лексема ретінде қабылданылып қолданылады. Сондықтан да олар жекежеке бөлініп, сөйлем мүшелері бойынша бөлшектеп талдауға көнбейді, сөйлемнің бір-ақ мүшесі қызмет атқарады. Осы белгілер жөнінде ғалым «Бұл жағынан атаулық тіркестер фразеологиялық тұрақты тіркестерге ұқсайды. Бірақ бұл екеуі барабар нәрсе деп оларды бір топқа жатқызуға да болмайды»,- дейді[2, 319].

Автор сол уақытта қазақ тіл білімінде атаулық тіркестер жөнінде арнайы зерттеудің жоқ екенін, осы іспеттес тіркестер фразеологизмдерге, тұрақты тіркестерге жатқызылып жүргенін сөз еткен. Және «фразеология» және «тұрақты тіркестер» деген терминдерге мынадай түсінік береді: «Тіл білімінде фразеология мен тұрақты тіркестер деген терминдер бірінің орнына бірі қолданылады, тұрақты тіркестер деген термин бұл категорияның жалпы атауы болады да, ал фразеология соның ішінде кіретін бір түрі болуға тиіс. Ал фразеология өз ішінде идиома, фразалық тіркес, мақал-мәтелдер сияқты түрлерге бөлініп кетеді. Тұрақты тіркестерге фразеологиядан басқа да тіркестер жатады»[1,320]. Атаулық тіркестер, немесе лексикаланған (лексиколизованные) сөз орамдарын осы тұрақты тіркестердің біріне жатқызатынын көреміз. Бірақ тілдегі тұрақты тіркестердің осылай топтасуы дәл, толық деп есептеуге болмайтынын, бұл топтау принципін әлі де болса зерттеу керектігін айтады.

Атаулық (лексикаланған) тіркестердің жеке топ екенін айта келе, фразеологиялық тіркестер мен атаулық тіркестердің арақатынасына тоқталады. C.Исаев атаулық тіркестер, негізінен, заттың, құбылыстың атауы болса, фразеологиялық тіркестер ондай атаулық мағынада қолданылмайтынын айтады.

Проф. І.К.Кеңесбаев тұрақты тіркестердің құрамына енген сөздер сол фраза компонентерінің әсерінен әртүрлі стильдік бояуға, өзіндік мағынаға ие болатындығын айтқан. [4,12]. Атаулық тіркестерде көркемділік қасиет жоқ, олар белгілі заттың, құбылыстың номинативті атауы. Бұл жөнінде автор «Фразеологиялық тіркестердің екінші бір елеулі ерекшелігінің бірі-оның метафоралық ауыспалы мағынада қолданылуы. Сондықтан да еркін тіркестермен жарысып, олар омонимдік қатар құрай береді. Мысалы, мұзға отырғызу тіркесі екі түрлі мағына береді: фразеологиялық тіркес болса, ауыспалы мағынада жұмсалады (алдап кету, жерге қаратып кету). Ал атаулық тіркестерде бұндай метафоралық ауыспалы мағына болмайды. Мысалы, еңбек кітапшасы, балалар бақшасы, темір жол, кәмелеттік аттестат, аяқ киім, қара күйе, сасық күзен, қара торғай дегендерде метафоралық мағына байқалмайды. Осыған байланысты да оның мағынасы көбінесе дәл, тура болады» [2,321]. - деп, мағынасының дәлдігі, туралығымен және көбінесе терминдік ұғымдарды білдірумен байланысты атаулық тіркестердің синонимдері болмайтынын, олардың мағынасын тек сипаттама (описательно) түрде жеткізуге болатынын көрсетеді.

Атаулық тіркестің мағынасы құрамындағы сөздердің мағынасынан фразеологиялық тіркестердегідей мүлде алшақ кетпейді. Құрамындағы жеке сөздердің мағыналары белгілі дәрежеде тіркес мағынасын анықтай алады. Мысалы, аяқ киім, боз торғай, темір жол, еңбек кітапшасы, балалар бақшасы, ат дорба, т.б. тәрізді тіркестердің мағыналары құрамындағы сөздердің бойынан шығатын ұғымнан алшақ емес. Атаулық тіркестердің осындай басты-басты мағыналық ерекшеліктері оларды фразеологизмдерден бөліп, жеке топ ретінде қарауға негіз бола алады.

Қазақ тіліндегі атаулық тіркестер әуел баста еркін сөз тіркестері болып, сөйлеу процесінде тұрақталып, лексикалық единицаға ауысқан. Атаулық тіркестің номинативтік мағынаға ие болып, жаңа сөз ретінде танылуы, ең алдымен, олардың сөз тіркесі ретінде қолданысынан бастау алады. Еркін сөз тіркесі сипатында қалыптасып, тілдік қолданыста жұмсала жүріп, даяр қалпында қолдану деңгейіне жеткенге дейінгі тұлға мағыналық құрылымында әртүрлі өзгерістер мен дамуға ұшырайды. Автор кеңес дәуірінің алғашқы кезеңіндегі баспасөз тілінде қолданылған жаңа атаулық тіркестерді құрамына қарай мынадай үш топқа бөледі:

1. 
   Байырғы сөздердің тіркесуі: балалар үйі (детский дом), ұлт мәселесі (национальный вопрос), бастауыш мектеп (начальная школа), еңбек кітапшасы(трудовая книжка), ағым істері (текущие дела), т.б. Бұл тіркестердің компоненттері – тілімізде ертеден бері қолданылып келе жатқан байырғы сөздер. Тіркес құрамында, әрине, олар мағыналық өзгеріске түскендігі даусыз.
   
2. 
   Қазақ тілінің байырғы сөздері мен орыс тілінен енген сөздердің тіркесуі: атқару комитеті (исполнительный комитет), құрама республика (федеративная республика), Совет өкіметі (Советская власть), халық соты (народный суд), т.б. Осы мысалдарда қазақ тілінің байырғы сөздері, сондай-ақ орыс тілінен енген сөздер атаулық тіркестің алғашқы анықтауыш компоненті де бола алатынын аңғарамыз.
   
3. 
   Орыс тілінен енген сөздерден құралған тіркестер: уездік комитет, Совет республикасы, математика факультеті, Совет соты, партия комитеті,т.б.
   

Ал атаулық тіркестерді жасалу жолына қарай да бірнеше топқа бөледі.

1. 
   Қабыса байланысқан тіркестер: ашық хат, облыстық комитет, бастауыш мектеп, орталық комитет, темір жол, т.б.
   
2. 
   Қатысты мағынадағы тіркестер көбіне екінші изафет арқылы жасалады: ұлт мәселесі, партия комитеті, халық соты, тұтыну қоғамы, еңбек кітапшасы, балалар бақшасы, т.б.
   
3. 
   Матаса байланысқан тіркестер. Байырғы сөздер; сондай-ақ кірме сөздер іліксептігі мен тәуелдік жалғауларын қабылдайды[2,325-327]. Осы аталған атаулық тіркестерді құрамына қарай, жасалу жолына қарай топтастыруы қазіргі атаулық тіркестерді зерттеуге жол көрсетті.
   

С.Исаев атаулық тіркестер туралы мынадай тұжырымдар айтады: «Осы терминдік мәндегі атаулық тіркестердің көпшілігі әдеби тілге осы кезеңде еніп, қалыптаса бастаған. Бұл процесс әлі де болса тоқталмай, жаңа ұғымдардың келуімен байланысты дами түсуде. Демек, қазақ тіліндегі атаулық тіркестер жаңа сөз жасаудың да бір көрінісі болып есептеледі. Осы келтірілген шағын мысалдардың өзінен мерзімді баспасөз тілінде күнделікті туып отырған жаңа атаулық тіркестердің көп екендігін және олардың әлі де тасқындап туа беру мүмкіндігі зор екендігін байқаймыз. Атаулық тіркестердің тұрақтылығы қалыптасу дәрежесі, сәттілігі бірдей емес, сондықтан олардың кейбірі толық қалыптасқан тұрақты тіркестер болып, лексикалық единицалар қатарына жатса, кейбірі әлі бұл дәрежеге жете алмай, синтаксистік тіркестер қасиетінен біржола арыла алмағандығын көреміз. Соның өзінде де олар синтаксистік еркін тіркестерден оқшауланып, ерекшеленіп тұрады» [2,329].

Сейілбек Исаев – атаулық тіркестердің өз алдына бөлек тіркес екендігін дәлелдеп, басқа тіркестерден айырым белгілерін, оларды құрамына қарай және жасалу жолына қарай топтастырған ғалым. Қазіргі қазақ тілінде пайда болған атаулық тіркестерді осы бағытта қарастырамыз. Және бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалып, бірнеше ғылыми еңбектер жарық көрді.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. 
   Исаев С. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы (мерзімді баспасөз материалдарыбойынша). -Алматы: Мектеп, 1973.- 196-б.
   
2. 
   Исаев С. Қазақ тіл білімінің мәселелері. –Алматы, 2014. -640-б.
   
3. 
   Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы// Тіл мәдениетіжәне баспасөз. Алматы: Ғылым, 1972. 122-131-бб.
   
4. 
   Қазіргі қазақ тілі. Лексика, Фонетика, А., 1962
   

Сүйінжанова Жанар Киікбайқызы

ф.ғ.к., доцент м.а.,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

НҰРЖАМАЛ ОРАЛБАЕВА ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СӨЗЖАСАМ

МӘСЕЛЕЛЕРІ

Қазіргі қазақ тілі сөзжасамын тілдің жеке бір саласы ретінде қарастырғанымызға көп уақыт өткен жоқ. Сөзжасам жүйесі біршама зерттеліп, ғылыми еңбектер қорғалып, монографиялар мен оқулықтар жарық көрді. Сөзжасамның зерттеу нысанын, тіл біліміндегі орнын, мән-маңызын ашуда профессор Н. Оралбаеваның, профессор С.М. Исаевтың, профессор А.Салқынбайдың, профессор З.Бейсембаеваның, Б.Қасымның тағы басқалардың еңбектерін ерекше атауға болады.

Сөзжасамның қазақ тіл білімінде өзіндік орнын қалыптастыруда осы саланың өзіне арналған алғашқы монография жарық көрген болатын. Сөзжасам мәселесін жаңа бағытта, жаңа ғылыми негізде жоғарғы дәрежеге көтерген және сөзжасамның кейінгі зерттелуіне соны бағыт сілтеуге, сөзжасамға көзқарасты өзгертуге, жаңа идеяларға бастауға профессор Н.Оралбайдың жауапты редакторлығымен (авторлары – қазақ тіл білімінің көрнекті ғалымдары М.Балақаев, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева, Қ.Есенов, Е.Жанпейісов, С.Нұрханов) 1989 жылы жарық көрген «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографиясының маңызы өте зор болғанын айтуымыз керек [1]. Монография сөзжасам мәселесін жаңа тұрғыда зерттеудің нәтижесі болды, ғылымның соңғы жетістіктеріне негізделе отырып жазылған ғылыми, көлемді монография еді. Сондықтан қазақ тіл білімі сөзжасамының жеке сала ретінде танылып, қалыптасуының негізін қалаудағы ғалымның зерттеген мәселелеріне ерекше тоқталғымыз келеді.

Сөзжасам 1990 жылы жоғарғы оқу орындарының қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша оқу жоспарына кіргеннен бастап оқытылып келеді. Сөзжасамды оқытудың бағдарламасын 1992 жылы профессор Н. Оралбаева құрастырған болатын. Бұл пәнді оқытушылар «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографияға және осы мәселедегі жеке зерттеулер мен морфология оқулығындағы сөз таптарының сөзжасамы туралы деректерге сүйеніп оқытып келген. Сөзжасам терминінің өзі алғаш 1988 жылғы Н.Оралбайдың «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі» деген монографияда қолданылған болатын, ол термин екінші рет аталған монографияда қолданылып, өз статусын бекітті [2]. Сөзжасамның жалпы теориялық мәселелері бұрын зерттелмегендіктен, олардың ғылымда терминдері де болмаған. «Монографияда» сөзжасам мәселелерінің терминдері тұңғыш рет ғылыми айналымға түсті.

Осы аталған монографияның негізінде Нұржамал Оралбай 2001 жылы оқулық жазып шығарды. Аталған еңбегінде Оралбай Нұржамал апай: «Сөзжасам бұрын морфология саласының құрамында қаралып, оның мәселелері морфология оқулығында берілгенде, онда сөз таптарының сөзжасамы ғана қамтылды, оның өзі толық қамтылды деу қиын. Өйткені морфология тіл білімі салаларының ішіндегі ең күрделісі, оның өз мәселелерін оқулықта толық, жан-жақты қамту өте ауыр, оқулық көлемі, ол пәнді оқытуға бөлінетін уақыт бәрі өте күрделі мәселенің аумағына шек қойды»,- дейді [3,7].

Аталған оқулық қазіргі замандағы ғылымның дамуына сай жаңа технология бойынша модульдік жүйемен жазылған. Оқулықта қазақ тілінің сөзжасам жүйесі, сөзжасамдық талдау, сөзжасамдық тәсілдер, сөзжасам бірліктері, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық мағына негізділігі, сөзжасамдық ұя, тізбек, саты, тип, үлгі, т.б. қазақ тілінде бұрын зерттелмеген мәселелер айтылды. Бұл жөнінде профессор «Оқулық мәселелерін модульдерге бөліп беру пәнді сапалы меңгеруді көздейді. Студент әр модульдің мәселелерімен түрлі жұмыс жүргізіп, оны меңгеруге мүмкіндік алады, оқытушы студенттің әр модуль бойынша жасаған жұмысын, оның сапасын тексеріп, бағалауға мүмкіндік алады. Әр модуль соңындағы сұрақтар, тапсырмалар, тестер т.б. т.б. жұмыстарды орындау, оның дұрыстығын анықтау, ондағы кемшілікті жою үшін мәселеге қайта оралу т.б. мәселені сапалы меңгеруге көмектеседі. Оқытушы әр студенттің әр модульдің мәселесін қалай меңгергенін бағалап қорытып отырады. Бұл студенттің пәннің әр мәселесін толық, сапалы меңгеруін қамтамасыз етеді» деп [3], қазіргі кредиттік жүйеде модульдік оқыту технологиясын қолдану бұл саланы сапалы меңгеруге септігін тигізетінін түсіндіреді.

Қазақ тілінің сөзжасам саласында ерекше мәселелердің бірі - сөзжасамдық тәсілдер. Зерттеуші ғалымдардың сөзжасам тәсілі туралы бірнеше пікірі бар екені белгілі. Айталық, профессор Н. Оралбаева сөзжасамдық тәсілдерді: синтетикалық тәсіл; лексика-семантикалық тәсіл; аналитикалық тәсіл деп бөлсе, профессор А.Б. Салқынбай өз зерттеулерінде сөз тудырушы тәсілдердің мынадай түрлерін ажыратады: фонетикасемантикалық; семантикалық; синтетика-семантикалық; аналитика-семантикалық [4].

Ғылымда сөзжасамдық мағына туралы ғалымдар пікірі де түрліше. Оларды ғалымдар екіге топтастырып қарап жүр. Олар: жиынтық мағына (суммарное значение), айырма мағына (разностное значение). Сөзжасамдық айырма мағына деп негіз сөз бен одан жасалған туынды сөздің арасындағы мағыналық айырмашылық аталады. Жиынтық мағына деген бағыттағы ғалымдар сөзжасамдық мағына деп негіз сөз бен жұрнақтың мағынасының қосындысынан шыққан мағынаны атайды.

Н.Оралбаева сөзжасамдық мағына туралы ғалымдардың пікірлерін келтіре отырып, өзгерген туынды мағына (негіз сөздің мағынасының негізінде жасалады: жас-жасар, көк-көгер), түрленген туынды мағына (негіз сөздің мағынасы өзгермей, түрленуі: балабалапан, әке-әкетай), көшірілген туынды мағына (негіз сөздің мағынасы басқа сөз табына көшуі: айтыс (етістік) – айтыс (зат есім)), теңбе-тең туынды мағына (туынды сөздің мағынасы негіз сөздің мағынасымен тең болуы: АлМУ - Алматы мемлекеттік университеті) деп бөледі[3].

Ғалым қазақ тіл білімінде түбір сөз, туынды сөз, туынды түбір деген терминдердің жігі ажыратылмай, кейде олар бірінің орнына бірі қолданылуы кездесе беретінін келтіріп, аталған терминдерге анықтама береді. «Түбір сөз лексикалық бірліктің грамматикалық тұлғаларға түрленбей тұрғандағы сөздіктерде берілетін түрі. Мысалы, он, жақсы, отыр, сыбызғышы, жылыжай, жолқиыс, әсемпаз, талапкер т.б. Бұлардың әрқайсысы да - тілде белгілі мағынаны білдіретін сөздер. Осылардың қалай жасалғанына, құрамдарының түрлілігіне қарамастан, бәрі де түбір сөздерге жатады. Түбір сөз деп лексикалық мағына беретін, сөздікте белгілі орны бар, белгілі бір сөз табына жататын сөздер аталады. Түбір сөздер екі үлкен топқа бөлінеді, олар: негізгі түбір және туынды түбір. Негізгі түбір сөз бір морфемадан ғана тұрады, әрі қарай бөлшектеуге келмейді, тұтас тұрып лексикалық мағына береді. Мысалы, ол, ел, ата, ана т.б. Туынды сөздер ең кемі екі морфемадан құралып, сөзжасам әрекетінің нәтижесінде жасалған, белгілі лексикалық мағынасы бар сөздер. Тілде сөзжасамдык тәсілдер түрлі болғандықган, олардың нәтижесінде жасалған туынды сөздер де түрліше. Мысалы, қаламгер, сөзшең, өтірікші, білімпаз деген туындылар мен жолсерік, қолкесер, көміркышкьлы, ұзынсонар деген туындылар бір емес. Сол сияқгы АлМУ, екпін, тасымал, ҚР деген сөздерде де айырма бар, бірақ осы сөздердің бәрі туынды сөздерге жатады, өйткені олардың бәрі-сөзжасам үрдісінің нәтижесінде, түрлі сөзжасамдық бірліктер мен түрлі сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған сөздер. Сонда туынды сөздерге сөзжасам үрдісінің нәтижесінде жасалған сөздер ғана жататыны көрінді», - дейді[3].

Тіліміздің сөздік қорынан туынды түбір сөздердің кең орын алатынын сөзжасамдық ұялар анық дәлелдейді. Өйткені әр сөзжасамдық ұя бір негізгі түбір сөзден қанша туынды сөз жасалғанын анық, ашық көрсетеді. Өйткені сөзжасамдық ұя бір негізгі түбірден жасалған барлық туынды сөздерді толық қамтиды. Тілдің сөздік қорында негізгі түбір сөздерден туынды сөздер әлдеқайда көп. Сөзжасамдық ұя тілдік құбылыс ретінде қазақ тілінде танылып, алғаш рет анықтама алуы 1989 жылғы «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографиялық еңбектен басталады [1,365]. Бұл еңбекте сөзжасамдық ұяға төмендегідей анықтама берілген: «Сөзжасамдық ұя деп бір негізгі түбірден тараған туынды түбірлердің жиынтығы аталады». Профессор Н.Оралбаева әр сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық тарам мүшелеріне байланысты, сөзжасамдық ұя жұптан, сатыдан, тарамнан, тізбектен тұрады, олар сөзжасамдық ұяны құрайтын негізгі мүшелер болып табылады деп, сөзжасамдық ұяның жүйелі құбылыс екенін көрсетеді. Және сөзжасамдық ұяның әрбір мүшесін жеке-жеке талдап, әрқайсысына анықтама беріп, мысалдармен түсіндірген. Сөзжасамдық ұя бойынша, сөзжасамдық тізбек бойынша Нұржамал Оралбайдың жетекшілігімен бірнеше ғылыми-зерттеу жұмыстары жазылды.

Қазақ тілінің сөзжасамы - бүгінде қазақ тіл білімінің бір саласы ретінде ғылымитеориялық негізі қаланған, зерттеу нысаны айқындалған сала. Бұл мақалада қазақ тілі сөзжасамының кейбір мәселелері мен ғалым Н.Оралбайдың осы мәселелер жөніндегі ғылыми көзқарастарын ғана қарастырдық. Қазақ тілінің сөзжасамы ауқымы кең, әлі де сөзжасам мәселелерін зерттеуші ғалымдардың көзқарасын талдау және жан-жақты зерттеу алдағы уақыттың еншісінде.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. 
   Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы:Мектеп, 1989.
   
2. 
   Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы:Ғылым, 1988.
   
3. 
   Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы: Оқулық. – Алматы, 2001. -213 б.
   
4. 
   Салқынбай А.Б. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
   

– 271 б.

Ш.П.Қарсыбекова

Ф.ғ.к., д.м.а.,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ УЗУАЛЬДЫ ҚОЛДАНЫСЫ

Аңдатпа: Қазақ мақал-мәтелдерінің тіл практикасында әр түрлі ситуацияда, әр автор тарапынан қолдану барысында ұшырап отыратын тұлғалық-құрамдық өзгерістерінің жүйесін, тұрақты ( узуальды) қолданысын, сөйлеу процесіндегі инвариант және вариант түріндегі өзгеру тәсілдері жайында айтылады.

Мақал-мәтелдердің узуальды дәстүрлі қолданысында олардың құрамдық элементтері орын тәртібі жағынан да, саны мен тұлғасы жағынан да тұрақты болып келеді. Мысалы:

Жақсы өтіріктен жаман шындық артық

Сұмырай келсе, су құрыр

Жол қуған қазынаға жолығар, Сөз қуған пәлеге жолығар.

Жақсы сөз – жарым ырыс.

Алайда, бұл тұрақтылық әдеби тіл нормасы құзырында қолдануында ешбір өзгеріске түспей, сол қалпында сақталады дегенге кепілдік бере алмайды. Мақал-мәтелдер өздерінің өзгеріске бейім, жанды құбылыс екенін байқатады. Бірақ, күрделі құрамдық өзгерістерге бармайды. Мақал-мәтелдердің узуальды варианттары көп емес, олар жеңіл-желпі екі-үш түрлі өзгерістен туындайтыны байқалады. Оның бірі – парадигматикалық варианттар, екіншісі – синонимдік варианттар, үшіншісі – эллипсистік варианттар, төртіншісі – метатезалық варианттар.

Бұлардан басқа түрдегі өзгерістердің барлығы мақал-мәтелдердің окказиональдық қолданысынан туындайды. Мақал-мәтелдердің өзгерістерге ұшырауы узуальды қолданыс шеңберінде мынандай варианттылықты тудырады:

Парадигматикалық вариант. Бұл, негізінен, мақал-мәтелдердің сөз жүйесіне, сөйлем құрамына енуіне байланысты соңғы компонентінің келесі сөйлем мүшесімен синтаксистік байланысқа енуіне қажетті қарапайым тұлғалық өзгеріс. Мысалы: Сұмырай келсе, су құрыр деген мақалды Сұмырай келсе, су құриды деп те қолдану бар.

Бұл – тек мақалдың құрамдық вариантын тудыратын қарапайым прагматикалық өзгеріс нәтижесі. Одан мақал-мәтелдердің мағынасына ешбір нұқсан келмейді. Бұл сияқты өзгерістерді мақал-мәтелдердің жеке-дара тұрған статикалық қалпынан да, автор қолданысындағы динамикалық қалпынан да байқауға болады. Мысалы: Жаманның аузы асқа тигенде мұрны қанайды деген мақалды Ә.Кекілбаев былай қолданыпты: ...Өлдімталдым деп билікке қолың енді жетіп отырған шетқақпай тұқымның төлі болсаң, жаманның аузы асқа тисе, мұрны қанайдының кебін киесі[1].

Осындағы мақал компоненттері прагматикалық өзгерістің авторлық варианттары ( тисе<тигенде, қанайдының > қанайды). Мақал-мәтелдер қолданысында прагматикалық өзгерістердің бұдан басқа да сан алуан түрін келтіруге болады. Солардың біріне соңғы компоненті етістік болып келетін мақал-мәтелдердің сөз ыңғайына, мәтін жүйесіне, сан алуан модификациялық өзгерістерге түсуіне байланысты варианттануын жатқызуға болады. Мысалы: Өре табылса – шабақ, Талқан табылса – тамақ <> деген мақалдың: Өре табылса, шабақ бар (болады \\ табылады), Талқан табылса, тамақ болады \\ табылады <> деп айтылатын варианттары бар.

Бұл өзгерістер мақал-мәтелдердің мән-мағынасына әсерін тигізбейді. Ал, окказиональды қолданыста болатын парадигматикалық өзгерістер өзгерістің бұл қарапайым түрінен әлдеқайда күрделі; синтаксистік байланыс қызметінен мақалмәтелдердің құрамдық деформациясына көбірек ұқсайды.

Синонимдік варианттар. Бұл өзгерістің тетігі тілде қалыптасқан бір мақал, не мәтелдің бір не екі компонентін өзгертіп, оны мағыналас (синоним) басқа сөзбен ауыстыруға байланысты.Мысалы:>Жақсы сөз – жарым ырыс \\ түрінде қалыптасқан мақалды кейде <>Жақсы лепес – жарым ырыс \\ деп те қолданады. Бұл екеуінің мәнмағынасы бірдей, бірақ құрамында синонимдердің алмасуы бар.

Синонимдік өзгерістерден туындаған варианттарға мына мақал-мәтелді жатқызуға болады:

 Бәлен жерде бақыр бар, барсаң, бақыр тұрмақ шақа да жоқ

Бәлен жерде бақыр бар, барсаң, барсаң бақыр тұрмақ шелек те жоқ

Бұл екеуі – бір мақалдың екі варианты. Олардың «вариантқа» айналуының себебі құрамындағы бір компонентінің мағыналас (синонимдес) екі сөзбен – «бақыр» мен «шелек» - ауыстырылуына байланысты. Мақал вариантындағы «мыс ақша» мағынасындағыбақырсөзібірінші вариантта « майда тиын» мағынасындағы «шақа» сөзімен салыстырылып тұрса, екінші вариантта мыстан жасалған ыдыс мағынасындағы «бақыр» сөзімен қаңылтырдан т.б. заттардан жасалған «шелек» сөзімен салыстырылып тұр. Бірақ мақалдың жалпы мағынасына нұқсан келіп тұрған жоқ[2].

Мақал-мәтелдердің элипсистенген (ықшамдалған) варианттары.Паремиологияда мұны «узуальды элипсистенген»(«узуально-эллиптированные варианты»), немесе ықшамдалған варианттар деп те атайды. Бұл құбылыстың мәні мақал-мәтелдердің құрамынан о бастағы құрамдық элементтерінің (компоненттерінің) біреуін, не екеуүшеуін, жалпы мән-мағынасына нұқсан келмейтіндей етіп түсіріп айтуға және олардың тілде сол қалпында қалыптасуына байланысты.

Мақал-мәтелдердің дамуына тән «әрі қысқа, әрі нұсқа» атанатын үрдісіне байланысты жүзеге асырылатын бұл құбылыстың тілде түрлері көп. Соның біріне, мысалы, о баста екі тағаннан (жолдан) тұратын мақал-мәтелдердің бір тағанын түсіріп айту дәстүрі жатады. Қазақ тіліндегі біраз қос тағанды мақал-мәтелдердің бір тағандыға айналып, дәстүрлі қолданысқа ие болу себебі де содан[3]. Мысалы:

• 
  Көрмес түйені де көрмес \\ Көрмес түйені де кқрмес, Танымас құдайын да танымас\\
  
• 
  Шегірткеден қорыққан егін екпес, \\ Шегірткеден қорыққан егін екпес, Барымтадан қорыққан мал жимас.
  

Мақал-мәтелдердің ықшамдалған (эллипсистенген) варианттарына қос тағанның соңында қайталанып келетін мүшенің біріншісін түсіріп айтып, оның функциясын екіншісіне жүктеу нәтижесі де жатады. Мысалы:

• 
  Ашу алдында жүреді, Ақыл соңында жүреді\\
  
• 
  Ашу – алдында, ақыл соңында жүреді\\
  
• 
  Болса, досыңмен кеңес, болмаса, бөркіңмен кеңес\\  Болса, досыңмен, болмас, бөркіңмен кеңес.\\  Елу жылда ел жаңа, жүз жылда – қазан.
  

Бұл тәрізді мақал-мәтелдердің жеке компоненттерінтүсіріп, ықшамдап айтудан да олардың жалпы мән-мағынасына нұсқан келмейді[3]. Мысалы:

• 
  Сұлуынан жылуы жақсы \\ артық\\
  
• 
  Сұлуынан – жылуы \\
  
• 
  Аш құлақтан тыныш құлақ артық \\
  
• 
  Аш құлақтан – тыныш құлақ \\
  

Метатезалық варианттар. Метатеза, әдетте сөз құрамындағы жеке дыбыстардың, не буындардың орын ауыстыруын білдірсе, біз оны шартты түрде мақал-мәтелдер құрамындағы жеке компоненттердің, не сөз тіркестерінің орын алмастыруына қатысты қолданып отырмыз. Өйткені, бұл құбылыс мақал-мәтелдерде де кездеседі. Мұны кейбір қос тағанды мақал-мәтелдердің тағандарының орнын ауыстырып қолданудан көруге болады. Мысалы: \\ Сиыр сипағанды білмейді, Жаман сыйлағанды білмейді \\ деген мақалдың бір варианты - \\ Сиыр сипағанды білмейді\\ ықшамдалған (эллипсистенген) вариант болып қалыптасса, енді біреуі \\ Жаман сыйлағанды білмейді, Сиыр сипағанды білмейді \\ деген метатезалық варианттары да кездеседі. Бірақ, бұлардың құрамы жағынан қалай өзгерсе де, мағыналары сол қалпында сақталады.Мақал-мәтелдердің бұл көрсетілген узуальды варианттары да олардың қолданысына байланысты өзгерістерінен туындаған заңды құбылысқа жатады[4].

Қазақ тілі тәжірибесінде мақал-мәтелдерді қолдану, жұмсау жағдаяттары (ситуациялары) мен тәсілдері көп. Бірақ, сайып келгенде, оның бәрі мақал-мәтелдерді қолданушы автордың (сөйлеушінің) сөз саптау шеберлігіне, оларды құбылтып, өзгертіп, түрлендіріп айту өнер-өнегесіне байланысты. Тіліміздегі мағына, тұлға жағынан сан алуан мақал-мәтелдердің қолданысын пайымдап қарасақ, «олардың тұрақтылығын сақтау» деген дәстүрге айналған ортақ қағиданы сақтай отыра, әрбір автор бұл салада өзіндік өріс тауып жатады. Олардың біреулері, мақал-мәтелдердің тұрақталған номинативтік қалпын бұзбай қолдануға тырысса, енді біреулері оны өзінше өзгертіп қолдануды жөн көреді.Осыған байланысты белгілі жазушы Ә.Кекілбаевтың «Үркер» атты романынан мысал келтірейік:

«....Қазақтың өз сырына өзіндей қанық ешкім жоқ. «Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды» - дейтіні де рас. «Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге жайылады» дейтіні де рас. «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар» - дейтіні де сол. Мынау Мырзатай естіп келген лақаптың да ар жағында әуелде шөп басын қимылдатқан бір негіз бар, оның да әу баста бір отыз тістен шыққан орнықты әңгімеден тарап, ақыр аяғында осындай жартылай ертегі, жартылай халге жеткені мәлім. Тоқсан ауыз сөзі әлгі. Сонда мұның тобықтай түйіні қайда?[5].

Қарап отытсаңыз, автор өзінің бір ойын баяндауында халық аузындағы үш бірдей мақалды, \\ Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды; \\ Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге жайылады және \\ Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар – түрінде қалыптасқан қалпынан өзгертпей келтіре отырып, сол мақалдарды сөз ыңғайына қарай, өз сөзімен көмкеріп, кіріктіріп, мидай араластырып жіберген. Осылай автор өз ойын жалаң түрде емес, бейнелеп, көрікті де әсерлі етіп көрсете білген.

Бұл авторлық қолданыстың сан алуан түрлерінің бірі ғана. Бұл заңдылық мақалмәтелдердің мағына- мәніне ешбір нұқсан келтірмей, тек олардың құрамын ғана сан түрлі өзгерістерге (модификацияға) түсіреді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Кекілбаев Ә. Үркер. Әдеби мақалалар. Алматы, «Жазушы», 1989, 96б.
   
2. 
   Адамбаев Б. Тозған қазды топтанған қарға жейді.Алматы,«Рауан»1991.
   
3. 
   Тұрманжанов Ө. Қазақ мақалы мен мәтелдері. Алматы, «Білім» 1935.
   
4. 
   Нұрышев С. Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан. Алматы, «Рауан» 1959.
   
5. 
   Кекілбаев Ә. Үркер. Әдеби мақалалар. Алматы, «Жазушы», 1989, 125б
   

Ш.П.Қарсыбекова

ф.ғ.к., доцент,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

ҚАРА СӨЗ ЖӘНЕ ӨЛЕҢ СӨЗ ТҮРІНДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР

Аңдатпа: Қазақ мақал-мәтелдерінің тұлғалық-құрамдық өзгерістеріне олардың қара сөз түрінде де, өлең сөз түрінде де қалыптасып қолданылуы жайлы баяндалады.

Кілт сөздер: проза, қара сөз, поэтика, феномен, көркемсөз, поэзия, шежіре, таған, құрылым, құрамдық бөлшектер.

Мақал-мәтелдердің ұйытқысы – тіл. Шынында да тіл –ой-пікірдің, ұғым-түсініктің реальды көрінісі. Даналық ой-толғаныстардың «қысқа да, нұсқа» түйіні тілімізде мақалмәтел, баламасы «ақыл сөз», «нақыл сөз», «шешендік сөз», «қанатты сөздер» арқылы беріледі.

Заңдылығына сәйкес мақал-мәтелдер о баста қарапайым қара сөз түрінде қалыптасса да, дами келе, көркемсөз өнерінің біртіндеп өркендей түсуіне байланысты, өлең сөз өрнегімен берілетін болған. Мақал-мәтелдердің бұлайша дамуының астарыында обьективті заңдылықтардың жатқандығын аңғару қиын емуінеес. Бұл заңдылық, біріншіден, тіл қауымының көркемсөз өнерінің біртіндеп өсуіне, мәдениет пен өркениеттің дамуына, танымдық қабілеттің артып, ұшқыр ой, ұтымды пікірді бейнелі де көркемсөз арқылы сипаттау мүмкіндігінің өсуіне байланысты, екіншіден, дана, айтқыштар аузынан шығып, мақал-мәтелдермен көмкерілген күрделі ақыл-нақыл, ой-тұжырымдардың қалың жұрттың көңілінде тоқылып, жадында сақталуы үшін оларды бейнелі де әуезді етіп ұйқастырып, өлең түрінде айтқан әлдеқайда тиімділігіне байланысты болды[1].

Міне, сондықтан о бастан қара сөз түрінде қалыптасып дамыған мақал-мәтелдер біртіндеп өлең түрінде даму үрдісіне ие болады. Қазақ мақал-мәтелдерінің қоры осы екі үрдіс арқылы пайда болып, қалыптасқан мыңдаған мақалдардан тұрады.

Қазақ мақал-мәтелдері тілдік табиғатына байланысты іштей екі – прозалық, қара сөз және поэтикалық, өлең сөз – жанрға жіктеліп, кқркемсөз өнерінің құдіретті күшімен халық даналығын паш ететін тілдік феноменге айналғандығын көреміз. Қарасөз түрінде қалыптасқан мақал-мәтелдерге мысалдар келтіретін болсақ:

Өзі болған қыз төркінін танымас\\

Суға кеткен тал қармайды \\

Бір шал бір шалды «әке» дейді \\ Шыққан қыз – шиден тысқары \\ Қысыла-қысыла өыз болдым \\ т.б.

Мақал-мәтелдер қорында бұл сияқты мысалдар мыңдап кездеседі, өйткені өлең талабына сай екі, үш, төрт және ода да көп, өзара ұйқасып, жұптасып, үндесіп келетін жолдардан тұратын өлең түріндегі мақал-мәтелдерден басқа, негізі бір жолдан тұаттын мақал-мәтелдердің баршасы қарасөз түрінде қалыптасқандар[2]. Мысалы:

Жақсы қыз – жағадағы құндыз, Жақсы жігіт – көктегі жұлдыз.

Көл толқыса – жар құлайды, Көп толқыса – хан құлайды.

Бірінші байлық – денсаулық, Екінші байлық – ақжаулық , Үшінші байлық – он саулық.

Қас батырдан қорқақ туады, Қас шеберден шорқақ туады, Қас жорғадан жортақ туады.

Хан әділдік қылмаса, хан мәнінен айрылар,

Би әділдік қылмаса, иманынан айрылар,

Бай қайырлы болмаса, бар малынан айрылар,

Мал бетіне қараған жан жарынан айрылар\\

Бір жолдан, екі жолдан, үш жолдан және төрт жолдан тұратын осы мақал-мәтелдердің тілдегі ара салмағына назар аударатын болсақ, деңгейі осы ретіне сәйкес келіп тұрғанын көреміз. Ең көбі бір жолдан тұратын, қара сөз түріндегі мақал-мәтелдер. Төрт жолды бір шумақ түріндегі мақал-мәтелдер жинақтарда ең аз келтірілген түріне жатады.

Осында қандай заңдылық бар деген сұраққа: біріншіден, көркем сөз өнеріне қара сөз түріндегі шығармашылық өлең сөз (поэзия) түріндегі шығармашылықтан әлдеқайда бұрын қалыптасқан деген пікір бар(ідетте, аңыз, әңгіме, ерртегі, шежіре т.б.) түрінде дамып, қалыптасуының басты себебі осы болса керек. Бір жолдық қара сөз түріндегі мақал-мәтелдер мағына жағынан нақтыланып, өткірленіп ширай түссе, тұлға жағынан да жинақталып, ішкі ұйқасы мен әуезділігін күшейте түскені байқалады[3]. Мысалы:

Туғанына бұрғаны – биді құдай ұрғаны \\

Хан – қарақшы, халық – сарапшы \\

Бала, баланың ісі шала \\

Жетім өспей ме, желкеңді теспей ме?

Осы сияқты мыңдаған мақал-мәтелдердің ішкі ұйқасынан екі, үш, төрт жолды өлең құрылысына поэзияға тән шарттылықты байқауға болады. Мақал-мәтелдердің қарапайым қара сөз негізінде қалыптасқан \\ Өзі болған қыз төркінін танымас\\ деген мақалдың құрамдық, тұлғалық дамуынан айқын көрініп тұр.

Қазақ мақал-мәтелдерінің құрылымдық тұлғасы үш түрлі үлгіден тұрады: бір тағанды, қос тағанды және көп тағанды. «Таған» дегеніміз логикалық ой-тұжырымның бүтін бір бөлшегін, табиғат пен қоғамдағы заттар мен құбылыстардың, қалып-күй, іс-әрекеттің сипатын, ерекшелігін, себебі мен салдарын білдіретін сөз тіркесі, синтаксистік бірлік. Мақал-мәтел құрылымында аяқталған бір бүтін ой-тұжырымның тіл арқылы сипатталған негізін «таған» деп атауымыздың себебі оның үш тағанына ұқсауына байланысты. «Таған» ауыспалы мағынасында даналық ой-пікірдің тілдегі тұрақталған тұғыры, көркемсөзбен бейнеленген «тірегі».

Мақал-мәтелдердің құрылымдық тұлғаларының тілдің тірегі болып саналатын үш түрлі тағанның қалыптасу негізінде, пайымдап қарасақ, халқымыздың рухани өмірінің, халық даналығының қалыптасу, кемелдену, даму тарихының ізі жатқан сияқты. Бір тағанды мақал-мәтелдер халық даналығын (этнос) тілі арқылы «қысқа да нұсқа» жеткізудің алғашқы қадамы. Қоршаған табиғат пен қоғамдық ортадан алған әсері мен тәжірибесін, көңілге түйген ой-тұжырымы мен тәлім-тағылымын қара сөз арқылы жүзеге асыру мүмкін болған. Мысалы: \\ Қойшының қызы қой келгенде іс тігер.\\ Өзі болған қыз төркінін танымас. \\ Суға кеткен тал қармайды т.б. осы сияқты қарапайым сөзбен сипатталған көптеген мақал-мәтелдер соның бір айғағы[4].

Бір тағанды мақал-мәтелдердің тұлғалық даму деңгейіне олардың ішкі ұйқасқа құрылу үрдісін жатқызуға болады. Мысалы: \\ Сұлу - сұлу емес, сүйген – сұлу \\; Түймедейді түйедей ету\\; Тіл тікенді де алады \\; Қыз – қырық шырақты \\ бір тағанды қара сөз түріндегі мақал-мәтелдердің құрамдық мүшелері аллитерация, ассонанс, эвфония т.б. поэтикалық шарттарды сақтауға бейімделе бастайды.

Қос тағанды мақал-мәтелдер негізінде бір ұйқасқа бағынып дамыған. Мысалы: \\ Бір бала атасына жете туады,

\\ Бір бала атасынан өте туады, \\ Бір бала кері кете туады.

Көп тағанды (таған саны 4 және одан астам) мақал-мәтелдер қазақ тілінде поэтикалық жанрдың, ақын-жыраулар дәстүрінің кең дамуына байланысты қалыптаса бастайды. Мақал-мәтелдердің бұл түрі хронология жағынан қос тағанды мақал-мәтелдерден кейін дамыған деуге болады. Олар негізінен, ақын-жырау, ділмәр-шешен, айтқыштар шығармашылығында пайда болып, тіл практикасында сиректеу қолданылады.

Қос тағанды мақал-мәтелдер қазақ тілінде бір тағанды мақал-мәтелдерден кейін тұрған, сан жағынан мл синтаксистік тұрақты бірліктерге жатады. Құрамдық бөлшектерінің поэтикалық талаптарға (аллитерация, ассонанс, эвфония) сай құрылуын былай қойғанда, қос тағанды мақал-мәтелдердің тағандары міндетті түрде ұйқасқа (рифмаға) құрылуы тиіс.

Аш бала тоқ баламен ойнамайды \\

Тоқ бала аш болам деп ойламайды \\

Атың болмаса, аяғыңа жалын,

Аяғың болмаса, таяғыңа жалын,

Өзін ғана ойлаған – жамандықтың белгісі, Өзгені де ойлаған – адамдықтың белгісі\\

Уайым түбі – теңіз, батасың да кетесің \\

Тәуекел түбі – жел қайық, мінесің де өтесің \\

Мақал-мәтелдердің құрамдық бөлшектері арасындағы ұйқас көбінесе қайталау түрінде келетін абсолютті ұйқас. Мысалы:

Ақымақ ішкен-жегенін айтады,

Ақылды көрген-білгенін айтады \\

Ақыл - дария, алсаң да таусылмайды,

Жер - қазына, саусаң да таусылмайды\\

Алайда, бір сөз тұлғасында қайталанып, ұйқасып тұрған сөздің бәрін гомогенді омоним деп қарауға болмайды. Мысалы:

Сен салар да, мен салар,

Атқа жемді кім салар \\ деген мақалдың өзара ұйқасып тұрған екі құрамдық бөлшегінің салар жәнесалар - біріншісі -«атақ-лауазымды бастық» та, екіншісі – етістік[5].

Бір тағанды мақал-мәтелдердің құрылымы мен құрамдық бөлшектері.

Қара сөз (проза) түрінде қалыптасқан мақал-мәтелдер жай және күрделі сөйлем тұлғасында кездеседі де, құрамдық бөлшектерінің ішкі ұйқасымен, өзінің өлең жолдарына бейімділігімен, санымен көзге түседі. Мысалы: Саяқ жүрген таяқ жер \\

Жаман айтпай, жақсы жоқ \\ Қалай болғанда да, бір тағанды мақал- мәтелдер логикалық жағынан тиянақты, номинативтік(аталымдық) жағынан бейтарап (еркін) синтагматикалық (синтаксистік, сөйлемдік) бірлік болып саналады.

Мақал-мәтелдердің құрамдық бөлшектері сөйлем мүшелерінің баламалары болып саналады. Олардың санына қарай: мақал-мәтелдердің құрамдық бөлшектен тұратын, үш, төрт, бес, алты жеті тіпті сегізге дейін баратын құрамдық бөлшектері кездеседі.

Мысалдар:

1. 
   Екі құрамдық бөлшектен тұратын бір тағанды мақал-мәтелдер:
   

Қыз – қонақ \\

Сұлуынан – жылуы \\ бұл тәрізді құрамдық қысқартуға ұшыраған мақал-мәтелдер тілде өте аз.

2. 
   Үш құрамдық бөлшектен тұратын бір тағанды мақал-мәтелдер:
   

Жақсыда жаттық жоқ \\ Ұялған тек тұрмайды \\

Тәуекел тау жығады \\

3. 
   Төрт құрамдық бөлшектен тұратын бір тағанды мақал-мәтелдер:
   

Артқы түйенің жүгі ауыр \\

Арық қойда төстік жоқ \\

Көптің аузы – темір талқы \\

4. 
   Бес құрамдық бөлшектен тұратын бір тағанды мақал-мәтелдер:
   

Ел мақтаған жігітті қыз жақтаған \\

Қолда барда алтынның қадрі жоқ \\

5. 
   Алты құрамдық бөлшектен тұратын бір тағанды мақал-мәтелдер:
   

Бір құмалақ бір қарын майды шірітер \\

Байлық не дегізбейді, жоқтық не жегізбейді \\

6. 
   Жеті құрамдық бөлшектен тұратын бір тағанды мақал-мәтелдер:
   

Жамандарға олжа түссе, бөлісе алмай қолға түседі \\

Абырой қонған жігітке ажалды қоян тап келер \\

7. 
   Сегіз құрамдық бөлшектен тұратын бір тағанды мақал-мәтелдер:
   

Жаман мерген киік атқан жеріне үш қайтара барады \\ Екі аяқты адам түгіл төрт аяқты мал да сүрінеді \\ Бір күн қарны ашқаннан қырық күн ақыл сұрама[6].

Бұл келтірілген жеті топты құрамдық бөлшек санына қарай салыстырып, олардың тілдегі қолданыс жиілігі мен көптігін анықтағанымыз жоқ. Бірақ біртағанды мақалмәтелдердің құрамдық бөлшегі көбейген сайын құрылымы да кеңейе түсетіні анық.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Айтбаев Ө. Мақал-мәледердің жазуымыз бен сөйлеуіміздегі қызметі \\
   
2. 
   «Сөз өнері», Алматы, 1978, 90-98бб.
   
3. 
   Смайлова А. Қазақтың мақал-мәтелдері. Алматы, 2003, 214б.
   
4. 
   Тұрабаева Ғ. Түркі халықтарының мақал-мәтелдеріндегі ортақтық \\
   
5. 
   «Қазақ тілі тарихы лексикологиясының мәселелері». Алматы, «Ғылым», 1988,199б.
   
6. 
   Савенкова И. Е.Структура и семантика пословиц и поговорок совр. русского языка.
   

АДК, М., 1989.

7. 
   Жармұхамедов М. Айтыстың даму жолдары
   
8. 
   Әлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. Алматы, «Қазақстан», 1967.
   

Көшенова Тоты Иманқызы

ф.ғ.к., доцент

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті,

Түркістан, Қазақстан

Нарсейітова Фатима Серікбайқызы

«Өрлеу» бiлiктiлiктi арттыру ұлттық орталығы АҚ филиалы, ҚР Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін

арттыратын республикалық институтының «Тәрбие және тұлғаны әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы, педагогикалық ғылымдар магистрі.

САҒАТ ӘШІМБАЕВ СЫНШЫЛЫҒЫНЫҢ БІР ҚЫРЫ

Абайтану – қазақ әдебиеттану ғылымының, әдебиет тарихының үлкен бір саласы. Абайтану кемеңгер ақынның өмірі мен шығармашылық өнері, философиялық, қоғамдық, эстетикалық көзқарастары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерді қамтитыны анық. Өйткені Абайдың шығармашылық мұрасы - қазақ әдебиеті тарихының кіндік тұтқасы, халқымыздың рухани-мәдени өмірінің шарайнасы, сан буын ұрпағымызға таптырмас, таусылмас қазына. Осы мұраны игеру, оның шығармашылығын зерттеу - өткендегі рухани байлық көзін пайдаланудағы ең негізгі мәселелердің бірі екендігі даусыз.

Белгілі сыншы С.Әшімбаев та қазақтың классик ақыны Абай поэзиясы хақында «Ақын жанын жабырқатқан жайлар» атты мақала жазып, абайтануға өз үлесін қосқан зерттеуші десек болады.

С.Әшімбаевтың сыншылдық ерекшелігі - көркем ой мен қоғамдық-әлеуметтік, дүниелік құбылысты салыстыра-сабақтастыра алуы және сол арқылы маңызды философиялық ой түюге ұмтылысы дер едік. Ортаға, сол орта қалыптастырған әр алуан мінезге, жаратылыстың мәні мен адамшершілік мұраттарға сыншылдық тұрғыдан үңіліп, ой сабақтау ұлы Абай туындыларының жаңашылдық сипаты болса, С. Әшімбаев та әдеби сын мақаласында ұлы ақынның адамгершілік тақырыбына жазылған туындыларын талдай отырып, адами қасиеттерге айрықша ден қояды. Өз ортасындағы қоғам тудырған әр алуан жағымсыз құбылыстар арқылы адамның бойында қалыптаса бастаған мінездер сыншыны бейтарап қалдырмаған. Осы бейтарап қарай алмаудың өзі С.Әшімбаевтың азаматтыққайраткерлік тұлғасының іштегі шиыршық атқан күш-қуаты болды дейміз.Осы арқылы сыншының сыншылдық-эстетикалық, философиялық-этикалық дүниетанымы көрінеді.

Сыншының сондай кең толғап жазған аталмыш мақаласы ұлы классик ақынның поэзиясының құдірет-тылсым сипатын өзінше қорытып тануға арналады. Сағат Әшімбаев «Азаматтық формуласы», «Ақын жанын жабырқатқан жайлар», «Өлең сөздің өрнегі» деген мақалаларында ұлы Абайдың өлеңдері жайлы, өлең сөз туралы көсіліп, құлашын еркін сермеп, шешен де көркем тілмен жазған. Мақала еркін ойлы, Абай рухымен сырласу, заман, қоғам жайлы ой жарыстыру бағытында қалам тербеп, сезім-сырға толы эссе сипатында берілген. «Өлең - ой мен сезімнің образға айналған көркемдік жарасымы» [1, 344 б.],- деп ой түйетін сыншы: «Өлеңде ой мен сезім болғанымен, олар лайықты формада (түр) көрініс таппаған болса - үстінде лыпа жоқ, киімсіз адамдай рабайсыз көрінеді. Керісінше, түрі (форма) келісіп, бірақ ой мен сезім парасаттылығы жетпей жатса - өлең өлең емес, құр айғай болып шықпақ» [1, 395 б.], - дейді поэзияның табиғатын байыптап. Сыншының бұл эстетикалық көзқарасы, жалпы әлемдік поэзия заңдылығымен, ұлы Абайдың өлеңге қоятын талап-шартымен ұштасып жатқанын аңғарамыз. Түр мен мазмұн бірлігін С.Әшімбаев қарапайым, дәл де ұғынықты түсінікпен осылайша таратады. Екі өлшемнің бірі кем түсіп жатса, нағыз өнер туындысына нұқсан келмек. Түр мен мазмұн бірлігі хақында сыншының осындай орнықты ойы академик М. Қаратаев пікірінде тереңдетіле түскен.

«Поэзия деген сөзде, бұған берілетін ұғымда қандай тамаша көрік, әсемдік, қанша сүйкімділік бар десеңізші! Таза әсемдіктің, көріктіліктің өзін поэзиямен теңеу де тегін емес. Тамаша сұлу табиғат көркін - рауандап келе жатқан әсем таңды, күн батардағы шұғылалы шапақты, айнадай жарқыраған шалқар көл мен мөлдір өзенді немесе теңіздің ақ бас айдынын, асқан сұлу, көрікті, сүйкімді әйелді, немесе гүл-шешек атқан бау-бақшаны көргенде біз көбінесе «неткен поэзия еді мынау!» деп сүйсіне, қайран қала айқайлап жіберетінімізді өзіміз де аңғармай қаламыз ғой. Азат еңбектің кұлдық еңбектен артықшылығын бадырайта көрсетіп, баса айту үшін біз әдетте «еңбек поэзиясы» деген сөз тіркесін қолданамыз. Ол тұрсын, кейде тіпті бүкіл бір халық туралы ақын халық екен деп теңеу айтамыз, сөйтіп бұл халықтың ақындық келбетін айтып қана қоймай, оның рухани әсемдігін, табиғатқа, өнерге деген сүйіспеншілігін атап көрсетеміз» [2, 75 б.], - дейді ғалым М. Қаратаев. Поэзияның анықтамасын әр ақын, әдебиеттанушы ғалым өзінше түйсініп, тарата айтып, жалғастыра беруі мүмкін. Шындығында, поэзия - кең ұғым. Оны тар өлшеммен танып, қасаң қағидаға салып, шектеуге көнбейді. Екі пікірде де ортақ үндестік бар. Бірі ой мен сезімнің образға айналған көркемдік жарасымы десе, екіншісі әсемділік, көріктілікке балайды.

С. Әшімбаев тек Абаймен шектелмейді. Өзі кейіннен мақала арқауына айналдыратын қазақ поэзиясының көрнекті тұлғалары М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Ө.Нұрғалиев поэзиясынан Абай шығармашылығымен рухани байланысты іздейді. Қазақ өлеңінің даму биігін, тіл шеберлігінің классикалық үлгісін ұлы ақын туындыларымен сабақтастырады. Сыншының «Балладалар шерткен сыр», «Сырлы толқын», «Өмірін өлеңмен өрген», «Өлең сөздің -өнегесі», «Тағылымды дәстүр», «Олжас Сүлейменовтің «Жұмыр жұлдыз» атты аударма өлеңдер жинағының қолжазбасы туралы», «Ақын Сейфолла Оспановтың «Жанардағы жазулар» атты қолжазба өлеңдері туралы» т.б. атты мақалаларынан осы ұстаным байқалады. Қазіргі қазақ поэзиясына Абайдың «сөз патшалығын» түп қазық етіп алады. Поэзияның адам өміріндегі, оның рухани дүниесін қалыптастырудағы орнын айқындайды. Мақалада сыншы ақын өлеңінін, басты желісі, философиялық түйіні - адамгершілік мәселесін бірінші кезекке шығарады. Бұл - жай сөз емес, салмағы айқын, парасатты сөз, адамның ең асыл қасиетін таразылайтын қастерлі ұғым. Сыншының саралауынша жай ғана ұғым емес, тіршіліктің мәнін, дүниенің сәнін төрттағандап ұстап тұрған ең басты өмірлік принцип. Шындығында, жеке принцип қана емес, заңның да, заманның да, адамның да құдіреттілігін танытатын ұлы күш болып табылады. Өйткені, адамгершілікке негізделген іске, танымға құдіреттілік дариды. Сыншы өз толғамын былай өрбітеді: «Осы ұлы күш - адамгершілік қасиет жеке адамның ғана басындағы емес, жалпы қоғамның да қордалы байлығы. Ал оның белгілі бір адамның бойындағы аздығынан айналасындағы адамдарға ғана емес, қоғамға да тиетін кесірі көлкөсір. Олай дейтін себебіміз, бір кесірлі адамның көп адамға тиетін зиянының шексіз болатындығын еске алсақ, адамдық қасиеті тапшы бір адамнан көп адам зор зардап шегуі мүмкін. Мәселен, тарихта ойы олақ, сезімі шолақ оспадар бір адам соғыс бастап отырған да, ал қарапайым халық бостан-босқа қырылып, шығынға ұшырап келген ғой. Халық еш уақытта соғыс бастамаған, тек кесапатқа душар болып отырған. Ондайлар көктен түспеген, олар да анадан туылған, тек қанында адамға деген сүйіспеншіліктің орнына, керісінше, жамандыққа бағытталған қара ниеттілік сезім басым болып келеді екен» [3, 184-185 бб.]. Адамгершілік қасиет туралы осылай толғап, оның жамандық, жауыздық атаулыға қарсы күресінің өлең сөзде қандай мән-мағынаға, кеңістікке ие екенін Абай шығармалары негізінде дәлелдейді. Сыншының «Ақын жанын жабырқатқан жайлар» мақаласы соны көзқарастарымен, ұлы ақын тағылымын жаңаша пайымдауымен, ондағы өткір мәселелерді бүгінгі уақыттың өзекті жайларымен байланыстыруымен ерекшеленеді. С.Әшімбаевтың бұл еңбегін әдеби-бағдарламалық туындысы деуге болады. Мақалада поэзияның өнердегі, өмірдегі орны, көркемдік дамуы негізгі тақырып болғанмен, Абай шығармашылығындағы азаматтық мәселе кеңінен сөз болады. Оның поэзиясы азаматтық, адамгершілік қасиеттерімен бүгін де қастерлі екендігіне тоқталады.

Адам табиғатындағы Абай көрсеткен кеселді кемшіліктер, жағымсыз мінездер, жат қылықтар қазіргі таңда да кездеседі. Абайды қайталап оқып, көңілге тоқу, ой қорыту сол Абай айтқан жамандықтарға есе жібермеу деп біледі. С.Әшімбаев ұлы ақын поэзиясын жамандықтан сақтандыра отырып, жақсылықтың үстемдік алуына рухани көмектесе алатын ұлы поэзия деп санайды. Ақын поэзиясының бүгінгі күнге тікелей қатыстылығының өзі осы зор моральдік мәнділігінде екенін анықтайды. Сондықтан да осындай этикалық, эстетикалық ерекше қасиеті үшін оның поэзиясына сыйынбайтын, сыйламайтын адам жоқ. Сыншы пайымдауындағы Абай шығармашылығындағы адамгершілік концепция негізі - өмірдегі жақсылық пен жамандықты айыра білуге адамдықтың алғы шарты ретінде айрықша мән берілуі ақынның ұғымында жақсыны тану - жақсылықты қолдау, ал жақсылықты қолдай білмеу - жамандықтың отына май құюмен бірдей.

Абай өлеңдері - С.Әшімбаевтың талдап көрсетуінде қазіргі ұрпақты, келер буынды өзінің этикалық-эстетикалық пайым-таразысымен сақтандыратын тағылым мектебі. Сыншының «ауру жоқ жерде денсаулық туралы сөз де аз, керісінше, денсаулық сыр берген тұста ауру жайлы сөздер көбейеді, демек, әдеттегі денсаулықты сақтау туралы сөз екінші жағынан аурудан алдын-ала сақтану туралы сөзге келіп тіреледі» деген пікірі тегін айтылмаған. Азаматтық-адамгершіліктің нағыз жауы тоғышарлық көріністері: моральдық азғындық, алармандық, немқұрайлылық, имансыздық туралы ойланғанда Абай бейнеленген типтердің арамызда кездесетінін мойындаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Әшімбаев С. Азаматтыққа адалдық. - Алматы: Раритет, 2007. - 336 б.
   
2. 
   Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. -Алматы: Жазушы, 1970. -349 б.
   
3. 
   Нақыл сөздер// Ақыл-ой антологиясы: Қазақ афористикасы: бағзыдан бүгінге шейін/ құрас. Е. Шаймерденұлы. -Алматы: Өлке, 2004. - 396 б.
   

Нарсеитова Фатима Серикбаевна

«Өрлеу» бiлiктiлiктi арттыру ұлттық орталығы АҚ филиалы, ҚРБілім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін

арттыратын республикалық институтының «Тәрбие және тұлғаны әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы, педагогикалық ғылымдар магистрі.

Көшенова Тоты Иманқызы

ф.ғ.к., доцент, Түркістан, Қазақстан

ТЫНЫМБАЙ НҰРМАҒАМБЕТОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ САТИРА МЕН ЮМОР

Т. Нұрмағамбетов әңгімелеріндегі ізденістердің бірқатары - оның жеңіл юмор мен сатиралық мінездеулерінде жатыр. Юморға негізінен тазалық пен туралықтың, игілік пен ізгіліктің қадірін білетін, адамгершілігі, қайырымы мол адамдар бейім болады. Жалпы елжұрт, қоғам атаулының қамын ойлаған қамқорлар ғана ненің дұрыс, ненің теріс екенін тап басып тануға ақыл-парасаты жететіндер ғана барады. Сондай-ақ, өз қадір-қасиетін бағалай отырып, өз бойындағы әлсіздіктерді, күлкілі мінез-міндерді көре білетін, соларға сын көзбен қарап, өзін-өзі сынай алатын, соған өресі жететіндер, кемшілік атаулыны, тіпті, ұсақ-түйекке тұрғысыз ұнамсыз нәрселерді байқағыш, ондайға төзбес адамдар ғана бара алады.

Бұл ұғымдардың жалпы табиғаты мен көркемдік қызметі жайында бірнеше еңбек жазған, профессор Т.Қожакеев бұларға мынадай сипаттама береді: «Сатирада ащы кекесін, күлкі еті, мазақ қылу, жоққа шығару, үкім айту, адам қиналысын аңлау, адам жүрегінің түкпіріне үңілу, көңілділік пен күрсініс, т.б. тоғысып жатады. Ал, юмор - өмірдегі күлкілі болмыс, құбылыс, факті, оқиғаларға эстетикалық қатыстың бір түрі. Өмірдегі жағымды нәрселер мен құбылыстардың «әттеген-ай» дегізетін әлсіз, жөнсіз жағын жеңіл күлкі, әзілоспақпен көңілді, іш тарта тәлкек етудің, бағалаудың түрін юмор дейді. Ол құр күлу үшін ғана емес, белгілі бір құбылысты жақсырақ көру, бағалау үшін пайдаланылады»[1, 18 б.].

Осы юмор арқылы автор күнделікті өмірдегі адамдар арасындағы қарым-қатынастар арқылы көрінетін кейбір мінездерді, арамызда көлбең етіп көрініп қалатын жаман қасиеттерді, бейпіл сөзге әдеттеніп кеткен рабайсыз қылықтарды сөз қылады. Астарында зілі жоқ жеңіл күлкі, халықтық юмор бар шығармалардың бір шеті халықтық этикамен ұштасады. Мысалы: «Бұрын ойын-тойға жиі бара бермейтін. Ол той иелерін құрметтемегендігі, әлде жұмыстың басынан асып жатқандығынан емес, ұялатын-ды. Бірақ, бұл тойға баруы тиіс еді. Дәрібек - сыйлас достарының бірі. Ал Сәулемен Дәрібек арқылы танысқанына көп болған жоқ. Институтқа түскеннен кейінгі алғашқы айларда группасында бір той болып, жартысы өтпей-ақ қайтып кеткені бар.

«Өлең айт, би биле» - деп қолқалайды. Әбден берекесі қашты. Сырлыбай болса өмірінде «әу» деп аузын ашып, қолын ербеңдетіп би билеген жан емес. Құдай ұрғанда, басу айтып жұрттың бетін қайтарар уәжі де жоқ. Қарап отырып терге малшынды. Бар болғаны шашын сипай береді. Ыржия күліп, әрқайсысына жаутаң-жаутаң қарайды. Әсіресе қыздар-ақ қысып барады. Іштерінде жүрек жұтқан бір-екеуі бар-тын. Сырлыбайды биге шақырады. Билеп жүріп, оның олпы-солпы аяқ басысына қарап, ішексілелері қатып күледі.

- Немене, сізді тоғайдан ұстап алған ба? Ауылыңызда мектеп жоқ па? Клуб жоқ па?» – дейді» [2, 87 б.].

Т. Нұрмағамбетов өз шығармаларында қазақтың ұлттық мінез-қүлқы, салт-санасы, жақсы дәстүрлерімен қоса, адамдардың арасындағы ынтымақтастық, достық қарымқатынастарды әдемі суреттейді. Осы ретте қаламгердің өмірге деген көзқарасы жұртшылықтың ой-мүддесімен іштей қабысып жатады. Автор шығармаларының кейіпкерлері - ойыны, әзіл-қалжыңы жарасып, тату-тәтті өмір сүреді. «Юмор-туралықты айтудан тайынбайтын, қорқақтыққа, жасқаншақтыққа бой алдырмайтын, дертті түйреп тастайтын адамдардың құралы. Жалтақтық - юмор атаулының жауы. Юмор - үлкен рухани, идеялық күштіліктің белгісі. Ол - келеңсіз көріністерді көре отырып, тепсінбей қалмайтын, онымен ымыраға келмейтін принципшіл, әділ адамдардың үлесі» [3, 186 б.], дейді юмор поэтикасы жайлы еңбегінде А. Мұсаев.

Т. Нұрмағамбетов сатира мен юморды адам баласының алуан түрлі сезімдерімен, қабілет-қасиеттерімен, әлеуметтік тұрмыс күйімен, қоғамдық ортасымен тікелей байланыста болатынын жан-жүрегімен ескеріп, аса мәнділікпен, өмір шындығы мен кейіпкерінің дүниетанымдық қырларын терең бейнелеуде сәтті қолдана алады.

Т. Нұрмағамбетов «қысқа да шағын» жанрдың «жарып шыққан таланты» болғандықтан да, бір оқығанда оның образдары-типтік үлгіде сомдалған дей алмайсың. Алайда, біртіндеп сол бейненің сан түрлі қатпар-қалтарысына үңіліп, іштей саралаған тұста, жазушының типтік келбет кескіндегенін бағамдайсың. Мұнда қаламгер персонаждың ой-арманына, мінез-құлқына, ар- ождандық сыр-сипаттарына зор көңіл бөледі.

Әдебиетті алдымен адамтану, сол арқылы қоғамтану деп қарасақ, әр жазушы өз қаьарманының бойына тән ерекшеліктерді жинақтап типтік образ жасайды. Әрине, ондай тұлға жасау жазушылардың бәрінің қолынан келе бермейді. Ол - шеберлік пен талант, талғам мен танымның басы қосылғанда ғана тумақ. Авторға тән жазушылық сипаттың бірі - ауыл тұрмысының, өздерінің бала кездерінен көріп өскен ортасының шындығымен қатар, бүгінгі күн мәселелеріне де қалам сілтеуінен көрініс табады. Және кейіпкерлерін жасандылықтан аулақ, риясыз шындықпен бейнелей алуында деп білеміз. Сыршыл лиризм мен терең психологизм оның әңгімелеріндегі есте қаларлық тұлға жасаудың басты белгісі. Жазушы қым-қуыт, шым-шытырман оқиғаларға үйір емес. Ол күнделікті өмірдегі әр түрлі жағдайдағы адамдар арасындағы қарым-қатынастарды суреттеп, көркем тілмен айқын бейнелерді бедерлеп береді. Айталық, «Белесебет», «Балалық шақтың әндері», «Жарамазан», т.с.с. әңгімелерінен автордың өзін танысақ, «Қорашылар» әңгімесінен өміртіршілікке бой ұсынған қарапайым еңбек адамының тұлғасын көреміз. Жазушы суреттеп отырған ортаға сай адамдардың көңіл-күйіне, жан дүниесіне терең бойлай білетіндіктен, оқушысына әсер етерліктей образдар сомдай алған.

Т. Нұрмағамбетов кейбір тақырыпты сөз еткенде, адамдардың тіршілігін, өмірге көзқарасын, өзара қарым- қатынасын суреттей отырып, жеңіл иронияға да барады. Ал, оның заңдылығы әңгімеде ашылады. Мысалға «Үш қыз бен бір жігіттің хикаясы» әңгімесін алайық. Қазақи түсініктен аспайтын Үсентайдың ойынша, әке-шеше қалауын жастар орындауы керек. Осы оймен айттырған үш қызы да оның топастығынан қашып кетеді. Әңгіме соңында тауы шағылып, не істерге лаж таппаған Үсентай келбетін көреміз.

«Апаң да өстіп мінез көрсеткен бір заманда. Сондағы жасағаны - сабалақ шашқа қашып кетті. Ал, менің бірдеңем кетті ме? Өзін алмасам шыбықтай сылқылдаған сіңлісін алайын деп отырмын. Енді келіп анау күйеуімен екеуінің тойған көжектей бүржиіп отырғаны. Ал, мен не? Сөзім сөз, күлкім күлкі. Жанымда байлаулы бұзауым Үміткүл» [2, 328 б.] - деп жалған мақтаныш пен дөрекі сезімге берілген, Күміскүлден айрылғанына риза кейіпте көрінген Үсентайдың келесі сөздерінен іштей толғанысы мен жан қиналысын қабат сезінеміз.

«Құдай-ай, қапияда бұл қыздан да айрылдым-ау. Менің маңдайыма жазылған қыздың бәрі жолдан қашатын ауруға душар болды» [2,331 б.].

Бұл мысалдардың барлығы да комикалық элементпен көмкерілген. Осылай болғандықтан да Үсентай бейнесіне қатысты психологиялық штрихтар нанымдылықпен ашылады.

«Өмірге деген көзқарасы өзгергендей болады. Алғашқыда қыздардың шешесіне өкпелеп жүреді. «Апамның ана қызымды беремін, мына қызымды да беремін дегені де әншейін-ау осы. Болмаса сабалақ шаш, дода бастарының да асты-үстіне түсіп өзеуреп-ақ жүрген жоқ па?- деп Үсентайдың Күлшара апасына да өз-өзінен отырып өкпелеп қалатыны бар. Бірақ, өкпелегенде қайда барсын. Әйтеуір кіші қызын айнытып тастамасын деп барып, қолын алып, шәйін ішіп тұрады. Жұмсаған жерлеріне де бармаймын деуге шарасы жоқ. Түбіткүл түспегір мұны осылай жіпсіз байлап тастаған» [2,338 6.].

Сонымен бірге, жазушының бір шығармасынан екіншісінің көркемдігі асқақтап, суреткерлік шеберлігінің өсе түскенін байқауға болады. Қаламгер деталь, штрихтарды орынды пайдалану арқылы, әңгімеге ең қажетті ықшамдылықты жетілдіре түседі. Тілі өте жатық, жеңіл оқылады, онда басы артық, орынсыз қолданылған сөздерді кездестіре алмайсыз. Ол шағын көріністен үлкен түйін жасап, келелі ой қозғай алады. Халықтық юморды өте сәтті пайдаланып, ұлттық әдет-ғұрыпты, дәстүр-салтты да шығарма өрнегіне кіріктіріп отырады.

Оның жеңіл юморға толы келесі әңгімесі – «Шашубай». Әңгіменің атына сай басты кейіпкер де - Шашубай. Әңгімеде оның баларымен қосылып там салғаны жайлы айтылады. Жылда кезеніп, жаз шыға жоқтан өзгені қиындатып, «Осыдан кейін құдайдың жазы шықпайтындай, несіне аптығамын. Келер жазда-ақ кірісеміз-дағы» деп кейінге шегеріп қалдыра салатын Шашубайдың қалайда там салуына үйіне қонаққа келген жақын ағайыны Тәукеннің көптен жөндеу көрмеген үйдің сылағы көшіп, түсе бастаған төбесіне қарап айтқан сөзі қамшы болады.

«Сен Алашыбайдың немересі едің, - деді Тәукен бұған жүзін бұра беріп, баппен сөйлеп. - Біздің рудан жайлауға шыққанда он екі қанат ақ үй тігетін жалғыз Алашекең екен. Ойдан-қырдан келетін игі жақсылар қарындары кебежедей болып, ырс-гүрс етіп сол Алашекеңнің он екі қанат үйінен шығып жатады екен... Алашекеңнің өрмегі мен кілемін тоқу үшін рудың нелер сұлу келіншектері бұрала басып, сол он екі қанат ақ үйге кіріп жатады екен», -деген Тәукен сөзінің соңында былай дейді:

- Сол он екі қанат ақ үй тігіп, сайлауда болыстыққа таласқан Алашыбайдың сен немересісің. Әркімнің кәзитін тасып жүрмін демесең, сенің де Шашубай атыңды бұл маңай түгел біледі. Ал, енді Алашекең тіріліп келіп, сенің мына тамыңды көрсе не дер еді? Құдай біледі қамшысының сабымен-ақ түртіп құлатар еді... [4, 191 б.].

Осыдан кейін-ақ, там салуға желпіне кірісіп кеткен Шашубай кәзит таситын қара сөмкені кіші баласы Қожалықтың мойнына іліп беріп, ол ұста іздей бастайды.

Қиналып, машақатпен салынған тамы қалтасын қақса да, бір қойын сойып, жақын ағайындарын шақырған Шашубайдың олардың сөзінен кейін үнжырғасы түсіп кетеді. «Шашубай қарағым, біз сені тұрғылықты тамын келешекте салады, мынаусы әншейін уақытша...Осы күні сарай дей ме.Қойма дей ме...Сондай бірдеңесі болар, бірер жыл ес жиып алып, қайта кірісер деп

ойладық. Тойыңа атап, жетелеп келгендерімізді де кейінге қалдырып тұрмыз»

[4, 200 6] - деген Тәукеннің сөзінен кейін өз тамына анықтап қарап, там

емес, кепе салғанын байқайды. Бар ашуын Әлтек ұстаны сыбаудан алған ол өзін-өзі «Амандық болса келер жылы бұдан да артық қылып там саламыз. Бұл не? Әншейін сарай ма, отын қора ма бірдеңе болып қалады» деп жұбатады. Алайда, осы ойын айтқанда, кіші баласы мен ортаншысы ат тонын ала қашады, үлкені болса үндемей қалады. Осыдан барып, бұл ойының асығыс айтылғанын сезген Шашубай өзін-өзі кінәлайды [4,

201 б.].

Әңгіменің ұзын-ырғасы осындай. Асығыс қарағанда, тартымды ештеңе жоқтай. Бірақ, бір Шашубайдың айналасынан өрбитін оқига еріксіз езу тартқызып, оның әрбір сөзі мен ісі күлдіртпей қоймайды. Шашубай сияқтылар әр ауылда бар. Әрі аңқау, кісі көңілін өз көңілімен өлшейтін, қолпаштауды сүйетін осы тәрізді адамдар әр қадамында күлкіге ұшырап жатады. Әсіресе, оның әлі салынып бітпеген тамының айналасына алма мен жүзімді ойша егіп тастап, оларды жинауға жәшік іздеп, оны шана істеп тастапсыңдар деп балаларына былай ұрысуы нағыз әпендінің істейтіні емес пе?

Эпикалық түрдің барлығына да қалам сілтеген Т. Нұрмағамбетов әр кейіпкердің аузына тек қана «оның мінезіне лайық сөз салып», «өзі суреттеп отырған адамдардың орнына қойып, олардың әрқайсысы қандай тілмен сөйлейтінін ап-анық біліп отырған» деп айтуымызға болады. Сонымен қатар, жазушы кейіпкер портреттерін беруде, жекелеген мінездеу, сипаттауларда өз көзқарасы, көңіл-күйін байқатып отырады, ал кейбір оқиға не ождандық мәселелерге байланысты қысқаша ой-байламын ашық білдіреді. Эпикалық суреттеулерде барынша байсалды, бейтарап көрінетін Т. Нұрмағамбетов табиғи тапқыр юморлар арқылы қарапайым, халықтың шынайы болмысын жарқырата аша алады. Тынымбай шығармаларында жазушы тілінде кейіпкерлердің әр алуан психологиялық ассоциацияларын әсерлі бейнелеу мақсатында ауыл үйдің мысығы, күшігі, иті, есегі және жылқы деген құлын-тайларымен, Аймүйіз, Жезмүйіз деп аталатын сиырлар бұзауларымен еріп, мидай араласып жүреді. Осыған байланысты қаламгер шығармашылығында юморлық баяндаудың элементтері көптеп кездеседі. Ол үнемі авторлық баяндаумен түйінделіп отырады. Әсіресе, мұндай баяндау ауыл адамдарының кейбір қалалық болғандарының образын жасауда езу тарттырар юмор арқылы өріледі. Тіпті, жазушының кейіпкерлері атын қоюы да қызық. Бір жағы негізгі идеяға, бір жағы жеңіл иронияға орайластырылады. Мәселен, Жаманқүл, Шашубай, Қиғашбек, Бәдігүл, Шодыр, т.б.

Жазушы әдебиетті өзінің үйреншікті тақырыбымен, қызғылықты характерлер тобымен, стилдік мәнерімен байытты. Әңгімеге тән қысқалық, композициялық жинақылық, жеке детальдарға үлкен мән беру, т.б. - автор прозасының басты сипаттары болып табылады. Қаламгер шеберлігінің қайнар бұлағы-халық өмірін, ауыл тұрмысын жетік біліп, әр кейіпкердің бітім-болмысын, мінез-құлқын, сөйлеу мәнерІн даралап ала білуінде деп айтар едік.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қожакеев Т. Сатира - күштілер қаруы. - Алматы: Жазушы, 1985. – 288 б. 2 Мұсаев А. Қазақ прозасындағы сатира мен юмор поэтикасы (19601990): дис. филол. ғыл. канд. - Алматы, 1999. - 281 б.

3Нұрмағамбетов Т. Айқай. - Алматы: Өнер, 2001. - 440 б.

4Нұрмағамбетов Т. Туған ауыл түтіні. - Алматы: Жазушы, 1989. -381

Досбол Амангелдіұлы Ислам

ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

АҚЫН ЕРЛАН ЖҮНІС ӨЛЕҢІНДЕГІ ДҮНИЕТАНЫМ КӨРІНІСІ

Өмір-өлең дегенді онның бірі түсіне алмауы мүмкін. Керісінше өлең-өмір дегенді де сол онның жартысы түсінбесі анық. Адамның дүниеге іңгәлап келуінде де, жылатып қоштасарында да тылсым ырғақ барын түсінбеске түсіндіре алмайсың. Әйтпесе, екі ғасыр арасында «бас ақынның айтқанын ұғынса» әуелі қазақ ұғынар еді. Көп қазақ Абайдан әлі алыс жүр. Ары қашқанды қалай жақындатсақ керек.Абайға ,Абайдан қалған «Өлең сөздің патшасы-сөз сарасына» жақындатудағы мақсат не? Адам баласы, ең болмаса, өмір мәнін, өмірге келіп-кетудегі өз міндетін дұрыс түсініп өтсе дейтін адал пейілден шығар. Абайдың да ақ пейілі сол болар. Абайдан кейінгілердікі де. Себебі, сөз сарасы өлеңнің бір жаратылысы болса, ол, ар, ұят, иман, обал емес пе? Бұрын қазақ өлең оқитын, тыңдайтын. Арғы ғасырларға бармай-ақ кеңес кезеңінде өлеңді партияның идеологиясына қызмет еттірді. Кеңес идеологиясына қайшы келетін өлеңді цензура қайшылап отырды. Яғни, өлең кеңестік жүйенің тәрбие құралы болды. Өлеңнің, әдебиеттің күшін білгендіктен, мойындағандықтан солай еткен. Сол кезде тыңдаушы қауымының көпшілігі кеңестік биліктің айтқанына иланды. Илануына әдебиет те себепші болды. Тәуелсіздікке қол жетгізгелі әдебиет мемлекеттік идеологиядан тысқары қалды. Нарыққа бет алған тұста материалдық жоқты түгендеуге көштік. Экономикалық жағынан біраз кемелденген шығармыз. Есесіне рухани азығымыз жұтаңдады. Адам баласының рухани азықсыз өмір сүре алмайтынын ескермедік. Руханияты ашыққан халықты жат елдің идеологиясы тамақтандыра білді. Дін арқылы халықты ішкі бірлігінен ажыратарлық әрекеттер жүргізілді. Отарлау саясатының жабық, жымысқы түрде жүргізілетін мұндай қарекеттерін талай ғасыр бастан кешіргеніміз тарихтан белгілі. Сол тарихтан, тарихи шындықтан біздер қорытынды шығармадық. Тарихи қателіктерді қайталадық. Әр дәуірдің тынысын дәл суреттеген ақын-жыраулар мұраларынан тағылым алмадық. Түркілік – ұлттық дүниетаным философиясымен жазылған құндылықтарды мемлекет тарапынан бағалап, идеологиялық құрал ретінде пайдаланбаудан сананы жат ағымдардың билеуіне жол бердік. Салдары терактілер... Демек, өмір – өлең немесе өлең - өмір дейтін ой түйінінде қарапайым өмір сүру шындығының «басталу-аяқталу жолы» жатыр. Адам баласы ол қазақ па, орыс па, ағылшын ба бәрібір «өмір – өлең жолында» руханиятсыз мән-мағынаға қол жеткізгені жоқ. Адам баласының өмір жолындағы мән-мағынаны тануының өзегі сөзде, «өлең сөздің патшасы- сөз сарасында». Өлең арқылы өмірді , уақыт тынысын, өзіңді тануға болады. Өлең танумен өміртану, өміртанумен адамтанудың бір тұтас ұғымдарға айналатыны да сондықтан. Өмірдің өзі өлеңге айналып, өлеңнен өмір бейнесі тіл қатып тұрса тыңдап үйренген жөн. Мына бір өлеңді оқысақ:

« Жымиып қана қош айтып өткен жылдарға,

Жолаушы жүрек жолдарға қарап тұрғанда, Бейімделуім керек-ақ шығар бұл күнге Кейін келуім керек-ақ шығар бұл маңға. Басынан бұлтты, қасынан жұртты өткеріп, О, талай сезім таң атар тұста кетті өліп ...

Әлдебір жанға алғашқы сәттей ғашық боп,

Әлдебір жанды ақырғы сәттей жек көріп,

Әр сәтке, міне, ескерткіш қойып өлеңмен, Ескерткіштерге Өмір деп есім берем мен! Өлең жазуды өзімнен артық білсем де, Өмір сүруді үйрене алмай келем мен![1,29].

Адам өмірінің әр сәтіне өлеңмен ескерткіш қойып, ескерткіштерге өмір деп есім беретін лирикалық кейіпкердің бір көңіл толқынынан туған ой. Өмір ескерткіштерге айналып өлең болып сөйлейді. Түсініксіз ештеңе жоқ, бәрі түсінікті айтылған. Өлеңді түсіндіріп, талдап берудің өзі кейде қажеттілік тудырмайды. Бұл да сондай өлең қатарынан. Бірақ, оқырман өлеңді шұбырта оқып келеді де 1 шумақтың 3-4, 2 шумақтың 12 тармақтарын іштей қайталап оқуы мүмкін. Мұнда автор сұлбасы айқын көрініп те тұр. Ақындық «мен» атынан сөйлеуші лирикалық кейіпкердің өмірбаянына тиесілі екенін де сезіп отырасың. «Автобиографиялық деректермен жанасатын күнде де мұндағы «меннің» сипаты жеке бастықтан гөрі жалпыламалық сипатқа көшкен»[2,162]. Мұны 3 шумақтың соңғы тармақтарындағы ғұмырбаяндық сөз «өлең жазу» даралайды. «Өлең жазуды өзінен артық білу»-ақынға тиесілі іс. Ақын Ерланның өз өмірінің бір сырына арналған өлеңі екенін біле тұра тәптіштеп талдауға баруымызға не жорық? Мәселе осында болса ше? Ақын «мені» дүниетанымдық көзқарасымен ақ адам баласына ортақ «өмір-өлең, өлеңөмір» философиясына жалпыны ортақтастыруға ұмтылуы. Оқырман алғашқы шумақтың қос тармағынан ақ өз өмірі жайлы ойтолғанысқа енеді. Өзінің жүріп өткен өмір жолын есіне ала, өмір торабындағы өз бейнесін көреді. Әр оқырман «жолаушы жүрек» иесі бола алатынын түйсінеді. Оқырманның көңіл пернесінде осы шындықтың нотасы басылғалы тұрғаны қашан. Ақын сөзі осы көңіл-күйді дөп басқан.Оқырманның бір сәт ақынға айналуы, өлеңмен өмірге келген о бастағы болмысынан бүгініне дейінгі жолына үңілуі сағыныш күйін тудыратыны анық. Ақынның жеңісі де осында. Оқырманын ойландыра алды. Күйкі тірлікке көндіккен оқырман «өмір-өлең-уақыт» жайында ойға шомды. Лирикалық кейіпкердің көңіл толқыны кілт өзгеріп ақындық «мен» позициясымен бетпебет келеді. Бұл 1 шумақтың 3-4 тармағында орын алады. Оқырман кейіпкердің бойын бұл күйге бейімдеуі несі?, бұл маңға кейін келуі несі?-деген сұрақтар басады. Оқырман ақын емес. Мұндай сұрақтардың көкейінде орнауы заңдылық. Автор позициясын танытатын бұл екі тармақ мәні тереңде. Автор емеурінімен бүгінгі уақыт тынысын тануға болады.Бұл күн – қай күн. Ақын өмір сүріп отырған бүгінгі күн. Жасампаздығынан жасандылық салмағы ауыр қоғам. Ертеңгі есінен шығып, бүгінгі күнімен алға ұмтылған сана. Далаға тасталған перзент, қарттар үйі қаптаған қала. Өнімсіз өндірістер. Алып сатуы дендеген нарық. Сатылымға шыққан мансап, бедел,достық... Екінші,үшінші шумақтардағы жеке адам өмірінің новеллалық иірімдері ақын «менінің» концептуальды шешіміне бағындырылып , мазмұн мен пішін тұтасып, сегіз тармақты көркем құрылымға ауысқан. Жеке адам өмірінің новеллалық иірімдері деп отырғанымыз ақын өмірдерегіне ғана тиесілі емес. Жалпыға ортақ толғаныс. Өлеңнің басталуынан-ақ әр оқырман өз өміріне қатысты екенін сезініп үлгерсе керек. Өткен өмір белестеріне қайта оралып толғаныс күйі жанын билейтін болады. Концепциялық шешім орайымен бағамдасақ соңғы екі шумақ 8 тармақты емес, 6 тармақпен аяқталып, 6 тармақты шумақ құрап тұр. Сонда ақынның концепциялық шешімі екінші шумақтағы 5-6 тармақтардың метафоралық ой-жүйесінде бейнелене түскен. Лирикалық кейіпкер өткен өмір сырларына мейлінше үңіле қарап, толғана түскенімен торығып кетпей бүгіні мен ертеңіне тік қарайды. Жақсыға «алғашқы сәттей ғашық боп, жаманды «ақырғы сәттей жек көріп»- өмір сүру әр адам басынан өткерер шындық. Ол өмір шындығы. Өмір шындығына салқынқандылықпен қарау рухты адамның ісі. Өмірдің әр сәтіне «өлеңмен ескерткіш қойып, Ескерткіштерге Өмір деп есім беру»- ақынның шаруасы ғана емес, әрбір рухты жанның да ғұмыр есебі болуы тиіс. Жоғарыда айтып өткендей 2- шумақ 6- тармақпен аяқталуының дұрыс болатыны,өлең бойындағы сюжеттік желілердің тоқайласар тұсы, осы 5-6 тармақтың көркемдік шешім жүгін көтеруінде.2 шумақтың 6-тармағы өлеңдегі бүкіл айтылар ойдың тоқетері, «тоқсан ауыз сөздің» түйіні. Ақын кейіпкердің реалистік әрі романтикалық пафоста өмір сүру философиясы. Біздіңше, өлең 2- шумақтың 6-тармағымен қорытындыланып-ақ тұр. 2шумақтың 7-8- тармағы ақын кейіпкердің өмір шындығынан жабыққан көңілін білдіруі ғана. 2-шумақтың 5-6 тармағындағы романтикалық лептің 7-8-тармақта реалистік қалыпқа түсуі көркемдік шешімді солғындатып жібереді. Сондықтан да өлеңнің финалы «Ескерткіштерге Өмір деп есім берем мен!» - де қалғаны жөн-ак. Себебі , «Өлең жазуды өзімнен артық білсем де, өмір сүруді үйрене алмай келем мен» - деуі талай тағдырды ақындар айтқан сыр. Өмірге бейімделмей-ақ кеткен ақындар легін Мұқағали, Тоқаш, Жұматайлар танытып кеткен. Бәлкім, тіршілік тұрмысына икемсіз ақындар дәл Ерлан Жүніс секілді айтпаған шығар. Бұл Ерланның өз сөзі, өз шыны шығар. Бірақ, сол шынның публицистикалық сарында айтылуы, оқырманына таныс жәйттен хабар беруімен шектеледі. 7-8 тармақтағы ғұмырбаяндық ойлар «Жалғыз ішу асыңды жанға ауыр ма» өлеңінде де, жалғасын тапқан.

«Жалғыз ішу асыңды жанға ауыр ма, Отырғанда елестер қармауында? Өткен күннің бір мұңы бар жүректе, Өткен күннің бір дерті бар бауырда.

Серіктерім: кітаптар,сезім, өлең,

Теледидар, темекі, өзім, әлем, Үйренісіп алғанмен осыларға, Үйренісе алмадым өзіме мен !

Түп-түйсіну, сезіну, күн-ой салу,

Болмады оңай өзіме ұнай салу Жиылмаған төсекке кешкісін кеп, Қиын маған киімшең құлай салу! Бейімделгіш келгенмен пенде деген, Түз аңындай сыясың бөлмеге әрең.

Маңдайдағы жазудың сиялары

Таңдайыма тамады- кермек өлең![1,107].

Ақын болмысын танытуда алдыңғы өлеңнің 7-8-тармақтарына қарағанда реалистік суреттеу басым. « Түн-түйсіну, сезіну , күн- ой салу, түз аңындай сыясың бөлмеге әрең, маңдайдағы жазудың сыялары, таңдайыма тамады-кермек өлең!» - секілді тармақтардағы көркем ойлаудан туған айшықтар публицистикалық пафостан әлдеқайда жоғары тұр. Мұнда, өмір сүруге үйренісе алмай жүрген кейіпкер даусы «түз аңындай» ерікті жанға айналған. Пендедей бейімделгенімен көндіге алар емес. Көндіктірмейтін –Алланың аманатын арқалаған ақындық. «Маңдайдағы жазудың сиялары»- ақындық тағдыр.

Ақындық тағдырды –ақын тілімен бедерлеген. Ұлттық дүниетанымда қалыптасқан «пешенеңде жазылғанды көрмей көрге кірмейсің»- дегенді ақын тағдырымен қатыстырып бейнелеуі ұтымды шыққан. «Маңдайдағы жазудың сиялары»- осындағы сиялары сөзін таңбалары деген сөзбен алмастырса болмас па екен деп те ойландық, Себебі, маңдайға жазылып қойған соң сияның қажеті қандай? Сия жазу таңбаланғанға дейінгі қолданар зат емес пе? Ал, жазудан таңба түсетіні өлеңде поэтикалық дәлдік тудырады. « Маңдайдағы жазудың таңбалары таңдайыма тамады»- деп оқылғанда да дыбыс үндестігінің әсері күштірек. Таңба қатып қалған соң тамбайды ғой деп дау айтарсыз.Сияның да жазылып қойған соң қататынын, қатпаса жазу шықпайтынын ескерген жөн. Жазу сөзінің өзі сия сөзінің мағынасын қажетсіне қоймас. Сия сөзінің мәні «маңдайдағы жазудың» мағынасына жұтылып тұр. Жалпы оқырман үшін «сия» сөзі пәлендей селкеулік түсіріп те тұрған жоқ. Ерлан жастық шақтың жалынды жыршысы. Өзі де жас болған соң ба, бозбала күннің тамаша суреттерін кестелейді. Жастық шақ түнінен тосын ойларға толы тағылым тауып, күнінен көкжиекке көтеріліп көркем әлем жасауға ұмтылған ақын.

«...Сағыныш деген-сағымға сіңген көне екен, Көңілдің көркем күймесі тағы бос екен» [1,28] немесе

«...Кездескен кез есімде, Ұялшақ түн есімде» [1,26]

немесе

«...Тұңғиық мұңнан тұншығып шыққан тұмса өлеңҒұмырым менің- адасып жүрген бір сәлем»! [1,27] немесе

«...Махаббат- рас ол – күресу, Күресу-өзге емес, өзіңмен! [1,39] немесе

«... Жазу оңай тиген сайын қорқамын, Қазу оңай тигендей көр өлеңге» [1,74]

немесе

«...Біз- мәңгілік кездесе алмаудан ағарған көңілдің самайы,

Ешқашан ашылмаған табысу хатындағы мыңжылдық мөрі [1,79]

Мысалға алынған қос тармақтардың қай-қайсысы да ақын тілінен ғана туатын бейнелі жолдар. Бейнелеп айту ақынның сөздегі есімі.Сөздегі есімге құлақ түрсек Ерлан Жүністі танимыз.

Өмір мынау-у құйылған аяқтай, Тағдыр мынау- екі ұшы бар таяқтай. Беу,дүние-ай,безе алмаспын сонда да, Ақтық демім шаранамды оятпай.

Жүрек мынау: дауасы не, дәру кім?!

Уызынан бал іздеймін бар удың. Ол да өмірден жерінбес-ау,қалмаса, Ақтық сөлім ерінінде арудың. Санам мынау- сандырағы заманның , Адам болып тұруы үшін алаңмын.

Күн артынан көшіп барам қалса деп,

Ақтық сөзім ауызында Ғаламның [1,103]

Бұл, жігіттік желең шақтан, ал қызыл бақтан шығып алысқа ақыл тіктеген, иыққа міндет жүктеген мақсатты жанның сөзі. Кемелдікке көш бұрған ақын-кейіпкердің өзі. Күн керуеннің соңынан жыр керуенін бастаған ақын Ерлан Жүністің асуын алдан күтеміз.

Авторлық аңдатпа:Бір өлеңдегі көркемдіктің көпқырлылығы ақынның дүниетанымдық көзқарастарымен қатар,ақын «мені» мен ақындық «тұлғаның»-әдеби бейнесін оқырман санасында сұлбалайды.Ақын тұлғасының әдеби бейнесі жеке өлеңде де ақындық «мен» атынан айтылатын суреткерлік шешім аясында көрініс береді. Автордың өмір философиясы жайлы толғаныстары өміртану, адамтану секілді күрделі дүниетанымдық арналарға жетелейді.Ақынның жекелеген өлеңдерін талдау барысында жазу мәнерін, көркемдік әлемін тануға да болады.

Резюме : В одном стихотворении наряду с мировоззрением поэта в сознание читателя проецируется многогранность образности «я» и «авторская личность». В рамках создание образа в личных стихотворениях используется «авторская личность» и «я». Мысли автора о философии жизни,человековедения ведут к познанию сложных путей мировоззрения и мироздания.

Author’s summary: Along with poet’s world-view in reader’s mind a versatility of “ego” and “author’s personality” figurativeness is projected in a poem. The “author’s personality” and “ego” are used in his own poems in creating an image. The author’s thoughts about philosophy of life, human nature study lead to perception of hard ways of world-view and the universe.

Әдебиеттер

1.Ерлан Ж. Хауас.Өлеңдер жинағы -Алматы: «Ан Арыс»,2013.-160б;

2.Ислам Д.Қазақ лирикасы.-Алматы: «Арыс»баспасы,2010.-200б.

Adiyeva Pakizat

Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi

BİLİMSEL TANIMDAKİ “KADIN” TASVİRİ

Asıl konuya geçmeden önce sosyal bilimler dalında “kadın” hakkında söylenen görüşlerin üzerinde durmak istiyoruz. Çünkü kadın konusu bizim Türk dünyasındaki geleneksel bakış açısından ele aldığımız zaman çeşitli görüşlerde tecelli eder. Tabii, kahramanlık destanlarda çeşitli tasvirleri yapılan Türk kadınıyla ilgili türlü tartışmalara günümüzde bolca rastlanabilir. Bu çeşitli tartışmaları önlemek niyetiyle teferruatlı araştırma yapmayı düşündük. Son asırda dünya çapında cinsiyet meselesine ilgi duyulmakta diyebiliriz. Söz konusu mesele sanatta, bilim dünyasında ve toplum hayatında önceden görülmemiş dereceye yükselmeye başlamaktadır. Toplum süjeleri olarak erkek ve kadını algılamada birkaç bakış açısı mevcuttur. Doğu geleneği varlığın bütünü olarak İn ve Yan’ın (Kadın ve Erkek temeli) birliğini gösterir. Onlar kültürdeki İn veya Yan’ın rolüne önem vermek yaşam temelini değiştirir diye tanımlamaktadır. Bu iki kaynak doğada ve kültürde bir birini tamamlar. Kadınları aşağı yaşam varlıkları olarak gören Aristo, çift cinsli yani kendi kendisini döllendiren hayvanların mevcut olduğunu hesaba katarak, cinse ayırmak biyolojik temelde gerçekleşmediğini öne sürmektedir: «Luçşe, kogda vısşiy printsip otdelen ot nizşego. Poetomu, esli eto vozmocno, mucskoe otdeleno ot censkogo» (Философия 1997:396-400). Orta asır Hıristiyan felsefecisi Filon Aleksandriyskiy’in görüşüne göre, “Erkeklik demek bilinçli, rasyonel, Tanrılık’tır; kadın ise, kirli vücut dünyasının suretidir”. Bu devirde Ya.Şpenger ve G.İnstitoris gibi rahiplerin eserlerinden “Molot vedm (Cadı çekici)” eskiden yaptığı günahından dolayı kadınlara eziyet gösterme ile öldürmenin haklı olduğunu ispatlamaya çalışmıştır. Onların görüşüne göre, kadınların inancı azdır, yani bu durum femina sözcüğünün etimolojisiyle anlatılır. Fe (Latince fides, “inanç”) ve minus (az) sözcüklerinin birleşmiş halidir, dolayısıyla şeytanın hilesine sık sık uyarak dünyaya zülüm getirici güç olarak tanımlanır (Я.Шпренгер , Г.Инститорис 1990: 51,52).

İnsaniyet tarihindeki temel anlamlarım sırasında “erkek-kadın” zıtlığı söylendiği bellidir. Eski eserlerin cinse göre ayrılması erkeğin besleyici (avcı vb.) olarak yaşamdaki liderliğe sahip olarak mutlakıyet şahsı olarak tanınmasına etki eder. Erkeğin hizmeti doğayla beraber kadını da etkisi altında tutar. Onlar kadınları kendilerini yarısı olarak tanımlayıp onları kendilerini tamamlayan ekinci ben’i olarak kabul etmiştir. Bu kavram içtihat metinlerinde geçmektedir. Felsefecilerin görüşüne göre bu durumda sosyal ilerlemenin süreci cinsel eşitsizliğe uğratmaktadır. Kadın doğasını sadece doğum yapma özelliğine dayamak ve bu durumda onları tam olmayan “özel görevi mevcut yarı adam” sıfatında tanımlama Tomas Akvinat, M.Monten, E.Rotterdamskiy, G.Srenser ve bunlarla beraber başka değerlerdeki özellikleri nasihat eden usdışıcılık ekolun temsilcilerinde rastlanır.

Kadın varlığının anlamını A. Schopenhauer cinsel aşk çemberinde ele alır. O, iki cins de nesil devamı işinde eşit derecede katılır diye fikir yürütür. Nitekim tam şahsı dünyaya getirme sorumluluğu kadına üstlendiğini belirtir. Onun görüşüne göre, soy içgüdüsü erkeklerde yatay, kadınlarda ise, sabitliğe adapte olduğunu anlatır (Шопенгауэр 1991: 195).

Nietzsche, akıl ve hafıza kadının özelliği, erkeklere ise keder ve arzu derinliği aittir. Erkekler hedefine ulaşma yolunda sınırsız arzuları sayesinde kendilerinin kadınlara nazaran pek olgunlaşmayan akıl-zihniyetini kullanır, diye tanımlar (Ницше 1990: 320).

Z.Freud’in düşüncesine göre, insan şahsını oluşturmada onun cinsine ilgisiz anne rolünden çok baba rolü yüksektir. Erkeğin aile reisi olması, kadının ona itaat etmesi doğal işlevlerdendir. Erkek ve kadın psikolojisi onların yetişme ortamı ve kültür derecesine olmasına rağmen doğuştan verilen faktörlerle tespit edilir. Freud kadın psikolojisinin gevşek, uyuşkan, duygusal gibi özelliklerini kadının “erkek olmayı arzu etmesi” dileğinin sonucu olarak onun çocuk isteme arzusuna dönüşmesine bağlı diye anlatır (Фрейд 1991: 135).

O.Veyninger kendisinin “Pol i harakter (Cins ve karakter)” adlı eserinde, erkekler tüm yaşadıklarını mantık bakımından sırasıyla gelen olaylarla ilişkilendirerek bir bütüne çevirebilir. Kadın hafızasında ise bu haysiyet mevcut değildir. Sürekli hafızaya sahip olma herhangi bir değerleri oluşturmada temel sayılır, bundan dolayı kadın idaresi insaniyete uygun değildir. Kadınlarda kendi “ben” duygusu olmadığından onlarda asilik karakter, inanç da yoktur. Zira kadın doğası gevşekliğe ve üstesinden gelemediği işi erkeğe yüklemeye çalışır (Вейнингер 1992: 480) diye Avusturyalı düşünür görüşünü belirtir.

Rus felsefecilerinden N.Berdyayev ve V.Rozanov kadın meselesini onların kültür statüsü derecesinde incelemeye teşebbüs etmiştir. “Kadın nezaketi” ilkesinin kültürdeki sureti kadının erkeklerin ilham gücünü etkileyici faktöre dönüşmesinde ortaya çıkar. Tam kadın nezaketli, uysal, sessiz, dayanıklı, tenha aile yaşamını arzu etme gibi özelliklerden oluşur, demektedir Rus düşünürleri (Розанов 1990:36).

Yukarıdaki düşünürlerin kadınla ilgili bakış açılarından kadını değerlendirmede hemfikir olmadığını anlayabiliriz.

Bununla ilgili Kazak halkında “Kadının adı kadın” deyimi mevcuttur. Bu deyim Türk dünyasında çeşitli anlamlarla açıklanabilir.

İlk olarak, kadın dünya yaradılışındaki yaşamın ilk kaynağı, hayat verici, nesli devam ettirici, geleneksel değerleri üretir. Dolayısıyla kadın annedir, kadın güzellik, kadın nezaket, kadın görkemli, kadın duygusal, kadın mütevazı, kadın edep, kadın uyum, kadın yakışık… diye tanırız.

Geleneksel Kazak dünya tanımında şahsiyeti, özelliği yansıtan öz kategoriler vardır. Bunun gibi kavramlara soyluluk aittir. Soyluluk erkeğe, kadına ve zengine de has haysiyettir. Bu özellik herhangi bir insanda bulunmaz. Soyluluk derecesini “nesil ve kan soyluluğu, şahsın soyluluğu, halkının soyluluğu” diye çeşitlere ayıran felsefeci bilim adamı A.Adayeva’nın görüşüne göre “bu soy ve kan hakkında Kazak geleneğinde eski çağlardan itibaren mevcut olduğu ve bu haysiyete babası ile annesinin aynı derecede sorulu olduğu, çoğunlukta babasından ziyade annesinin soyuna önem verildiği, Kazak inancında halkı soylu kişi idare etmesi lazım olduğunu ispatlayan örnekler çoktur” (Адаева 2007: 96). Bilhassa şair-cıravlar eserlerindeki “Kazak kadını” kavramının ortaya çıkması yukarıdaki ulusal dünya bilgisi değerlerine eşittir. Gerçekten halk efsane ve manzumelerinde, tarihi hikayelerde, şecerelerde, milli gelenek ve örfadetlerde ecdadımızın ilk önce anne soyuna dikkat ettiği hakkında kaynaklara sık rastlanır. Bu hakkında L.X.Gumilev’in: “… Annesinin soyuna dikkat edilmiştir. Örneğin, Şehzade Töremen’i tahttan indirmenin sebebi anne soyunun alt tabakadan olduğundandır. Tabii, bu bir bahanedir.

Onun siyasi düşmanlarının hilesidir. Fakat bu gerekçenin sunulması ilginçtir” diye kalem alması boşuna değil (Гумилев 1994: 72). Türk boyları kadınla ilgili adaletli bakış açısını sözlü edebiyata uyguladığı zaman bilge insanların kadınların arasından çıktığına da değinir (Мусине Галима 2001:22).

Tüm Türk destanlarında rastlandığı gibi Dede Korkut Hikâyelerinde aile çok sağlam bir temel üzerine kurulmuştur. Aile kavramı içinde en önemli bir yere sahip olan soyun devamlılığının kaynağı olan, yuvayı yapan, fedakârlık ve sadakatiyle toplum içinde farklı bir yere sahip olan kadındır. Türk destanlarında kadın bazen evin reisliğini üstlenir ve erkeğinin en büyük destekçisidir. O da gerektiğinde erkeği ile ata binip ava gider ve her türlü tehlike karşısında uyanık olur. Erkek kahraman kadar yiğitlik özelliklerine sahiptir. Örneğin, Yaratılış Destanı’nda Tanrı’ya insanları ve dünyayı yaratması ilhamını veren Ak-Ana bir kadındır. Oğuz Kağan’ın ilk karısı ışıktan, ikinci karısı ağaçtan doğmuş kutsal kadınlardır. Türklerdeki kadın anlayışının İslâmiyet’ten sonraki Türk destanlarında da devam ettiği görülmektedir. Dede Korkut’ta kadınların yeri ve önemi çok büyüktür. Manas’ta ise kadın evin kaderinin ve namusunun koruyucusu olarak gösterilir. Dede Korkut’ta KanTuralı, düşmanlar tarafından sarılınca eşi Selcen Hatun at biner, kılıç kuşanır ve savaşır (Türk Dünyası Edebiyat Tarihi 2002 C.1, 134).

Soylulukla beraber ortaya çıkan özelliklerden birisi de tüm Türk kökenli halklarda

rastlanabilen müşterek görüş erkeği nesil devam ettirici olarak kabul etmesi ve yerimin veliahdı diye tanıması destanlara yansımıştır. Bayındır Han’ın ziyafetlerinde oğlu olanı ak otağa, kızı olanı Kızıl Otağa, Oğlu kızı olmayanı Kara Otağa oturtması kadının da toplumda işlevine göre büyük önem kazandığının işaretidir. Türk destanlarındaki kadın tipinde karı koca sevgisi ve kocaya bağlılık ön plandadır. Dede Korkut’ta da aile bağına büyük önem verildiği görülmektedir. Daha çok tek kadınla evlenilir. Aile dışında aşk hayatı görülmez. Beyler eşlerine karşı saygılıdır. Onların duygularına önem verirler. İşte bunlar Türk dünyasına ortak “kadın” kavramının rolünü belirlemedeki temel düşünceler olarak düşünülebilir. Yukarıda sıraladığımız yabancı bilim adamlarının fikirleriyle mukayeseli şekilde ele alırsak, genel olarak İslamiyet çağındaki veya henüz İslam çağı başlamadan önceki devirlerde de Türk insanının kadına yönelik saygısı ve önemi efsane, hikâye ve destanlardan açık gözükür.

Kaynak

Философия (1997), Учебное пособие / Под ред. В.Д.Губина. – М.: Тон, 396-400

Шпренгер Я., Инститорис Г. (1990), Молот ведьм. / Пер. С латинского Н. Цветкова. –М.:

Изд-во СП «Интербук», 51-52

Шопенгауэр А. (1991), Афоризмы и максимы, Москва: 195

Ницше Ф. Соч. в 2-х т.,т.2. – М.,1990. – с.320- с.421

Фрейд З. Очерки по психологии сексуальности // «Я» и «Оно». Кн.2. –Тбилиси, 1991. – с.135

Вейнингер О. Пол и характер. – М.,1992. – 480 с.

Розанов В. Люди лунного света. М., 1990. – c. 36

Адаева Г. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымындағы гендер мәселесі: Философия ғыл. кан... дисс. – Алматы, 2007. – 129 б.

Гумилев Л. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 460 б.

Musine Galima, (2001), Turanın Alp Kızları. Şato Türkiyat matb, İstanbul.

Türk Dünyası Edebiyat Tarihi 2002 C.1, 134

Adiyeva Pakizat

Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi

DİYALOG HAKKINDA DÜŞÜNCE VE DESTANLARDA KADIN TASVİRİNİ

TANITMADAKİ DİYALOG MESELESİ

ÖZET

Türk dünyasında genel olarak kadın tasvirinin yeri mühimdir. Kadın daima bahadırın dayanağı olmuştur ve yanında bulunarak yoldaşlık etmiştir. Destanlardaki kadın tasvirinin tecelli etmesi çoğunlukla destan diyaloglarından fark edilir. Karakter, güzellik, dâhilik, metanetlilik vb. gibi duygular söz konusu karşılıklı konuşmalarda ortaya çıkar. Destanlarda kadın tasviri sadece kızın güzelliğini tanıtma amacında değil, bununla beraber cesur ana, zeki kadın ve sıkışan bahadıra yardım eden şahıs tasviri olarak da karşımıza çıkar. Dolayısıyla bu motif, tüm Türk Dünyasına ait destanlardan rastlanabilir.

Makalede bununla beraber konuya geçmeden önce toplumdaki kadın tasvirinin rolü ve yabancı bilim adamlarının günümüze kadarki tecrübede görünmüş olan söz konusu cinsiyet temsilcileri hakkındaki görüşlerinden bahsedilir.

Diğer epik eserlerinde olduğu gibi, destanlarda da kahramanın emsalsiz şahsi özellikleri tanıtılması amacında süje-motif ve tasvir-motiflerle beraber konuşma-motiflerinin de, yani diyalogların da önemli rolü bulunduğu gerçektir.

Örneğin, kahramanlık epik eserlerden Kazak destanlarındaki bahadırların Kurtka, Gulbarşın, Akcünis ve Karahan gibi sevgili eşlerinin şahsi özellikleri destan dizelerinde onlar diğer kahramanlarla karşılıklı konuşurken sergilenir. Başka da, Türk destanlarında kadın bazen evin reisliğini üstlenir ve erkeğinin en büyük destekçisidir. O da gerektiğinde erkeği ile ata binip ava gider ve her türlü tehlike karşısındauyanık olur. Erkek kahraman kadar yiğitlik özelliklerine sahiptir. Kırgızların Cangıl Mırza, Uygurların Nözüğüm, Başkurtların Zaya Tülek, Hakasların Altın Arığ destanlarında başkahramanlar hep kadındır.

Zira bunların tüm hareketleri destandaki diyalog aracılığıyla ortaya çıkar. Çalışmamızda destan bünyesinde bulunan diyaloglardaki kadın tasvirinin özellikleri metindeki örnekleriyle ayrıntılı şekilde ele alınacaktır.

Anahtar kelimeler: Diyalog, destan, epos, kazak ve türk dünyasi kahraman kadınları

Diyalog, hayattaki iletişimin ve insan ilişkisinin asırlara uzayan uzak tarihi neticesinde tecelli ederek, olgunlaşmış halde söz sanatından kendi yerini belirleyen edebi kavramdır. Söz konusu bu kavram insaniyet tarihinde zihin, düşünce ve dil oluştuğundan beri milletimizin yaşamına uygun geleneğinde, örf-adetlerinde ve edebi sanatında vb. çeşitli derecede gelişmektedir. Diyalog, sadece folklor ve edebiyat biliminde değil, birkaç bilim dalında ortak kategoridir. Buların içinde dil, felsefe, ekonomi, sosyoloji, siyaset bilgisi vb. bilim dallarının bünyesinde bulunan önemli bilimsel kavram olduğu bellidir.

K.İslamcanulı: “Eğer dikkatle bakarsak onların (ataerkillik ve anaerki) temeli toplumdaki çift müesseseli (dual organizasyonu) sistemden başlanarak, iki sülale arasındaki (phratry) arasındaki aile dışından evlilik nikâhıyla gerçekleşerek, sonradan folklordaki çift muhalefete (ikili karşıtlık) devam ettiğini görebiliriz”, demektedir (K.İslamcanulı 2007: 130). Bu söylenen görüşten folklordaki diyalogun çıkış sebebini anlayabiliriz. İkili karşıtlığın neticesinde örf-adet, gelenek gibi yaşam hareketleri ortaya çıkar. Çiftin münakaşa neticesi folklor diyalogu olabilir.

Bunun gibi görüşte bulunan bilim adamı S.Kaskabasov da: “…İnsanın yaradılıştan kendini ayırmadan önce devirde tecelli eden birçok mitolojik semboller hayvanlara veya doğa objesine ithaf edilerek konuşmaya, onlarla yakın ilişki kurabiliriz gibi anlam sonradan folklora yerleşerek diğer tasvir sıfatına bürünmüştür”, diye anlatmaktadır (Қасқабасов 1984: 268).

Diyalog (Yunanca dialogos - konuşma), sohbet, karşılıklı konuşma biçimidir, iki ve ondan da çok insanların konuşması; bilimsel ve sanatsal edebi eserlerde kullanılan yöntemdir (Қазақ әдебиеті 2005:158). Diyalog kelimesinin tanımlanmasında “sohbet” sözcüğü eş anlamlısı olarak verilmektedir. Diyalog terimini sık sık zikretmemek amacında onun yerine eş anlamlısı olarak sohbet sözcüğünü kullanmamıza rağmen bu sözcük diyalogun görevini üstlenemez.

Diyalog, dünya edebiyat bilgisi bilim dalında kullanılışta bulunan, bilimsel alanda

yerleşmiş, kendine has yeri ve estetik görevi mevcut edebi kategoridir. Diyalogun yazılı edebiyattaki yeri, estetik görevi bilim âlemine ve genel olarak topluma da bellidir. Biz bu görüşümüzü destan metnine dayanarak erkek hayatındaki kadınların rolünü bakımından onların arasında oluşan diyaloglar aracılığıyla pekiştirmeye çalışacağız.

Folklor diyalogundan bahsedersek, halk sözlü edebiyatı ürünlerinden çoğunluğunda görünen diyalogun üstlenen görevinin önemli olduğuna Türk dünyası folklorcuları da dikkatle bakmaktadırlar. Maalesef folklor eserlerimizin kompozisyonunun önemli unsuru olarak tanımlanan diyalog günümüze kadar ayrı bir monografi çalışması olarak ele alınmış değildir. Destanlarda kadın tasviri sadece güzellik sembolü değil, bahadırın müşaviri, nasihatçisi hem gerçek anlamdaki kahramanı olduğuna yukarıda değinmiştik. Örneğin, "Manas’ın hanımı Kanıkey, bozkır kültürünün ideal kadın tipi olarak karşımıza çıkar. Danişmentname'deki Efrumiye adlı kadın kahraman destanlardaki kadın tipinin idealleştirilmiş bir örneğidir. Yine Battal Gazi Destanında, Battal’ın eşi Zeynep ve gördüğü rüya sonucu İslâmiyet’i kabul edip Battal Gazi ile evlenen Mah Piyruz, Kayser’in askerlerine karşı kahramanca savaşır, tutsak olur ve kulede tutsak iken kurtulurlar" (Türk Dünyası Edebiyat Tarihi 2002 C.1, 134).

Kazak epik ve lirik destanlarında Akcünis, Karlığa, Kurtka, Kız Cibek, Bayan Sulu gibi kızların tasviri betimlenirken bahadırın sefere çıkması veya at seçmesinde yanında bulunarak doğru seçim yapmasına etki ederek yardımda bulunur. İfademizin kanıtı olarak metinden örnekler sunalım.

Epik destanlarda güzelliği kemal kadın tasvirleri yapılmıştır. Bunlar sülale ve halkın birleşmesinde de önemli rolü üstlenen bilge anneler olarak karşımıza çıkar.

Şor destanlarında kadınlar eşlerine oldukça sadıktır. Diğer Türk destanlarında da aynı durum söz konusudur. Örneğin, Kırgızların Manas Destanı’ndan da görüldüğü gibi kadın evin namusunun koruyucusudur, Kazaklarda kadına verilen değer bir atasözüyle söyle anlatılmıstır: “Birinci zenginlik sağlık, ikinci zenginlik kadındır.” Dede Korkut’ta Banu Çiçek Beyrek’i tam on altı yıl bekler. Kadının eşe bağlılığını anlatan en önemli hikâye de Deli Dumrul hikâyesidir. Bazı destanlarda kahramanların başlarına neler geleceği, ölümlerinin ne zaman gerçekleşeceği, yurtlarının ne zaman ve kimler tarafından yağmalanacağı kendilerine önceden çesitli kisiler tarafından bildirilir. Bu kisiler çoğu zaman kadınlardır. Kan Pergen destanında, Kan Pergen’in karısı, kendisini kız kardeşinin evine gitmemesi ve orada içki içmemesi için uyarır. Yine aynı destanda bir kadın Kan Pergen’in ölmeyeceğini, fakat Kan Alp’in öleceğini, ruhunun kürek kemikleri arasından çıkıp gideceğini söyler. Kan Alp gerçekten de kadının dediği şekilde ölür, fakat gökten inen bir kız tarafından yeniden diriltilir. Karattı Pergen destanında Altın Kan’ın öleceğini yaşlı karısı öncen kendisine bildirir ve şöyle der:

Şorca, Türkçe,

Karıp pardın, apsıyak poldın Yaşlandın, ihtiyarladın

Ottus tegri tözānān ol canda Otuz göğün o yüzünden

Kuskun Alıp nancın Kuskun Alp dostun

Kelĭp senĭ öltārāp Gelip seni öldürüp

Salın kürāp parar Dirliğini alıp götürecek

(Ergun 2006, 439, Karattı Pergen/8)

Bunun gibi haberleri ulaştırıcılık Kazak destanlarından da rastlanabilir. Destanda baş kahramanın eşi akıllı ve diğerlerinden özel karakteriyle ortaya çıkacağı kesindir. Bu özelliği bilhassa sohbet sırasında tecelli eder. Genel olarak onların psikolojik durumu destanda gözükmese bile, diyalog neticesinde ortaya çıkar.

Sefer atın beslekte olan Kurtka’yla danıştığı sırada, bahadırın eşi habere gelen Yestemis’e:

Kazakça, Türkçe,

…Tilimdi alsa, sultanım, Söylediğime uysa sultanım, Bul saparğa barmasın, Bu sefere çıkmasın, Bul olcadan almasın. Bu ganimetten almasın.

Köp cılaydı, -degeysiñ, Çok ağlayacak, -demelisin,

Üydegi naşar coldasıñ, Evdeki kötü eşin,

Sultanıma salem de, Sultanıma selam söyle,

Tilimdi alsa, barmasın. Dinlese beni, gitmesin.

Bul baylağan Burılda Bu beslenmiş Burıl (at) Kırık üş kündik kemdik bar Kırk üç günlük eksik var.

(Ақсауыт 1977: 126),– diye cevaplar.

Bahadırın teklifini ilk işittiği esnada:

Kazakça, Türkçe,

Kiyamettik coldasım, Kıyametlik yoldaşım,

Can Serik atım kolıñda, Can arkadaş atım elinde, Üidegi Kurtka biledi. Evdeki Kurtka biliyor.

Meniñ de barar-barmasım Benim gedip-gitmeyeceğimi

Diye söyleyen Kobılandı Yestemis Kurtka’nın selamın getirdiği zaman Karaman’a:

Kazakça, Türkçe,

Kölden uşkan kalbaymın, Gölden uçan kalbayım Camannıñ tilin almaymın. Kötünün sözünü dinlemem. Hak buyırğan sapardan, Hak kısmeti seferden, Arıstanım, kalmaymın. Aslanım kalmam.

Asıl dosım, sökpeseñ, Asıl dostum üzülme, Bul saparğa barmaymın, Bu sefere gidemem, Bul olcadan almaymın” Bu ganimetten almam.

(Ақсауыт 1977: 126) - der.

Karaman, Kobılandı’nın bu kararı üzerine söylediği sözlerinin içinde:

Kazakça, Türkçe,

Ar talapka şığarda, Her amaca çıkarken,

Katınğa akıl sağlan soñ, Kadından akıl aldıktan sonra,

Katınnıñ tilin ağlan soñ, Kadının dediğine uyduktan sonra,

Neşe batır bolsa da, Ne kadar bahadır olsa bile,

Basında bilik cok adam, Başında idaresi yok adam, Arıtsan tuğan kurdascan, Aslanca doğan akran can, Ol katın emey nemene? O kadın olmasa nedir?

(Ақсауыт 1977: 130)

diye, Kobılandı’yı eşine karşı koyar. Öfkelenen Kobılandı’yı böylece kızdırmak ondan sonra gerçekleşen birçok olayların ortaya çıkmasına sebep olur. Birinci, öfkelenerek kızgın hale gelen bahadır hiçbir söze durmadan düşmana karşı sefere çıkar. İkinci, onun beslenme kıvamında kırk üç günlük eksiği bulunan atı Köbikti’nin atına yetişemeden kalması Nogaylı bahadırların düşmana esir olmasına etki eder.

A.Koñıratbayev, “Kobılandı Batır” destanına ilişkin görüşünde: “Destanın tasvir yönteminde, hikâyeleme, betimleme, konuşturma (monolog) karışık gelir… Destanda anlatma az ve konuşturma çoktur” demektedir (Қоңыратбаев 1987:156). Araştırmacı burada kahramanların uzak konuşmalarını monolog diye tanımlamaktadır (Қоңыратбаев 1987:172). Gerçekten Yestemis ile Kurtka’nın, Karaman ile Kobılandı’nın arasında geçen konuşma uzun manzum parçadan oluşmaktadır. Nitekim onun sonunda cevap kısmının olduğunu da ihmal etmemek lazım. Genel olarak A.Koñıratbayev diyaloga nazaran monologun üzerinde çok durmuştur. Hangi destanı eline aldıysa da önce monologa değinmiştir. Örneğin, “Monolog kahramanların içgüdüsünü, sevinç ve kederini yansıtır. Dinleyici her kahramanın iç dünyasını göz önünde canlandırır. Epik destanların en ilginç hem etkili noktası bu monologlar diyebiliriz. Monolog insanı canlandırır ve göz önüne getirir”, diye ayrıntılı anlatır (Қоңыратбаев 1987:172).

M.Avezov’un “konuşturma” yöntemini A.Koñıratbayev’ın “monolog” diye adlandırması bundan ziyade olabilir. Destanlarda bazen uzun diyaloglar rastlanabilir. Bu karşılıklı konuşmayı monolog diye tanımlamamız abesle iştigal olacaktır.

Alpamıs destanında da Gülbarşın’la görüşmek üzere giden bahadır müstakbel eşiyle ilk defa konuştuğu sırada, nişanlısı bahadırın önünde bekleyen tehlikeyi şöyle tembih eder:

Kazakça, Türkçe,

Aynalayın karağım, Değerli kıymetlim, Kuttı bolsın talabıñ! Kutlu olsun talebin!

Alla tağala car bolıp, Allah Teâlâ destek olup,

Oñıñnan tursın samalıñ! Sağından essin rüzgârın

Sen ölseñ eger men küydim Sen ölsen eğer ben yandım Cazım bop taysa tabanıñ! Kaderde kayarsa tabanın! Keledi kalmak kürkirep, Gelmekte Kalmak şahlanıp, Aytkalı kedim habarın. Söyleyeli geldim haberini. Taylı bie, toğız koy, Tay kısrak dokuz koyun, Cep şıktı caña tamağın. Yiyerek çıktı demin yemeğini.

Ölui kiın kalmaktıñ, Ölmesi zor Kalmak’ın,

Bermese Alla amalın Vermese Allah amelini

Tilimdi alsañ kaş endi, Beni dinlersen kaç şimdi, Boladı kanday zamanıñ Olacak nasıl zamanın.

(Ғабдуллин 1996: 191).

Burada da Gülbarşın’ın sözü uzundur. Zira ozan destanı anlatırken kahramanın suretini yeterince tanıtabilmek amacında ve onun karakterindeki özellikleri yansıtabilmek için üzerinde biraz fazla durabilir.

Epik destanların tümünde baş kahraman, gücü mübalağalı tasvir edilen düşmanıyla mücadele etmek zorundadır. Hayati tehlikesi olmasına rağmen bahadır gittiği istikametinden dönmeden zafere ulaşması geleneksel motiftir. Gülbarşın’ın yukarıdaki sözlerine Alpamıs:

Kazakça, Türkçe,

Aşısa canıñ Gülbarşın, Acıyorsa canın Gülbarşın, Colama meniñ kasıma! Gelme benim yanıma!

Neler kelip, ne ketpes, Neler gelip ne gitmez,

Er cigittiñ basına Er kişinin başına

Sonşa cerden kelgesin, O kadar yerden geldikten sonra, Ar kılmay erler kaşa ma?! Şerefe ulaşmadan erler kaçar mı?! Calğızdıñ carı bir Kuday Yalnızın yarı bir Allah Bireyden bireu sasa ma?! Birisinden birisi çekinir mi?! Ayeldik kılmay kayt cıldam, Kadınlık yapmadan dön çabuk, Erkekti ayel basa ma?! Erkeği kadın basar mı?!

Peşenege cazılsañ Kaderime yazılıysan

Buyrıksızğa kosa ma? Emirsizden birleştirir mi?

Üyiñe bar da cata ber, Evine git de yatıver, Sabırsızğa uksama. Sabırsıza benzeme.

(Ғабдуллин 1996: 191).

diye cevaplar.

Ondan sonraki olaylar kahramanların özelliklerini tanıtarak güzel karakterlerini ortaya konulmasına etki eder. Gülbarşın’a verilen cevap da uzun şekilde söylenmiştir. Yani iki kahramanın birbiriyle karşılıklı konuşması net gözükmektedir. Burada diyalog işlevi yer aldığını söyleyebiliriz. A.Koñıratbayev: “Alpamıs destanında iki kahramanın karşılıklı konuşan kısa sözleri de mevcuttur. Bunları diyalog diye tanımlarız” diyerek (Қоңыратбаев 1987:172), Gülbarşın ve Cadiger’in diyalogundan örnek verir. Genel olarak diyalogun tanımında kısa sözler diyalog veya uzun sözler monolog diye gösterilmemiştir. Böyle ise araştırmacı destandaki bazı bunun gibi meseleleri tahlil ederken Kazak destanlarının poetik özelliğini göstermektedir.

Diğer epik destan örneklerine nazaran Alpamıs Batır destanında diyalogun yeri özel olduğuna ilişkin M.Ğabdullin: “Başka destanlarla kıyaslarsak Alpamıs’ın kendine has bir özelliği olayları geri çekilmekle beraber diyalog aracılığıyla anlatılmasında. Diğer destanlarda seyrek rastlanan bu yöntem Alpamıs’ın kurulum özelliğidir” diyerek görüşünü bilirmiş (Ғабдуллин 1996: 196).

Lirik destanlarda ise, Kazak kızının sabırlı tutumunu “Ölenin arkasından ölmek yok” diyerek ameñgerlik (ölen kocasının kardeşine evlenme) geleneğine uygun diyalogu Kız Cibek’in insaniyet haysiyetini yansıtmaktadır. Tölegen’in öldüğünü aytış (karşılıklı atışma) aracılığıyla duyurtmak isteyen Bekecan: “Gideli kötü eşin epey sene oldu, eniştemden bir haber var mı Cibek?” dediği zaman Cibek: “Arkamda kardeşlerim genç derdi, bakarak yalan dünyaya geziyordur” diyerek temiz aşkıyla örf-âdete sadık olduğunu bildirmesi ve ondan sonraki zamanlarda da bu sözünü tutması herkesi hayran bırakacak haldedir. Dolayısıyla destanın estetik önemini arttırmaktadır.

Murın Cırav, repertuarındaki “Karasay, Kazi” destanında Orak’ın ölümüne Mamay’ın kendi kadınıyla konuşurken kardeşi ile ikisinin zayıf noktasını bildirmesi sebep olur.

Kurtka’nın eşine, onunla beraber yakın akrabalara karşı duyduğu sadakati, güvenilirliği, anlayışlığı, bahadıra müşavir olabilecek ve halk kaderini yüklenebilecek yeteneği olduğu, büyük küçüğe karşı iltifatı ve bunun gibi özellikleri nice Kazak güzellerine örnek olarak devam etiği bellidir.

Kurtka, Kobılandı’yı nasıl bir tehlike beklediğini kâhinlik yeteneğiyle ayrıntılı anlatır:

Kazakça, Türkçe,

Küzgi cerdiñ şıktısı, Güz toprağının çıktısı,

Senen kalğan men sorlı Senden ayrılan ben kederli

Bir duşpannıñ mıktısı Bir düşmanın güçlüsü

Alamın dep tuğranda, Almak üzere olduğunda,

Karañğı üige salğanda Karanlık eve koyduğunda Köñilge kaygı tolğanda, Gönle keder dolduğunda, Sultanım sonda kelersiñ. Sultanım o anda gelirsin.

(Ақсауыт 1977: 46-47)

Demesi bile durduramaz. Bunun gibi karakter Kazak epik eserlerindeki başkahramanların tümüne has bir özellik sayılabilir.

Epik eserlerdeki diyaloglar bilhassa kahramanın karakter ilkesinin özelliklerin ayrıntılı gösterme esnasında rol aldığını söyleyebiliriz. Diğer epik eserlerde olduğu gibi kahramanlık destanlarda da bahadırın emsalsiz kendine has özelliklerinin bulunması için süje-motifler ve tasvir-motiflerin yanı sıra söz-motiflerinin, onun içinde diyalogların da önemli rol üstlendiğini bellidir.

Yukarıda sıraladığımız diyaloglardan Kurtka psikolojisinin kendisine has özellikleri ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla bu şahsa yönelik güzel tasvirler bununla sınırlanmaz. Örneğin, Kurtka gelin olarak yolda gelirken bir mavi ela atı görerek Kobılandı’ya “Bu yılkı sürüsü kimin?” diye sorar. Kobılandı, bu yılkı sürüsünün kendi amcası Salimbay’a ait olduğunu söylediği sırada Kurtka:

Kazakça, Türkçe,

Kulak salıp sözüme Dinle benim sözümü

Beri taman kel, -deidi, Bana doğru gel, der,

Tobılğı torı meñdi torı atıñ Tavulga doru benli atın

Cauğa minip şabuğa Düşmana karşı saldırmaya

Caramaydı bul, deydi, Yaramaz bu, der,

Can Serik atıñ sultanım, Can dost atın sultanım,

Kök ala bie işinde Mavi ela at (rahminde) içinde Kök burıl kulın bar Mavi meşin kulun var

Can Serik atıñ sol, deidi. Can dost atın o’dur, der.

(Ақсауыт 1977: 22-23)

Bu sözler geleceğini tahmin edebilen yeteneği bakımından Kurtka’nın Kobılandı’dan daha üstün olduğunu bildirmektedir. Alşağır’ın ülkesinde tutsak olarak bulduğu sırada Kobılandı’yla görüşen Kurtka duygusuna sahip olmada da eşinden üstün gelir. Kurtka:

Kazakça, Türkçe,

Kadir bilmes key caman: Değeri bilmez bazıları:

Ata-anasın coktamay, Anne babasının yaşını tutmadan,

“Katının tapkan Kobılan”, der, “Kadının bulan Kobılan”, der,

Kina kılar betine. Ayıplar seni yüzüne.

(Ақсауыт 1977: 116) diyerek, kendinden ziyade kocasının durumunu düşündüğünü bildirir. Kobılandı:

Kazakça, Türkçe,

Bul akılıñ kız Kurtka, Bu aklın kız Kurtka,

Patşağa bitse bolmay ma? Padişah’ta bulunsa olmaz mı? Söziñ durıs Kurtkacan, Sözün doğru Kurtkacan, Tapsırdım seni Kudayğa. Emanet ettim Allah’a.

Bulañdağan kız Kurtka Parıldayan kız Kurtka

Ayel boldıñ ayla cok, Kadın oldun çare yok, Eger erkek bolğanda, Eğer erkek olsaydın,

Bolar eñ tutka bir curtka. Olurdun kılavuz bir ülkeye.

(Ақсауыт 1977: 116) diye, memnun kaldığını anlatmak üzere dinleyici zihninde oluşan düşünceyle görüşünü pekiştirir.

Babasını yaralayan Karlığa’ya karşı sefere çıkmak üzere olan Bökenbay’a Kurtka:

Kazakça, Türkçe,

Şamañ keler kün bolsa, Gücün yeter gün olursa,

Karlığaday suluğa Karlığa gibi güzele Kan cutkızba auzına! Kan yutturma ağzına!

Köp caksılık is kılğan Çok iyilik iş yapan Kökeñniñ dağı özine, Amcanın bile kendisine, Tapsırğanım osınşa: Emanet ettim böylece:

Cazım cerde cok kılsañ, Ansızın yerde yok etsen,

Ökpelermin öziñe Küserim ben kendine

Ölgenşe körgin cüzüñdi, Ölene kadar görmem yüzünü, Esti meniñ sözimdi. Aklında tut benim sözümü.

(Ақсауыт 1977: 154)

Bu ifadesinden onun öfkesine hâkim olabilen karakteri yansımaktadır.

Oğlunun:

“Kötülük kendi etmezse,

Ben dokunmam” diye verdiği cevabından (Ақсауыт 1977: 154) Kurtka’nın

sözünü dinletebilen itibarı bilinmektedir.

Epik geleneğin oluşturduğu sabit motiflerden biri, bahadırın sefere çıkmadan önde yakın eş dostu, anne babası ve kardeşleriyle uzun süre boyunca sohbet kurmasıdır. Alpamıs Batır’ın anne babası ve kardeşleriyle vedalaşması birinin sözünden birinin ifadesindeki estetik değeri daha da artarak, onların bahadıra söylediği öfkelerinden iç duyularına yer verdiği diyalog aracılığıyla ortaya çıkmaktadır. Kahramanın ruh dünyasını derinden etkileyen estetik parça diyalogla çağındaki hayat gerçeklerini, bahadırın toplumdaki rolünü, onun dış şahsiyeti ile iç psikolojik dünyasını, his duygusunu, karakterindeki özelliklerini de zirvesine ulaştırarak ustaca tasvir ettiğini görebiliriz. Bunun gibi soru-cevap şeklinde gelen diyalogun duygusal olması destana has tür özelliği olduğunu söyleyebiliriz.

Kobılandı Batır destanında, Kobılandı’nın kız kardeşi Karlığaş, eşi Kurtka ve annesi

Analık’ın düşmanla savaşmak üzere sefere çıkmak üzere olan bahadırla uzun süre konuşarak vedalaşması halkın başkahramana olan iltifatını göstermektedir ve hem de konuşma esnasında her şahsın kendine has özelliği tanıtılır.

Karlığaş’ın:

Kazakça, Türkçe,

Basımda bar-dı altın şok, Başımda vardı altın köz, Can kökem barda köñilim tok. Can amcam varken gönlüm tok. Kökecan seni körmesem, Amcacığım seni görmezsem, Basımnan öter dünie bok! Başımdan geçen dünya bok!

Tabanıma tier şok, Tabanıma dokunur köz, Sizge degen Kudaydıñ Size olan Allah’ın Mağan tisin acaldı ok. Bana gelsin ecelli ok.

(Ақсауыт 1977: 44)

Bu ifadelerle bahadır kendi başını tehlikeye atmadaki sebepleri anlatmaktadır. Söz konusu tehlike yarın yakın çevresine yaklaşmadan önce tedbirini almak isteyen bahadır ülkesinden uzak yerlerde savaşmayı tercih etmektedir. Bu esnada bahadır aldığı kararına sabittir. Karlığaş, ağabeyinden hayvanları, anne babasını, kardeşini ve eşini kime emanet edeceğine dair manzum konuşmasına Kobılandı cevap olarak:

Kazakça, Türkçe,

Toðay tolðan tüyemdi Ormandaki develerimi Sarýsuða tapsýrdým. Sarýsu’ya emanet ettim.

Celi tolðan cýlkýmdý At sürülerini

Casanðan cauða tapsýrdým Kuþanmýþ düþmana emanet ettim

Kora tolðan koyýmdý Ahýrdaki koyularý

Aþ börige tapsýrdým Aç kurda emanet ettim Azu tisi balðaday Azý diþi çekiþ gibi

Cas börige tapsýrdým. Genç kurda emanet ettim. Toksanda atam Toktarbay Toksan yaþýnda atam Toktarbay Kudiretiñe tapsırdım. Kudretine emanet ettim. Alpısta anam Analık Altmýþ yaþýnda annem Analýk Bibibatimağa tapsırdım. Bibi Fatma’ya emanet ettim.

Şırağım seni Karlığaş Iþýðým seni Karlýðaþ

Karaþaþ hanýmða tapsýrdým. Karaþaþ Haným’a emanet ettim.

Car kosaðým kýz Kurtka Yârim eþim kýz Kurtka

Paluan kýzða tapsýrdým Pehlivan kýza emanet ettim

(Ақсауыт 1977:44)

Bu ifadesinde halkýnýn ve ailesinin huzurlu hayatýný, baðýmsýzlýðýný koruma yolunda canýyla birlikte mal mülkünü de esirgemediðini belirtir.

Lirik destanlardan Kozý Körpeþ Bayan Sulu Destanýnda niþanlýsýný arayan Kozý, Bayan uðruna tüm mülkünü feda eder. Bu destanýn gençlerin ölümüyle sonuçlanan (Þöþe, 1909 yýlýnda yayýmlanan Kazan nüshasý, Kastane) nüshalarýnýn hepsinde de Kozý, annesinin hatta bazý nüshalarýnda baba ruhunun onayýný almadan niþanlýsýný aramaya çýktýðý anlatýlýr. Örneðin, 1909 yýlýnda Kazan’da basýlan “Kýssa Kozý Körpeþte” nüshasýnda baþkahraman bir yaþlý ninenin örmeðini kestiði sýrada ondan duyduðu sözün hakikatini anlamak amacýnda annesinin elini buðdaya kurutma sonucunda Bayan hakkýnda öðrendikten sonra Bozþubar’a binip, Bayan’a gitmek ister. Annesi Bayan’ýn yerine baþka kýz getirdiyse de Kozý ona bakmaz. Kozý’ya annesi: “Dört çeþit hayvanýn sahipsiz kalmaktadýr, onlarý ne yapacaksýn?” dediði zaman Kozý, “Yýlkýmý Kalmak alsýn, develerim Sarýsu’da imha edilsin, koyuna dert gelsin” þeklinde cevaplar.

Annesi: Yolunda Oyulı’nın on kurdu, Kiyulı’nın kırk kurdu var, onlardan nasıl geçersin? sorusuna Kozı Körpeş: “Oyulı’nın on kurduna bağırarak geçerim, Kiyulı’nın kırk kurduna çağırarak geçerim” diye cevaplar.

Annesi: Kalın çalıdan nasıl geçersin?

Yakarım, der Kobılandı.

Oğluna ne dediyse durduramayan annesi: Tüm derya meme sütüm, körüm tutar, der.

Tüm derya meme sütün, körün tutarsa,

Geçerim ondan bile gemi binip, diye cevaplar Kozı.

Annesi, “Bu seferin hayırlı olmaz oğlum” diye arkada kalır. Yolda giderken babası Karabay rüyasına girer: “Dön oğlum, yol gözükmüyor, gitsen bile Sarıbay sana kızını vermez” der (Әуезов 2007: 205-206).

Bu destanda söz büyüsüne olan halkın eski inancı da konuşma sırasında anlaşılmaktadır.

Bu Şöşe destanında ağlayarak oturan Bayan’ın rüyasına Ğayıp Yeren Kırk Şilten girer: “Kozı’ya kaç günlük hayat dilersin?” diye sorar.

O esnada Bayan:

“Uzun ömür dileyip ne yapayım, üç gün üç gec oynarsam yeter” diye yanıtlar. Kırk Şilten’in “Fazlasıyla isteseydin” diye ısrar etmesine rağmen Bayan üç günden fazla hayat istemez.

Bayan’ın Kozı’ya olan aşkındaki sadakati Kodar’la konuşma esnasından da anlaşılır. O, “Evlenmem Nogaylıyla, şerefim var,

Altın püskül, köz kemer kocam var” dedikten sonra Kodar’ın isteği hemen kabalığa dönüşerek, gücünü göstermeye başlar. “Anne babamı kaybedersem de seni alacağım” diye tartışır (Әуезов 2007: 225). Bu diyalog, destan olaylarının daha ziyade çatışmasına yol açar. Destanın hangi nüshasını ele alırsanız bile, başlanacak olayın temeli diyalog aracılığıyla gerçekleşir.

Diyalogların açık manzarayı sergileyen anı ise, bahadırların kız için mücadele eden sahnesidir. A.Koñıratbayev, “Bahadırlar mücadele ederken diyalog çok kullanılır” demektedir (Қоңыратбаев 1987: 156).

Kız kaçıran Er Tarğın, arkasından gelen Kartkocak’a Akcünis’i bırakması da karşı tarafın daha güçlü olduğundan değil, yaşı büyük kişinin sözünü dinlediğinden dolayıdır. Bunun gibi Kartkocak da Akcünis’ü azat eder. Bu sırada yaşlı bahadır kızın yerinde söylediği tenkidini dinleyerek, sözden mağlup geldiğini kabul etmesinin sebebi olduğunu diyaloglar aracılığıyla anlatılır. Yaşlı Kocak ile Tarğın’ın Akcünüs için mücadele etmesi şefkatli yüreklerin teke tek çatışması gibidir. Yaşlı Kocak’ın yaşını ve cesurluğuna saygı gösteren Tarğın onunla mücadele etmekten vazgeçer. Yaşlı Kocak ise, Tarğın’ın gençliği, cesurluğu ve fedakârlığı için ona acıyarak affeder. Akcünis ise, hem hakiki hem de etkili manzum sözleriyle kendi iffetini, Targın’ın iffetini hatta Yaşlı Kocak’ın da namusunun korunmasını sağlar.

Destan olaylarının başarılı neticelenmesine de diyalog şeklindeki söz-motif doğrudan etki edebilir. Düşerek ölmek üzere olan hatta hayattan umudu kalmayan Tarğın, Akcünis ile Tarlan atıyla vedalaşmak üzere duygusal şiirini söylediği zaman Akcünis: “Ben kız olsam da han kızıydım. Tarğın, halkı ve anne babasından ayrılarak beni buraya uzak ülkeye eşi olarak getirmişti. Kendisi ölmek üzere olsa bile benimle ve atıyla şiirle selamlaşmaktadır. Şimdi ben de manzum sözle selamlaşayım. Eğer öbür dünyaya geçtiği takdirde bahadırın bana olan gönlü şad olsun” diyerek vedalaşmak üzere uzun manzum ifadesini söyler. Sözünün sonunda kızın:

Kazakça, Türkçe,

Erliğiñde şama cok, Cesurluğuna sınır yok, Ağaştan biik mert tauıp, Ağaçtan büyük dert bulup, Korlıkpenen ölgen er! Terzille ölen er!

Kay batırdan kem ediñ, Hangi bahadırdan eksiktin, Ölerde boldıñ kara cer! Ölürken oldun kara toprak!

(Ақсауыт 1977: 291)

Akcünis, bahadırın namusunu uyandırıp sözleriyle gayretini kırbaçlayarak etki yaratması destanın şu parçasından anlaşılır. “Tarğın: Beni halk ağaçtan düşüp öldü demez, Şağan’ın boyunda çok Kalmak’ı aşırırım diye düşmanın elinden öldü, der” diye sanacak. “Kadınım böyle dedikten sonra başka halk da beni ağaçtan düşerek öldü, der. Nitekim benim bu durumum pek ayıpmış” diye düşünen bahadır çok öfkelenir. Önceleri tabipler gelip beline bakalım dediğinde canı acıyarak yanına yaklaştırmazdı. Öfkelendikten sonra böyle yatmaktansa hemen öleyim diye belini eliyle bastırdığı sırada bel omurgası yerine düşüverir (Ақсауыт 1977: 292).

Er Tarğın ile Hanzada Han’ın arasındaki davayı çözerek, halkın huzurunun korunması uğruna söylediği sözleriyle Sapıra ozan, destan sonundaki diyaloglar esnasında etki eder.

Bazen savaşmamak için erkek kahramanlara kız verilir. Örneğin, Oğlak destanında Aymaŋıs babasını Çek Pergen’in öldürdüğünü öğrenir ve onu öldürmeye gider. Ancak, Çek Pergen babasının halkını ve malını isterse götürebileceğini ve dost olmak istediğini, kız kardesinin olduğunu, birbirlerini öldürmemek için onu almasını söyler. Ancak, Aymaŋıs önce kabul etmez vurusurlar, güreşirler, az çok tutusurlar. Bu arada Çek Pergen’in kız kardeşi gelir ve “Siz durun! Ben Aymaŋısa varırım” der. Aymaŋıs kızı görünce arzular, vurus durur, eve girerler yemek yerler, halk da toy yapar.

Bazı durumlarda ise kızlar kendilerini isteyen erkek kahramanlara varmak istemezler. Kendisini yenebilecek erkekle evlenmeyi tercih ederler. Önce erkek kahramanla savaşırlar yenildikleri durumda kendilerine varırlar. Mesela, Oğlan destanında Çek Pergen almak istediği Kağan Kıs’la kendine varmak istemediği için tutuşur. Kağan Kıs, Çek Pergen’e kendisini yenmesi durumunda varacağını söyler ve şöyle der:

Abakay ayttı: Türkçe,

Çēk Pergen sā parbassım” tedǐr, Kadın söyledi:

Uruş körörgö! tedǐr, “Çek Pergen, sana varmam” demiş. “Sen menǐ passaŋ, “Vuruşalım” demiş.

Men sā parabın” tedǐr, Sen beni yenersen,

Men senǐ passaŋ, Ben sana varırım” demis, Ödǚrobǚn” tedǐr. Ben seni yenersem,

Đgile sıktılar, urustılar, Öldürürüm.” demis.

Sabıstılar, adıstılar, İkisi çıkıp vuruştular,

Ilgaş çadırlar, Dövüstüler, atıştılar, Ödǚrǚs polban çār. Ağlaşırlar, Çetti çıldıŋ pajında, Öldürüşemezler.

Çēk Pergen pastır çadır. Yedinci yılın başında,

Çek Pergen yenilir.

Aymaŋıs gelir Çek Pergen’in yerine tutuşur. Yine yedi yıl sürer, yenemez. Aymaŋıs kenara çekilip Çek Pergen devam etti. Tutuşmaları üç yıl sürdü, üç yılın sonunda Çek Pergen dedi:

Men küjǚm köp polgan, Türkçe,

Am abaydı adǚr polban çārım. Benim gücüm çoktu.

Pazok tudǚstǚ. Şimdi bir kadını öldüremiyorum. Abakay neŋdǐrdǐ, ayttı: Yine tutuştular, “Küjǚm as” tedǐr. Kadın yenildi, dedi:

“Men sā param!” tedǐr. “Gücüm az” demiş,

“Sana varayım,” demiş.

(Ergun 2006, 471-472, Oğlan/ 219)

Böylece onlar yedi sene boyunca kılıçla mücadele eder ve sonunda delikanlı galip gelerek kızla evlenir. Bu durum destanlardaki kızların duygularını saklayabilme özelliği göstermektedir. Zira savaş sırasında aşktan ziyade ülkenin huzuru ön planda bulunmuştur. Duygularını aklıyla yenebilmişler. Bu sözümüzün ispatı olarak yukarıda adını zikrettiğimiz Kankız tasvirini örnek olarak sunabiliriz. Delikanlı ile aradaki hayat yolunu mücadele neticesinde çözen Türk kızlarının bu özellikleri de karşılıklı konuşmalarda tecelli edilmektedir.

Göçebe toplum yapısı içinde ata binen, kılıç kuşanan, ok atan, ava çıkan kadın destan kahramanları, benzer yapıya sahip Altay yöresi destanlarında Altın Arığ ve diğer destan örneklerinde görülebileceği üzere son derece etkindirler.

Bununla birlikte savaş sırasında ya da zor günlere maruz kaldığı sırada kadınlar da erkeklerle beraber ata binip, düşmana saldıran cesurlukları Türk destanlarındaki diyaloglardan bellidir.

Tipin model örneğini Burla Hatun teşkil eder. Burla Hatun bu tutumunu oğlu Uruz Bey’in babası ile çıktığı avdan dönmediğini görünce sergiler. Destanda ilgili durum şöyle ifade edilmektedir: Oğlunun ilk avıdır diye büyük bir ziyafet hazırlatan Burla Hatun Kazan Han’ın geldiğini duyunca samur cübbesini üzerine alıp Kazan’a karsı gelir. Onun sağına soluna bakar ve oğlu Ucuz’u görmeyince kara bağrı sarsılır, bütün yüreği oynar, kara süzme gözlerine kan yas dolar. Han Kazan’dan oğlunun basına ne geldiğini sorar:

″Kargı mızrak oynatanlar vardı

Altın mızrak oynatana yarap noldu

Kara koc ata binenler vardı geldi

Buyuk cins atlı bir oğula yarap noldu

Hizmetkâr geldi naip geldi

Yalnız bir oğula yarap noldu

Yalnız oğul haberini Kazan soyle bana

Söylemez olursan yana yana beddua ederim a Kazan sana.″ (Ergin Muharrem 1994:100)

Cevap alamayan anne oğlunun av zamanı esir alınabileceği ihtimali üzerinde durur ve Han Kazan’a, oğlunu kurtarmak için geri dönmesini, gitmezse kendisinin gideceğini soyluyor: ″Karsı yatan kara dağdan

Bir oğul uçurdunsa söyle bana

Kazma ile yıktırayım

Taşkın akan kosan sudan

Bir oğul uçurdunsa söyle bana Damarlarını tıkatayım

Azgın dinli kâfirlere

Bir oğul tutturdunsa söyle bana

Han babamın yanına ben varayım

Ağır asker bol hazine alayım

Paralanıp cins atımdan inmeyince

Yenim ile alaca kanımı silmeyince

Kol but olup yeryüzüne düşmeyince

Yalnız oğul haberini almayınca

Kâfir yollarından dönmeyeyim.″ (Ergin Muharrem 1994:100)

Böylece Han Kazan üzerinde baskı kuran anne onun yorgun argın olarak avdan (kafirle savaştığından habersizdir) dönmesine bakmayarak geri çevirir. Destanın daha sonraki sahnesinden Burla Hatun’un kara kılıcını kuşanıp kara aygırına binerek kırk ince belli kızı da yanına alarak savaşa gittiğini görüyoruz.

Sonuç olarak,

Diyalog, epik eserlerin estetik kurulumunda bulunan tüm süjenin gelişmesine etki eder. Dolayısıyla çalışmamızda ele aldığımız bahadırın cesurluk faaliyetlerinde rol alan kadın konusu da diyalog aracılığıyla tecelli ettiğini söyleyebiliriz. Destan olaylarının çatışması, düğüm noktasına ulaşarak gelişmesi ve sonuç kısmında da diyalogun rolü mühimdir. Destanda kahramanın karakterinin belirlenmesi, onun psikolojik tasvirinin çizilmesinde diğer tasvir yöntemleriyle beraber diyaloglar da hizmet eder. Ozanlar, lirik destanlarda her şahsı konuşturarak onların iç duygusunu, sevinç ve kederini olduğu gibi anlatırlar. Bunun yanı sıra vedalaşma, duyurma, çatışma, koruma, dilek, dua, güç ölçme, rüya görme, rüya tabiri, taziye, arzu, aytış gibi çeşitli duygularla oluşan manzum motifleri, karşılıklı konuşma sırasında ortaya çıkarak destanın içeriğini genişletir ve çekici olarak anlatılmasında rol üstlenirler.

Kaynak

Ісләмжанұлы К. Қазақтың отбасы фольклоры. – Алматы: Арыс, 2007. – 332 б.

Қасқабасов С.А. Қазақ халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. – 558 б.

Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна Ltd. ЖШС, 2005. – 576 б.

Батырлар жыры. І, ІІ, ІІІ том. – Алматы, 1963.

ERGUN Metin, Şor Kahramanlık Destanları, Akçağ Yay., Ankara

2006

Ақсауыт. Батырлар жыры. Екі томдық. – Алматы, 1977. – Т.1: Батырлық дастандар. – 1977.

– 366 б.

Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркология. – Алматы: Ғылым, 1987. – 368 б.

Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: “Санат”, 1996. – 195-196 б.б.

Батырлар жыры, 2 том. – Алматы: Жазушы, 2006. – 280 б.

Әуезов М. Шығармаларының елу томдық жинағы.– Алматы: Жібек жолы, 2007. – Т. 28. – 440 б

Gökyay O.Ş. (1973), Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul.

Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Екінші басылуы. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1964. – 320 б.

Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы.– Алматы, “Жазушы”, 1985. – Т. 17. – 268 б

Ergin Muharrem, Dede Korkut Kitabı Ataturk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,1994, C.I

Ergin Muharrem, Dede Korkut Kitabı, (sad.) 17. baskı, Boğazici Yayınları, İstanbul 1995

жүктеу/скачать 11,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: