Әдістемелік конференция материалдары түркістан, 20 ақпан 2017



бет9/14
Дата02.05.2018
өлшемі11,96 Mb.
#40395
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14

С.Мағжан


ф.ғ.к., доц.м.а.,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ АРАСЫНДАҒЫ ЭТНОМӘДЕНИ

БАЙЛАНЫС


Түйіндеме: Мақалада қазақ тіліндегі табу мен эвфемизмдердің арасындағы этномәдни байланыс қарастырылады. Табу туралы терең теориялық ізденістер аз болғандықтан оның қолданыс аясын ашып көрсету мақсат етіледі. Тілдегі наным-сенімге байланысты туған тотем ұғымы мәселесі қозғалады.

Кілт сөздер: табу, лексика, эвфемизм, мағына, әдеби, дисфемизм, діниморальдық, тотем, зороастризм.

Табу (полинезиялық тайпалар тілінен аударғанда «тыйым салу») – алғашқы қауымдық құрылыс мәдениетімен тығыз байланысты діни негіздегі үзілді-кесілді тыйым салуды талап ететін ұғым. Терминді алғаш рет ағылшын жиһанкезі Кукенгізген болатын. Табуда екі ұғым – киелілік пен тыйым салынғандық, қасиеттілік пен қорқыныш тоғысады. Табу белгілі бір тұлғаларға да, белгілі бір қоғамдық ұжымдарға да қатынасты қолданылады.

Табу туралы терең теориялық ізденістер аз болғандықтан оның қолданыс аясы анықтала қойған жоқ. Дегенмен де табуды діниморальдық тыйым салу түрлерінен ажырата білген дұрыс, өйткені аталған соңғылары адамзат мәдениетінде кейінірек пайда болған күрделі құрылымды ұғымдар. Табуға байланысты әрекеттер мен заттар туралы Дж. Фрейзердің(«Золотая ветвь») шығармасынан көптеген мысалдар табуға болады. Фрейзердің сиқырды (магияны) бір-біріне қарама-қарсы қойып, табуды магияның теріс пішіні ретінде түсіндіреді. Табу туралы психоталдаудан көп мәлімет жинақтауға болады.

З.Фрейд өзінің «Тотем және табу» атты еңбегінде табудан көсемге деген екіұшты (амбивалентті) қатынасты: бір жағынан, көсемді қастерлеп, табынуды, екінші жағынан, іштей қызғану, жек көруді, бейсаналы түрде ұнатпауды байқаймыз дейді. Әлеуметтік антропология тұрғысынан табуды әлеуметтік бақылау мен қадағалау рөлін атқаратын құрал деп қарастырады.

Табу қасиеттілік туралы түсінік қалыптасқан барлық мәдениеттерде кездеседі. Әр мәдениеттің өзіне сай заттарға, іс-әрекеттерге немесе сөздерді айтуға салынатын тыйым түрлері бар. Табуды бұзған адам қатты жазаланатын болғандықтан оны еш нәрсеге, еш жағдайға қарамай орындауға тырысатын болған. Қазақ мәдениетіндегі кездесетін ата-ене, қайынаға, қайын, қайын сіңлілердің атын атамау, отты, ошақты аттамау, белгілі киелі жануар түрлерін қорғау т.б. Табулар қазақ халқының көне тотемистік, анимистік көзқарастарынан сыр тартады. Қазақ мәдениетіндегі тыйым салу жөн-жоралғылары туралы Ш. Уәлихановтыңшығармаларынан көп мағлұмат алынады [1].

Ш. Уәлиханов өз шығармаларында қазақ киелі лексикасындағы кейбір сөздердің этнографиялық сипаттарын, сондай-ақ қазақ магиялық фольклорының жекелеген жанрлары туралы деректер келтіріп кетеді.

Көне тотемдік нанымдар да түрік халықтарында генотиптік сипатта болған. Тотемдік мағынаға қасқырдан басқа бұғы, қабылан, арыстан, бүркітсияқты көшпелілер үшін ерлік пен жігерліктің таңбалары болып табылатын жануарлар да ие болған.Қазақтардың түсінігі бойынша, аруақтар тотемдер бейнесінде де көрінуі мүмкін. Мысалы, Абылай ханөзінің аруағы ретінде қызыл түлкіні пір тұтқан. Сыпатай батырдың аруағы болып жолбарыс есептелген.

Ата-тектік қолдаушылар үй жануарларын да қамтыған. Әрбір түліктің жеке пірі бар: жылқынікі –Қамбар ата, қойдікі –Шопан ата, сиырдікі –Зеңгі баба, ешкінікі –Шекшек ата, түйенікі – Ойсыл қара. Қазақтарда жылқы мен жылқы шаруашылығының пірін, иесін Қамбар ата деп атайды. Арғытүркілік (арғықазақ) мифологиясын зерттеуші С.Қондыбай былай деп жазады: «Қамбар – жылқышылардың пірі, жылқы малының иесі. Зерттеушілер оның иесін мұсылман діни образы, пайғамбарымыздың күйеу баласы Әзірет әлінің атбегісі болған Ганбармен байланыстырады [2, 57].

Кейбір әдебиетте зороастризмнің ізін іздеген ғалымдар отқа май құю рәсімін парсылық діннің әсері деп дәлелдейді. Алайда бұл рәсімнің түбі тереңде жатыр. Ол да ататекке табынудың бір түріне жатады. Қалыңдық отқа май құйғанда «От-ана, Май-ана, жарылқа!» деген және сосын үш рет аруақтардың, ата-енелерінің құрметіне басын иген. Ескі мәтіндерде «Май-ана» деп жемістілік пен аналықтың құдайы Ұмайдыайтқан. ОрхонЕнисейжазбаларында ҰмайКөк Тәңірі мен Жер Судан қолдау тапқан бүкіл тіршіліктің қамқоршысы, тұқым таратудың пірі бейнесінде суреттелген. «Ежелгі түріктер, – дейді М. Орынбеков, –Ұмайды өте сұлу және қайырымды, күліп-ойнайтын, күміс шашымен аспанды жарқыратқан, күн сәулесімен кемпір қосақ шомылған, қолында балаларды қорғайтын алтын садағы бар жас келіншек әйтпесе қыз ретінде таныған».

Генотеистік діни жүйенің іздерін қазақтың дәстүрлік мәдениетінен де анық байқауға болады. Құда түсурәсіміндегі ант ішу (түпкі мағынасы қан ішу), құйрық-бауыр жеу, «өлітірісін» атқару (тікелей аруақтарға мезгеп тұр), жерлеу дәстүріндігі «жетісін», «қырқын», «жылын» атап өту, «түл» жасау және тағы басқалары ата-тектік сенім-нанымдарға негізделген.

Табу сөздерді жиі қолдану адамзат логикасының шырқау шегі десекте болады. Жоғарыдағы көрсетілген мәселелер бойынша сөйлесек, бұл ұғым ораторлықпен де селбесе байланысып жатыр. Яғни, кей орын алған жағдайларда қисынынан сөз тауып кету, оның атын бұрмалап жеткізу осыны меңзейді. Сондай-ақ, осы сөздердің астарына үңілер болсақ жылылық пен ізгілікті де қуаттап жатады. Демек, бұл эвфемизмнің алғышарты болады.

Эвфемизм (грек. eu – жақсы, phemі – айтамын) – мағынасы тұрпайы сөздерді басқа атаумен ауыстырып, сыпайылап жеткізу. Эвфемизм қоғамдағы моральдық, этикалықнорма негізінде қалыптасып, сыпайыгершілік пен әдептілікке байланысты туған. Эвфемизм – тілдегі ауыспалы мағынадағы сөздерді толықтырып отыратын көркемдеуіш, бейнелеуіш құралдардың бірі.Мысалы, “өлді” деудің орнына қайтыс болды, дүние салды, жан тәсілім етті, т. б. сөз орамдары айтылады. Сондай-ақ адамның дене мүшесіндегі кем-кетікті (саңырау – құлағының мүкісі бар), ауруды (қылтамақ – жаман ауру) басқа сөздермен ауыстырып қолданады.

Тіліміздегі фразеологизмдердің көпшілігі эвфемизмдер негізінде пайда болған. Мысалы, аузынан ақ ит кіріп, көк ит шықты, тіл тигізді, сөзге келді, жүз шайысты сияқты тіркестер ұрысты, ренжісті, ауыр сөздер айтты деген мағынаны білдіреді.

Жалпы тіл білімінде түркі тілдеріндегі эвфемизм мен табуды соның ішінде қазақ тіліндегі эвфемия құбылысын ғалым Ә. Ахметов алғаш ғылыми зерттеудің нысанына алып жан-жақты қарастырған. Ғалым табу мен эвфемизмді этнографиялық лексикаға жатқызады: «Кез келген этнографиялық лексиканың сыртында белгілі бір этнографиялық ұғымдардың тұратыны сияқты табу мен эвфемизмнің сыртында да олармен ұштасып, астарласып жататын этнографиялық ұғымдар, атап айтқанда, дәстүрлі наным-сенімдер, мифтер, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, қоғамда қалыптасқан тіл мәдениетімен байланысты этикалық нормалар тұрады». Сондай-ақ, ғалым «Эвфемизм табу сияқты үрейленуден туған сенімге негізделмейді, сыпайыгершілік пен әдептілікке негізделеді. Демек, қазіргі кездегі қолданылып жүрген эвфемизмдер бүгінгі таңдағы өскелең халқымыздың қалыптасқан этикалық және эстетикалық нормаларының күнделікті нақ көріністері деп есептеледі. Сондықтан табу мен эвфемизмдерді бір-бірімен шатастыруға болмайды. Екеуі екі түрлі мақсаттан шыққан» [3, 125-126] деп, эвфемизмді құбылыс ретінде қарастырып, оның өзіндік еркшеліктерін көрсетеді.

Эфвемизмнің пайда болу негізі жайында М.Жұмағұлова: «Әдеттегі эвфемизмдер жеке адамдар арасындағы коммуникативтік қолайсыздықты (коммуникативтік дискомфорт) болдырмауды көздейді де, жеке бастық қатынасқа тән сипатқа ие болады» деп ойын қорытады. Яғни, бұл жерде ғалым қоғамдағы қарым-қатынастың мейлінше сыпайырақ болуына иек артады [4].

Халық аузында мынадай қызықты әңгіме бар: Бір келіншек «сарқыраманың ар жағында, сылдыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр! Білемені жанымаға жанып-жанып тез келіңдер!» - депті. Сөйтсе, ол Өзенбай, Қамысбай, Қойлыбай, Қасқырбай, Қайрақбай, Пышақбай деген қайны ата, қайны ағаларының атын атай алмай тұр екен!

Мінеки, эфвемизм мен табудың байланысы осыдан көрініс алады. Басқа халықтардың менталитетінде адам аттарын осылайша бұрмалап айту кездесе бермейді. Ұлы Дала Елі сахнасында туралай сөйлеу әдепсіздікті, дөрекілікті көрсетеді. Дисфемизмдік қатарды түзеп, сыпайлықтан кері кетеді.«Баяғыда Аюбай, Түлкібай, Итбай деген үш ағайынды адам өмір сүріпті. Бұлардың отырған ауылы терең сайдың ішінде екен. Күндердің бір күнінде ағайынды ақсақалдар үйде әңгіме құрып отырады. Бір кезде иттері жабыла үріп, шулап қоя береді. Төрдегі ақсақалдардың бірі босаға жақта күйбеңдеп жүрген келінге:



  • Шырағым, иттер неге үріп кетті, байқап келші, - деп жұмсайды. Келін жүгіре басып далаға шықса, ауылдың арт жағында үлкен бір аю түлкіні қуалап барады екен де, иттері соған үріпті. Үйге қайта енбек болған кенет: «Япыр-ау, мұның бәрі аталардың аты ғой, қалай айтсам екен?» - деп қысыла-қысыла ішке енді.

  • Иә, балам, иттер неге үріпті? – сұрайды ақсақалдардың бірі. Сасқалақтаған келін:

  • Ауыл сыртындағы аршалы бетте атекем тәкемді зыттыра қуып бара жатыр екен, осы ауылдағы жәкемдердің бәрі соларға қарап үріп жүр»[4, 27]- депті.

Әрине, өзге ортаға, өзге отбасына бірден сіңісе қою кімге болса да, ауыр соғары анық. Ол отбасының әрбір мүшесімен – қайын ене, қайын ата, қайын сіңлі, қайын інілерімен тіл табысып, бір мәмілеге келу – үлкен сын, қала берді, келінге артылған ауыр жүк. Бірақ даналық пен көрегендік дарыған біздің бабаларымыз ұстанған салтдәстүрлер арасында отбасындағы сыйластықтың артуы үшін қолданылатындары жеткілікті. Соның бірі – «ат тергеу» дәстүрі. Халықтың бұл дәстүрі бойынша босаға аттаған келін күйеуінің бауырлары мен жақын тума-туыстарының атын атамай, «мырзам», «ерке қыз», «сырғалым» деген сынды аттар қояды. Бұл да отбасы арасындағы сыйластық пен құрметтің, ізеттіліктің бір белгісі іспетті. Ал бұл дәстүр – дала даналығын бойына сіңірген қазына қарттардың көрегендігінің жемісі. Бұл айтылған орамды ой алдыңғы пікірімізді қуаттап тұр. Жаңа түскен жас келіннің осылайша ат тергеп сөйлеуі үлкен сыпайлықтың белгісі екендігін меңзейді. Бірақ, соқыр Кеңес өкіметі орнағаннан кейін аталған жағдайлар көлеңкеде қала бастады. Тыйым салынған сөздерді, ата-енесінің атын туралай сөйлеген жастар дөрекі қылықтарын аңғармайда қалды.

Белгілі тіл білімінің маманы Б. Сағындықұлы: «Дисфемизм тәсілімен сөз қолдану – мағынасы жағынан эвфемизмге қарама-қарсы тілдік құбылыс, соңғысы сөздің ұғымтүсінігін сыпайылап әдемілесе, алдыңғысы керісінше жағымды мағынаны дөрекілейді, қатайтады. Күнделікті өмірде, әдеби қолданыста жағымды, сыпайы әдепті сөздерді дөрекі, анайы сөздермен ауыстырып қолдану тәсілі тіл білімінде дисфемизм деп аталады» дейді [5]. Осылайша, Сағындықұлы біздің ойымызды селбестіріп тұр. Демек, ат тергеуді эвфемизмдік қатарға жатқызуымызға болады. Өйткені, табу алғашында айтып кеткеніміздей сыртқы күштердің әсерінен қорыққандықтан пайда болған. Ал, қайын ата, қайын ене, әке, ана деу қорыққандық емес тәрбиелік, ізеттіліктің көрінісі. Дисфемизмдік нұсқасына өзінің азан шақырып қойған есімін жатқызуымызға немесе ештеңе де бой көрсетпеуімізге де болады. Бізге қандай да болсын ғылым саласын ғаламдық тұрғыдан емес, алдымен ұлттық тұрғыдан қарастырған жөн. Сонда ғана қазақ тіл білімінде қарамақайшы пікірлер етек жаймайтын еді.Бәлкім, табу сөздер Дешті Қыпшақ даласынан бастау алғанда болар. Оған назар аударып жатқан ешкімде жоқ. Герадот, Пифагордың қолжазбаларына сүйенетін болсақ, сақ мәдениетінің жоғары болғанына көз жеткіземіз. Мәдениетті халықта мәдени өмірлерінің тамыры одан да терең, олардан да бұрын бастау алғанына күмән келтіруге болмайды. Бүгінгі тақырыптың өзегі болған табу мен эвфемизм сөздердің де бастау көзі тіптен әрі де жатыр. Оларды бір-бірінен бөле қарау тарихқа жасалған қастандық болар еді.



Пайдаланған әдебиеттер:

  1. Мәдениеттану: жоғарғы оқу орнындары мен колледж студенттеріне арналғаноқулық. Алматы: Раритет, 2005.- 416 бет.

  2. Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Төртінші кітап. Алматы:Дайк-Пресс, 2004.

  3. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы»Бас редакциясы, 1998 X том.

  4. «Қазақстан әйелдері», 1967 жыл, № 7 саны.

  5. «Ене мен келін арасындағы сыйластық хақында»«Ана тілі» газеті, 2011 ж.

Қаражан Қарлығаш Өтебекқызы


Ғ.Мұратбаев жалпы орта мектебінің мұғалімі,

Түркістан қаласы, Қазақстан

ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ МІНДЕТТЕРІ


Әр түрлі күрделілену сатысындағы заттарды, олардан түзілетін табиғи және жасанды денелерді жаратылыстану ғылымы зерттейді. Химия солардың бірі ретінде заттардың бір-біріне айналу өзгерістерін атом-молекулалық деңгейде қарастырады, өзінің зерттеу зерзаты жағынан физика мен биологияның арасында орналасады. Бұлармен физикалық химия, ядролық химия, геохимия, биохимия, т.б. ғылымының жүйесін түзеді – химия пәнінің бірінші міндеті.

Химиядан орта білім берудің екінші міндеті – пәнаралық байланысты жүзеге асыру. Химия заттардың химиялық қасиеттерін зерттеу және түсіну саласында физиканың әдістері мен теориялық көзқарастарын пайдаланады. Жер туралы ғылымдар (геология, минерология және т.б.) минералдар мен тау жыныстарының өзгерістерін олардың құрамына кіретін заттар деңгейінде қарастырып, түсіндіруге тырысады. Организмдердегі тіршілік әрекеттерінің мәнін физика мен химияның заңдылықтарына сүйене отырып молекулалық биология зерттейді. Бұл ғылымдар арасындағы байланыстар алуан түрлі, яғни аитылғандармен ғана шектелмейді. Химияны оқыту барысында келтірілген сызбанұсқаға сәйкес осы ғылымдар арасындағы өзара байланыстың мәнін ашып көрсету керек.

Химиялық орта білім берудің үшінші міндеті – табиғаттың тұтастығы, онда жүзеге асасатын құбылыстардың бір-бірімен байланыстылығы, шарттылығы жөніндегі ғылыми көзқарас қалыптастыру. Өлі табиғатты құрайтын минералдар мен тау жыныстары, тірі табиғатты құрайтын организмдердің денесі заттардан тұрады. Заттардың өзі жүзге жуық химиялық элементтердің атомдарынан, ал атомдар санаулы ғана қарапайым бөлшектерден тұрады.

Химиядан орта білім берудің төртінші міндеті – орта мектептегі химияның негізіне кіретін заттар туралы оқу материялын іріктеу. Қазір үш милоннан астам заттар белгілі, олардың саны үздіксіз артуда. Осы миллондаған заттардың ішінен қайсысын және қандай дәрежеде өту қажеттігін шешу – аса жауапты міндеттердің бірі. Заттар туралы білім ұғымдардан тұрады, олардың негізгілері – химиялық элемент, химиялық реакция, химиялық өндіріс.

Химиядан орта білім берудің бесінші міндеті-химия курсын құрайтын ұғымдар жүйесін, әр жүйеге кіретін жеке ұғымдарды анықтау, олардың оқылу ретін белгілеу. Заттар мен ұғымдар теориялық көзқарастар тұрғысынан іріктеп алынады. Олардың бірі теорияны өтуге әзірлеу үшін, екіншісі – бекіту үшін, үшіншісі теорияның негізінде оқып үйрену үшін қажет. Мәселен, заттардың қасиеттерін, оның атом–молекулалық құрылысын, сондай-ақ элементтердің қасиеттерін түсіну үшін атом құрылысын, периодтық заң мен периодтық жүйені білуі керек.

Химиядан орта білім берудің алтыншы міндеті – орта мектепте оқылатын теориялардың мазмұнын, деңгейін және орнын негіздеу. Теориялық білім деректі материялдарды сұрыптау, түсіндіру және болжау, ұғымдарды анықтау міндеттерін атқарады.

Химиядан орта білім берудің жетінші міндеті – орта мектептегі химия ғылымының негізіне кіретін өндірістік материялдарды анықтау арқылы оқушылардың политехникалық әзірлігін арттыру. Бұл негізді жүзеге асыру үшін химия өндірістерімен және олардың ғылыми негіздерімен таныстыру, технологиялық негізгі ұғымдарды қалыптастыру, қалаулы қасиеттері бар өнімдерді, бағалы синтетикалық материалдарды өндірудегі, қалдықсыз технология жасаудағы химияның мәнін көрсету, химиямен байланысты мамандықтарға кәсіптік бағдар жасап, еңбек тәрбиесін жүзеге асыру керек.

Химиядан орта білім берудің сегізінші міндеті – табиғатты аялай білуге баулу; химияны және химия өнеркәсібін өркендетуге байланысты ауаның, судың және топырақтың ластануын болдырмау; минералды тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғайтын заттарды пайдаланудың тиімді және тиімсіз жақтарын білу; соңғы кезге дейін химияны тек қана мадақтайтын сыңаржақтылықты қойып, оның табиғатқа, организмдерге және адам денсаулығына тигізетін қолайсыз әсері жөнінде екі жақты ақиқат пікір тудыру.

Химиядан орта білім берудің тоғызыншы міндеті – оқушылардың таным әрекетін жандандыру, білім мен білік алудағы белсенділігін арттыру.

Химиядан орта білім берудің оныншы міндеттері – оқушыларға химияның ғылыми тілін жетік меңгерту; химиялық әдебиеттермен жұмыс істей білудің біліктері мен дағдыларын қалыптастыру; сөйлей білуге, өз ойын анық, дәл, жүйелі және дәлелді жеткізе білуге үйрету; химияның өзіне ғана тән тілдік құралдарын, химиялық символиканы, наменклатурасын және терминалогиясын жетік білдіру; олардың мағынасы мен құрылысын нақтылы түсініп, қолдана білуге үйрету.

Химияның жаратылыстану пәндерінің бірі ретіндегі міндеті оқушыларда қоғам, табиғат және олардағы адамның орны туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру екені айтылды. Жеке адамның ғылыми көзқарасының құрам бөліктеріне жататындар: жалпы түрдегі білім мен біліктер жүйесі, оны обчективті дүниені түсіне білуге пайдалануы, ғылыми білімнің ақиқаттығына және қолдау тиімділігіне шүбәсіз сенуі, асқақ мұраты мен негіздерінің болуы және іс жүзіне асыра білуі. Ғылыми көзқарас жеке пәндерден алған білімнің қорытылуынан туады. Дүниеге көзқарас тудыратын білімді қорытындылаудың үш деңгейі бар. Олар философиялық деңгей, жаратылыстану ғылымының деңгейі және жеке ғылымдық деңгей. Осы деңгейлерге сәйкес дүниенің философиялық, жалпы ғылымдық және жеке ғылымдық бейнелері қалыптасады. Химия материяның нақтылы бір түрі– заттарды және материя қозғалысының химиялық формасы–заттардың сапалық өзгерісін зерттейтін ғылым. Химияны үйренгенде заттар мен құбылыстар туралы білімді жалпылап қорыту арқылы оқушыларда табиғаттың химиялық белгісі қалыптасады. Химиядан алған нақтылы білімді басқа жаратылыстану ғылымдарынан берілген біліммен ұштастыру нәтижесінде табиғаттың жалпы ғылыми бейнесі пайда болады. Дәлірек

айтқанда, табиғаттың химиялық бейнесі дегеніміз – химиялық жалпы білімнің қоғамдық пәндерден алған біліммен бірігуі, біртұтас ой-пікірге, сенімге айналуы.

Ғылыми білімді сатылап қорытындылаудың нәтижесінде оқушыларда. Ғылыми көзқарас идеяларының мынадай жүйесі қалыптасуы тиіс; дүниенің материялығы және бірлігі, материяның шексіздігі және мәңгілігі, құбылыстардың өзара шарттастығы, қозғалыс материяның тіршілік тәсілі екені, материя қозғалыстары түрлерінің байланыстылығы; таным – объективті дүниенің адам санасында бейнеленуі екені; дүниені танып білуге болатыны; танымның шексіздігі. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне, өтілетін материялдың мазмұны мен теориялық деңгейіне, пән аралық байланыстың күрделенуіне қарай дүниетанымның қалыптасуы бірнеше кезеңде жүзеге асады. Бірінші кезеңде, бейорганикалық химия курсын өткенде, заттар мен химиялық реакциялар мен байланысты жеке көзқарастар химиялық ұғымдар деңгейінде, химиялық терминдер арқылы қалыптасады. Заттардың қасиеттері сезім мүшелері арқылы қалыптасады. Заттардың қасиеттері сезім мүшелері арқылы бөлінеді және құрамы мен құрылысына тәуелді болады. Заттар үздіксіз өзгеріске ұшырайды, бірақ ізсіз жойылмайды, бір зат екінші затқа айналады. Бұл айналулар кезінде затты құрайтын бөлшектер–молекулалар бұзылады, ал атомдар сақталады. Физикадан алған біліміне сүйеніп, атомдардың күрделі бөлшек екені, құрылысындағы қайшылықтар туралы пікір туындайды. Заттармен химиялық реакциялардың жіктелуін, олардың арасындағы генетикалық және себеп-салдар байланыстарын өткенде қарама-қарсылық жеке мен жалпының шарттастығы, санның сапаға ауысуы туралы көзқарас орнығады.

Д.И.Менделеев ашқан периодтық заң мен периодық жүйені қарастырғанда химиялық элементтердің барлық көрсеткіштерінің жүйедегі орнымен сипатталатыны, бірбіріне айналатыны және жойылмайтыны туралы түсінік қалыптасады. Периодтылық табиғаттың ақиқат заңдарының бірі екеніне, оның ашылмаған элементтерді болжауға мүмкіндік бергеніне және олардың расталғанына оқушылардың көзі жетеді. Бұдан соң химиялық элементтердің топтарын, топшаларын, жеке элементтерді және олардың қосылыстарын өткенде өтілген заттар мен теорияларды басшылыққа алып, заттардың қасиеттерін, реакция нәтижелерін болжай білуге үйренеді.

Екінші кезең – органикалық химияны өтуге байланысты. Бұл кезеңде оқушылар заттардың сан алуандылығы, олардың электрондық және кеңістіктегі құрылысына тәуелді екені, органикалық заттардың түзілуі, реакциялары, қасиеттерінің жалпы заңдылықтарға бағынатыны, ешқандай «тіршілік күшінің» витализм жоқ екені жөнінде түсінік алады. Өлі табиғат пен тірі табиғаттың бірлігіне көз жеткізеді, химия мен биологияның пән аралық байланыс нығаяды.

Үшінші кезең орта мектеп үшін қорытынды курс – жалпы химияны өткенде жүзеге асады. Жалпы химия курсында заттардың құрылысы, химиялық реакциялар, металлдар мен бейметаллдар туралы оқушылардың білімі тереңдететіліп, бір жүйеге түсіріледі, қорытылып жалпыланады. Жаратылыстану пәндерінен және қоғамтанудан алған философиялық біліммен ұштастырылады. Химиялық ұғымдар қалыптасқан дүниетаным философиялық ұғымдар дәрежесіне дейін көтеріледі.

Төртінші кезеңде бейорганикалық химиядан, органикалық химиядан және жалпы химиядан алған білімді қорытындылағанда әрбір химиялық ұғым диалектикалық ұғым ретінде қарастырылады. Диалектика табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдарын қарастыратындықтан, химия саласындағы өзгерістер мен даму осы заңдылықтарға бағынатыны нақтылы мысалдармен түсіндіріледі. Затқа материяның нақтылы бір түрі, реакцияға қозғалыстың химиялық формасы деген анықтама беріледі. Зат үздіксіз өзгерістің бір буыны ретінде қарастырылып, оның өткені, қазіргісі және болашағы жөнінде қорытынды жасалады. Заттардың химиялық қасиеттері жүйелілік негізгі тұрғысынан ішкі қайшылықтар және сыртқы жағдайдың әсері борйынша түсіндіріледі. Мәселен, бір элементтің S-2,S0,S+4,S+6 тотығу дәрежелеріндегі атомдардың алғашқысы – тотықсыздандырғыш, соңғысы оған қарама-қарсы тотықтырғыш, ортасындағылары реакция жағдайына қарай әрі тотықтырғыш, әрі тотықсыздандырғыш қасиет көрсетеді. Бұл заңдылық басқа химиялық элементтерде қайталанады.

Ғылым айналамыздағы ақиқат дүниені түсіндіріп қана қоймайды, оны адамның игілігіне сай өзгертіп, өндіруші күшке айналдыруда. Химияның ғылым ретіндегі негізгі міндеті – адамға аса қажетті қасиеттері бар заттар өндіру. Сондықтан химия ауыр индустрияның ең маңызды саласына айналды, оның жетістіктері де аз емес.

Біздің елімізде химия өнеркәсібін жедел өркендетуге әрдайым жете көңіл бөлінуде, бұл саладағы жетістіктер әрқашан оқушыларды мақтаныш сезімге бөлейді. Осыған орай тәрбие беру мақсатында мынадай мәселелерге баса назар аударған жөн: табиғи шикізаттарды іздеу және тиімді пайдалану тәсілдерінің дамуы; химия өнімдерін өндіру қарқынының өсуі; саны мен сапасының артуы; халық шаруашылығының түрлі салаларында қолдану үлесінің молаюы; химияның өзге өндіріс салалларымен ұштастырылуына және табиғаттың табыс көздерін тиімді пайдаланудағы мәні; Қазақстан химия өнеркәсібі мекемелерінің (Ақтөбе хром қосылыстары, Жамбыл күкірт қышқылы және фосфор тыңайтқыштары, Шымкент дәрі-дәрмек жасау, Қостанай жасанды жібек, Қарағанды кокс-химия зауыттары т.б.) салынуы және өркендеуі, негізіне химиялық әрекеттер жататын металлургияның дамуы; бұл өндіріс орындарындағы негізгі мамндықтарды, адамдардың қажырлы еңбегімен қоса, химия өнеркәсібін мысалға алып, ғылыми техникалық прогрестің жаңа табиғаттарымен таныстыру, табиғатты қорғау және экологиялық тәрбие беру шараларын жүзеге асыру, химия ғылымы мен өнеркәсібінің дамуына қомақты үлес қосқан ғалымдардың еңбектерін баяндау арқылы интернациональдық және патриоттық тәрбие беру.

Білім және тәрбие берумен бірге химияны оқытудың тағы бір аса маңызды міндеті оқушылардың ақыл-ойын дамыту. Педогогикалық теориялардың тұрғысынан қарағанда дамыту оқыту деңгейінің және қарқынының көтеріңкі болуына, соларға сәйкес оқушылардың таным әрекетінің белсенділігіне тәуелді болады. Мұның мәнісі – оқушылардың білім алудағы «ең таяу биігі» көрініп тұруы, оған жету жолында бойына біткен қабілеті мен күш жігерін аямай, еңбек істеуі тиіс деген сөз. Психологиялық жағынан алғанда дамыту білімді игеру мен жаңғырту, таныс және жаңа жағдайда қолдана білу, логикалық ойлануды қалыптастыру болып табылады. Әдістемелік әдебиеттерде оқушылардың дамуы химиялық білімнің мазмұнына байланысты химиялық эксперимент жасағанда, сан және сапа есептерін шығарғанда және мәселелерді оқу кезінде жүзеге асатыны баяндалған. Оқушылардың ойлау қабілетін қамтамасыз етуде теориялар мен заңдардың маңызы зор. Ю.В.Ходоковтың еңбегінде (заттардың құрылысы және химиялық құбылыстар туралы негізгі ұғымдарды қалыптастыру барысында) оқушылардың логикалық ойлауын дамытудың мазмұнына мыналар жатқызылады; бақылаған нәрселерін салыстыру арқылы ұқсастығы мен айырмашылығын анықтай білу; нәрсені ой жүзінде жеке бөліктерге жіктеу (анализ), оларды қайтадан біріктіру арқылы (синтез) нәрсенің тұтас күйін және жеке бөліктерінің арасындағы байланысты танып білу, нәрселердің елеулі қасиеттерін елеусіздерінен ажыратып, бөле білу; бақылаулардан және жеке деректерден тиісті қорытынды жасап, дұрыстығын тексере білу; өз ойын анық және жүйелі баяндауға үйрену. М.В.Зуева бұл ойлау тәсілдерін әдістемелік жағынан жүзеге асырудың мәселелерін нақты мысалдармен талдады.

Оқушылардың ақыл-ой білім мен білікті игеру барысында дамиды. Жеке сыныптар бойынша теориялық және деректі материялдардан, химиялық тілден, химиялық эксперимент жасаудан, сан есептерін шығарудан қалыптасатын білім мен біліктердің тізбегі мемлекеттік бағдарламада көрсетілген. Оқушылардың ой-өрісі алған білімнің мазмұны мен ауқымынан, іске жарата білуінен айқын көрінеді. Мұның үш деңгейі бар. Бірінші деңгейі – алған білімді еске түсіріп, қайта жаңғырту. Бұл білімді мұқият қабылдап, жадында ұстай білуінен аңғарылады. Екінші деңгейі – алған білімді оның қалыптасуына ұқсас жағдайда қолдана білу. Мұнда білімді қайта жаңғырта отырып, тасымалдау және іске жарату жүзеге асырылады. Үшінші деңгей – алған білімді бұрын кездеспенген жаңа жағдайда қолдана білу. Бұл жаңа жағдайды бұрынғымен жақындастыратын, байланыстарды ашатын ойлау тәсілдерін жүзеге асыруды қажет етеді.

Білім алу мен оны қолдану үрдісінде жүзеге асатын ойлау тәсілдері; салыстыру, анализ, синтез, жіктеу, жүйеге түсіру, себеп-салдар байланысын ашу, қорыту және жалпылау. Бұл бір-бірімен ұштасып жүзеге асырылғанда ақыл-ой әрекетінің негізгі тәсілдері деп аталады. Мәселен, нәрселер мен құбылыстарды салыстырудан қорытынды жасалады. Жалпылау кезінде елеулі белгілері таңдалып, жүйеге түсіріледі, қорытынды жасалып, мысалдармен нақтыланады. Қорытындылауда себеп-салдар байланысы, жіктелуі, жеке бөліктерінің арасындағы өзара байланысы ашылады.

Оқушылардың ақыл-ой әрекетін қалыптастыру химияның алғашқы сабақтарынан басталып, біртіндеп дамытылады. Ол үшін әр тақырыпқа лайық сұрақтар, жаттығулар мен тапсырмалар әзірленеді. Осы орайда білімді бір жүйеге келтіру және қорытындылау сабақтарының маңызы зор. Бұл сабақтарда ақыл-ой әрекетінің айтылған тәсілдерін қолдану арқылы оқушылар материалды жаңа қырынан көруге үйренеді, жеке бөліктерінің арасындағы өзара байланысын тауып, алған білімді қолдана білуге дағдыланады.

Химия курсының мазмұны химия ғылымының қол жеткен табыстарын дидактикалық талдау арқылы мына негіздерге сай анықталады және оқытылады: ғылымилығы, жүйелігі, түсініктілігі, саналығы мен белсенділігі, көрнекілігі, теорияның сарамандыққа байланыстылығы.



Ғылымилығы. Орта мектептегі химияның негізіне ғылымда толық шешімін тапқан деректер мен көзқарастар кіреді. Олар ғылымдағы мәліметтерге толық сәйкес келіп, заттар мен құбылыстар туралы ақиқат бұрмалай жеткізуі тиіс. Ол үшін жетекші теориялардың орны дұрыс анықталып, жеткілікті деректі материалдық негізінде енгізуі керек.

Жүйелігі. Оқу материалы ғылым логикасына сәйкес бірінен бірі туындайтын ретпен орналастырылады. Жаңа материал өтілгенді ескеріп беріледі де, өзі соңындағыларға негіз болады. Жүиелік негіз, әсіресе, химияның негізігі ұғымдарын қалыптастырғанда ескеріледі. Ол үшін деректі материалдарды заттар және химиялық реакциялар туралы ұғымдар жүйесіне біріктіреді.

Түсініктілігі. Бұл ғылыми негізге кереғар, жүйелікке тура қатысты болады. Оқу материалдарының түсінікті болуы көлеміне және ғылыми деңгейіне байланысты, сондықтан кейбір ғылыми деңгеиіне байланысты, сондықтан кейбір ғылыми ақпарды оңайлатып беруге тура келеді. Оңайлатудың дәрежесін тым төмендетіп жіберсе, бұрмалаушылыққа әкеліп соғады. Оқушылар химиялық қосылыс және қоспа ұғымдарымен нақтылы мысалдар арқылы танысқан соң ерітінділер өтіледі. Осыған орай оңайлату үшін ерітінді ұғымына қосылыс деп те немесе қоспа деп те анықтама беру жөнінен химиялық қосылысқа (еріген зат еріткіш бөлшектерінің өзара әрекеттесуі), екіншілері бойынша қоспаға (құрамы тұрақсыз) ұқсайды.

Саналық және белсенділік негізі – оқыту барысында мұғалім мен оқушы еңбегінің ара салмағын оқушылар жағына ауыстырып, олардың пәнге қызығуын және білім алудағы белсенділігін арттыру. Ол үшін білімнің қажеттігі мен пайдасына оқушылардың көздерін жеткізіп, өздерінен жұмыс істей білуге үйрету керек. Ғылым тілін меңгеруге байланысты саналық негізінің маңызы арта түседі. Оқушылар термин арқылы берілетін ұғымның негізгі белгілерін, қажет жағдайда, зат атауының шығу төркінін, химиялық символиканың мәні мен мағынасын түсінуі, олар арқылы белгіленген заттар мен құбылыстарды елестете білу керек. Мұның өзі оқушылар білімінің жаттанды және үстірт болмауын қамтамасыз етеді.

Көрнекілік принципі – дидактиканың ертеден қалыптасқан түпкілікті негіздерінің бірі, химияны оқытуда маңызы орын алады. Оқушылар білімді заттар мен химиялық әрекеттерді тікелей қабылдау арқылы алуы тиіс. Бұл мүмкін болған жағдайда атом мен молекула құрылысының, өндірістік құрылғылардың модельдерін, суреттерін, сызбанұсқаларын пайдаланады. Осының бәрінде оқушылар жан жақты бақылау жасауға, әр көрнекіліктен барынша мол ақпар алуға, бақылау нәтежелерін қорытындылап, түсіндіре білуге үйрену керек.

Теорияның сарамандыққа байланыстылығы. Бұл – оқушылардың ғылым негіздерінен алған білімін өмірмен, қоғамдық құрылыс сарамандығымен ұштастыру арқылы жүзеге асады, политехникалық білім беру мәселелерін қамтиды. Реті келген жағдайда химия ғылымында ашылған жаңалықтардың өндіріске енгізілуін, ал химия өнеркәсібінің қажеттілігі ғылымның дамуына түрткі болғанын нақты мысалдармен түсіндіріп отырған жөн. Мәселен өткен ғасырда азот тыңайтқыштарын молынан өндіру, оқ-дәрі жасаитын нитрат алу қажеттігі туғанда химиялық байланыстырудың мәселесі қойылды. Осыған орай аммиак синтезінің жағдайларын, химиялық тепе- теңдікті қалған жағына қарай ығыстыру шарттары, әрекетті жүзеге асыру құралдары мен негіздері жанжақты зерттелді. Сөз болып отырған принципті жүзеге асыру үшін оқушылар химиядан алған теориялық білімін сарамандық таным есептерін шығаруға қолдана білуі тиіс. Бұл есептер өмірде, табиғатта, зертханаларда және өндірісте жиі кездесетін құбылыстарға негізделіп құрастырылады.

Қорыта айтқанда, қазіргі мектептің даму барысына сәйкес химия пәні мұғаліміне мынадай талаптар қойылады:



  1. Мұғалім - болашақ қоғамды құрушы жастардың тәрбиешісі. Мұғалімнің өзі тәрбиелі болу керек. Өйткені, өз ісіне нағыз берілгендік - егеменді еліміздің мұғаліміне қойылатын бірінші талап;

  2. Мұғалім - егеменді еліміздің алдыңғы қатарлы зиялы тұлғасы. Озат мұғалімнің негізгі сипаты- жоғары мәдениеттілігінде, ғылыми және сарамандық дайындығы мен мамандықты күн сайын үнемі жетілдіріп отыруында;

  3. Мұғалім - педагогикалық еңбектің шебері. Ол шығармашылықпен жұмыс істеуге, политехникалық оқу мен еңбекке үйретудің жалпы мазмұнын терең білщуге тиіс. Алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелерді пайдалана отырып жастарды тәрбиелеудің және ошқытудың міндеттерін шеше білуі керек. Өз еңбегінің нәтежесін талдап, оған өмір талабына сай қорытынды шығара білуі қажет. Оқушылардың ғылымға және техникаға қызығушылығын арттырып, ынталандырып отыруы тиіс;

  4. Мұғалім - мектептің патриоты. Оның міндеті- оушыларды еліміздің азаматтығына тән жоғары адамгершілік қасиеттерге баулу. Ғылымға құштарлығын дамытып, ғылым, біліммен қаруландыру. Мұны жан-тәнімен еңбек етіп, баланы жақсы көрген адам ғана атқара алады. Оқушы жастар ондай мұғалімге сеніммен және сүйіспеншілікпен қарайды;

  5. Мұғалім өз пәнін терең білумен қатар, ғылыми сынақ-тәжірибе жүргізудің дағдыларын жан-жақты меңгеруі тиіс. Тек сондай мұғалім ғана оқу мен сыныптан тыс жұмыстарды белгілі бір жүйеге бағыттай алады, жастарға ғылыми зерттеудің және сынақ-тәжірибе қоюдың дағдыларын беріп, оларды іске шығармашылық тұрғыдан қарауға тәрбиелей алады;

  6. Мұғалім - қоғамшыл. Ол - егеменді еліміздің жүзеге асырылмақ істерінің белсенді насихатшысы, үкіметіміздің қаулы-қарарларын халыққа таратушы сенімді көмекшісі;

  7. Мұғалім - өз пәнінің жаңалықтарын халыққа үйретуші, жастарға, олардың атааналарына тәрбие беруші, оларды халықтар достығына тәрбиелеуші.

  8. Қазіргі таңда жалпы мұғалімдердің алдында тұрған негізгі міндет – ұлттық менталитеті жоғары, сана-сезімі дамыған, өзіндік көзқарасы бар жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы бағытта жоғары мектепте берілетін ғылымның теориялық және әдістемелік негіздерінің, яғни сабақ түрлері мен оның сапасын арттыру жөнінде түрлі жұмыстар жүргізілуде. Соның негізінде жалпы жаратылыстану пәндерінің ішінде химия ғылымы жоғары мектептегі оқылатын негізгі пән болып табылады.

Әбдікерімова Г.А., Бектаева С.О., Сайлаубеков А.Н.

М. Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІ БЕЙНЕЛЕЙТІН СӨЗДЕРДІҢ

МАҒЫНАЛЫҚ СИПАТЫ


Қазақ мәдениеті – ғасырлар бойы қалыптасќан ұлттық мәдениет. Ол ұлттық тәлімтәрбиенің негізінде дамып, қалыптасты. Ұлттық тәрбие сол ұлттың мәдениетін дамытудың қозғаушы күші болып табылады. Әрбір халықтың тарихи тіршілігі мен рухани тәжірибесі бар. Халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі рухани тәжірибелері арқылы қалыптасқан тәрбиелік және дүниетанымдық құралдардың келешек жас ұрпақты тәрбиелеудегі маңызы өте қомақты.

Белгілі бір халықтың этностық ерекшеліктеріне байланысты дамып, қалыптасқан сөздер қоры бар. Ал этностық ерекшеліктер сол этностың тұрмыс-тіршілігіне, тарихи әлеуметтік, жағрафиялық жағдайларына, генетикалық, физиологиялық т.б. ұлттық ерекшелігіне байланысты болатыны белгілі.

Қазақ халқының ғасырлар бойын дамып, қалыптасқан ұлттық қасиеттері: меймандостық, кісілік, сыйласымдылық, имандылық, кішіпейілділік, кеңпейілділік, салауаттылық, тіршілікке бейімшілдік десек, рухани болмысы: өнерпаздық, шешендік, ақынжандылық, жадына сақтай білу қабілеттілігі. Белгілі бір халықтың сан ғасырлық даму жолы, оның әралуан таңбалары мен бейнелері бүгінгі күнге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жеткені айдан анық. Бірақ бұлар белгілі бір халық өмірінің бөлшегі, сынығы іспеттес. Халықтың шынайы даналығы мен дүниетанымы, пайым-парасаты тілінде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайман, қару-жарақ, киім-кешек мен ас-ауқат, әдетғұрып, наным-сенім, ойын-күлкі, той-томалаққа қатысты ұғымдар атауы сөздер мен сөз тіркестері, тұрақты тіркестер мен мақал-мәтел арқылы бізге жететіні күмәнсіз. Көненің көзіндей тілдің қат-қабат қойнауларында сақталып қалған бұл дүниенің сыры мол. Оның тереңіне үңіліп, тарихымен тұтас қарап сырын ашу – этнолингвистиканың үлесі.

Халықтың этногенезін, яғни, тұрмыс-салты мен әдеп-ғұрпын, наным-сенімін, өмір сүру ерекшеліктерін, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттеу үшін қазақ тіліндегі этностық ерекшеліктерді сипаттайтын сөздердің маңызы зор. Тілдік бірліктерді мәдениет пен халықтың әдет-ғұрпымен, салт-санасымен байланыстыра зерттеу арқылы этнолингвистика мәселелерін шешуде «тіл – мәдениет – этнос», «тіл – ұлт – таным» үштіктеріне негізделген таным, білім, түсініктерді көркем мәтін тұтастығында бейнелейтін әдеби шығармалар тілін кең ауқымда зерттеудің, қазақ тіліндегі этномәдени бірліктердің зерттелу тарихына шолу жасаудың, этномәдени бірліктердің халықтың ауыз әдебиеті түрлеріндегі, мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестердегі қолданылу сипаттарын салыстыра зерттеудің, халық наным-сенімін, түйсік-түсінігін, ой-қиялын, тыныс-тіршілігін, өмірін, дүниетанымын, сана-сезімін бейнелейтін тұрақты сөз тіркестерін қарастырудың, тілдік нысандар мен деректерді тақырыптарына сай сұрыптап алып, саралай қарастырудың, сан алуан дерек көздерінен этнос болмысына қатысты фактілерді тірнектеп жинау, оларды саралап жүйеге салу, олардың мазмұнын айқындау, тәптіштеп түсіндіру, қорыту, яғни оларды этнос ретінде «сөйлете білудің», қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, танымтүсінігін, наным-сенімін, дүниетанымын бейнелейтін сөздерді тақырыптық жағынан топтастыра талдаудың маңызы өте зор.

Халқымыздың көне мұраларын жеткілікті деңгейде қарастырмағандықтан кезінде «жазуы жас», яғни «младописьменный» халықтардың қатарына қосылғанымыз тарихи шындық. Мұның басты себебі, біріншіден, кеңестік идеологияның басты мақсаты халықты мәңгүрттендіру саясаты болды. Осыдан келіп, өзінің тарихын, мәдениетін мансұқ еткен ұрпақ пайда болды. Осы бір өзекті мәселенің себебін Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Түптеп келгенде, күні кеше ғана басқа этномәдени жүйенің ықпалында болған кейбір қазақтарымыздың мәдени дүбәралыққа (маргинализация) ұрынуы негізінен төл тарихын парықтай алмағандықтан» деп ашына айтқан болатын.

Халықтың өткен тарихын зерттеп білмейінше болашағын болжауға болмайды. Халықтың тарихы тек материалдық мәдени мұраларында ғана сақталмайды, сол кезеңдерде хатқа түсіп, бүгінге жеткен мұралар тілінде халықтық, ұлттық мәдени-рухани қазынасына қойылатын атаулар мен ұғымдардың сақталып жететіні бүгінгі күні дәлелденіп отыр.

Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, таным-түсінігін, наным-сенімін, дүниетанымын бейнелейтін сөздер тілдік және этногенетикалық байланыстарды, сабақтастықты анықтауға жол ашады.

Қазіргі таңда этнолингвистика ғылымының зерттеу нысанына айналған қазақ халқының этномәдени бірліктері осы ғылым саласына қосылатын сүбелі еңбек болатындығына шүбә келтіруге болмайды. Бұған дейінгі этномәдени бірліктерге қатысты зерттеулердің басым бөлігі отандық ғалымдардың үлесінде екендігі белгілі. Бірақ ұлттық таным, салт-дәстүр, тіл мәселесі біршама қарастырылғанымен, нақты, жүйелі түрде зерделенген жоқ. Сол себепті этномәдени бірліктерді заманауи тұрғыдан сабақтастықта насихаттау, ұлттық мәдени мұрамыздың қазынасын кеңейту көзделіп отыр.

Тіл мәселелерін мәдениет пен халықтың әдет-ғұрпымен, салт-санасымен байланыстыра зерттеген Р. Сыздықова, Е. Жанпейісов, М. Серғалиев, Б. Шалабаев, Х. Кәрімов, Ә. Ахметов, Ж. Манкеева, С. Сәтенова, А. Жылқыбаева, А. Мұқатаева, К. Аронов, Р. Шойбеков еңбектері мен зерттеулері қазақ этнолингвистикалық мектебінің негізі қаланып, бағыт-бағдарын, өзіндік зерттеу тәсілін қалыптастыра бастағандығын көрсетеді.

Халқымыздың тіл арқылы ерекшелігін көрсететін басты байлығымыздың бірі – тұрақты тіркестер. Халық өзінің өткен дәуіріндегі наным-сенімін, түйсік-түсінігін, ойқиялын, тыныс-тіршілігін, өмірін, дүниетанымын, сана-сезімін аз сөзбен тұрақты тіркестер арқылы білдіруі қызығушылық туындатады.

Қазіргі тұрақты тіркестердің еркін тіркес түріндегі бастапқы мотивтері салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сенім, өнермен бірге көмескіленіп кеткен. Солардың мағыналарын тіл білімінің этнолингвистика саласы арқылы ұлттық мәдени негіздерге, салт-дәстүрлерге, әдет-ғұрыптарға сүйене отырып, тұрақты тіркес болып қалыптасуын ашып көрсету біздің басты мақсатымыз болмақ.

Халық ұрпақтан-ұрпаққа қоғамдық және әлеуметтік тәжірибесін, рухани байлығын аға ұрпақ өзінен кейінгілерге мұра ретінде қалдырып отырады, сонысымен қоғамның материалдық және рухани мәдениетін жасайды. Осылайша сабақтастық жалғасып жаңа буын адамзат баласының басынан өткерген тарихынан ең таңдаулыларды өз бойына сіңіреді және ең озық үлгілерін дамыта беруге, қоғамның рухани құндылығының сан тіршілігін жаңа жағдайда байыта түсуге мүмкіндіктер туады. Өз халқының әдет-салтын, мінез байлықтарын, салт-дәстүрлерін дәріптеуде, эстетикалық талғамын арттыруда және психологиясын байытуда зерттеу нәтижелерінің әсері мен әлеуметтік маңызы айрықша.

Қалай дегенде де қазақ тіліндегі этномәдени бірліктерді лингвистикалық тұрғыдан зерттеудің, әдеби тілдің қалыптасу тарихы, тіл тарихы – тарихи фонетика, тарихи грамматика, тарихи синтаксис, тарихи лексикология салаларының қалыптасуын және дамуын анықтаудың тіл біліміндегі этнолингвистика саласы үшін де маңызы зор екені аян.

Қазақ халқының әралуан салт-дәстүр, әдет-ғұрып, тыныс-тіршілігі, дүниетанымкөзқарасына қатысты әралуан халық ауыз әдебиеті жанрлары мен көркем әдеби шығармалардағы этномәдени бірліктер кең ауқымда қарыстырылып, өз бағасын алатын сияқты. Қазақ халқындағы әралуан әдет-ғұрыптар, қыз баланы тұрмысқа беруге, ұл баланы үйлендіруге қатысты салттар, қыз айттыру, құда түсу, ұрын бару, атастыру сияқты әралуан салттарға қатысты халық ауыз әдебиетіндегі қалыптасқан сөз үлгілері, қаламгерлер шығармашылығындағы көркем әдеби туындылардағы осы салт-дәстүр көріністерінің сипатталу, суреттелу жайы қарастырылған. Солар арқылы және қазіргі этнолингвистикадағы соңғы теориялық, әдістемелік жетістіктерді пайдалана отырып, этнолингвистикалық сабақтастық мәселелерінің тілдік қатпарлары анықталған.

Зерттеу жұмысының ғылыми нәтижелері салалық, мәселен қазақ тілінің тарихы, тарихи лексикологиясы мәселелерімен тығыз байланыста қаралған. Зерттеу жұмысы сол талаптардың толық орындалуына және осындай жұмыстарға қойылатын қазіргі заман сұраныстары мен талаптарының ескерілуіне байланысты тиянақты түрде, саналы деңгейде орындалды.

Қазақ халқының тарихи даму ерекшеліктерін өз бойында сақтап отырған осындай сөз маржандарын құрылымдық, танымдық жағынан терең зерттеу қазақ дүниетанымындағы, мәдениеті мен болмысындағы, рухани әлеміндегі, тіліндегі түрлі өзгерістердің табиғатын зерделеу, тарихи даму жолымен байланыста қарастыру барысында жасалған түйіндеулер мен тың тұжырымдарға жетелейтін қорытынды ойлар жинақталған деп ойлаймыз.


Әдебиеттер


  1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы «Атамұра». 1999. 58б.

  2. Өмірзақ Т., Сансызбай Ә. Қазақ тілі. 3 деңгей. Астана «Келешек-Пресс», 2006 ж. 224 б.

  3. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы: “Жібек жолы” баспа үйі, 2008. – 356 б.

  4. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура: Лингвострановедения впреподавании русского языка как иностранного. – М.: Русский язык, 1990.

  5. Керимбаев Е.А. Этнокультурные основы номинации и функционирования казахскихсобственных имен: автореф. дисс. докт. филол. наук: 10.02.06. – Алматы, 1992. – 61 с.

  6. Кайдаров А.Т. Керимбаев Е.А. Этнолингвистические аспекты казахскойономастики//Известия АН КазССР. Серия филологическая, 1990, №3.

  7. Мәдиева Г.Б., Иманбердиева С.Қ. Ономастика: зерттеу мәселелері. – Алматы, 2005. – 240 б.

8.Жанузаков Т.Очерк казахской ономастики. – Алма-Ата:Наука, 1982. – 176 с.

10. Әлімбек Г. Сөз мағынасы және ақпарат. Оқу құралы. – Алматы: “Атлас баспасы – 2001, 2006. – 168 б.

9. Исанова А. Қазақ тілі. Оқу құралы. Алматы «Қазақ университеті», 2009. -221 б.

АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР, ӘЛЕУМЕТТІК, ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ЖӘНЕ

МАТЕМАТИКА ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

СЕКЦИЯСЫ

BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ, SOSYAL, FEN VE MATEMATİK BİLİMLERİNİN GÜNCEL MESELELERİ PANELİ


Шыныбекова Шолпан биология ғылымдарының кандидаты,

Абай атындағы ҚазҰПУ,

Алматы, Қазақстан

Ажибаева Заида


биология ғылымдарының кандидаты,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті,

Түркістан, Қазақстан


ЗАМАНАУИ ТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰРАЛ-ЖАБДЫҚТАРДЫҢ ОҚУШЫЛАР ДЕНСАУЛЫҒЫНА ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ


Қазіргі уақытта мектеп қабырғаларында жүргізілетін қай пәнді алсаңызда заманауи техниканың көмегінсіз өткізілмейтіні баршамызға мәлім. Тіпті балалардың сабақтан тыс кездеріндегі демалыс уақыттарының өзі осы жаңа техникалық құрал жабдықтармен тығыз байланыста өтеді. Бұл жағдай тек әдеттегі оқу ғана емес, әдеттегі демалыс уақыттарының да дұрыс пайдаланылу ережесін бұзады, психоэмоционалдық жүктемені жоғарылатады, мектептік гипокинезияның дамуына жағдай жасайды.

Сол себепті де медициналық немесе педагогикалық саладағы қызметкерлер, оқушы балалардың ата аналары инновациялық ақпараттық технологиялардың баланың функционалдық жағдайларына, олардың ағзаларындағы физиологиялық құбылыстарға қалай әсер ететінен хабардар болуы қажет [1, 2].

Біздің елімізге инновациялық ақпараттық технологиясының мектептік оқыту жүйесіне кеңінен енгізіле бастауы өткен ғасырдың 90 жылдарынан басталады. Жалпы білім беру және кәсіптік білім беру мектептеріндегі реформаға байланысты оқу үрдісіне «Информатика және есептеу техникаларының негіздері» курсы енгізілді. Алғашында реформа тек экспериментальдық мектептерге ғана тән еді, соңынан барлық мектептік оқу орындарын қамтыды. Мағынасында оқу бағдарламасы қарастыратын оқу түрін жүзеге асыру қарастырылатын жаңадан «жаңа информациялық оқыту технологиясы» атты термин пайда болды. Отандық және жақын шет елдік көптеген компьютерлік бағдарламалар пайда болды. Олар өзіндік жұмыс тиімділігін арттырып, шығармашылыққа жаңа мүмкіндіктер жасауда [3].

Жаңа технологиялық әдіспен білім алу мен бос уақыттарын бейне терминалдар жұмыстарымен өткізу балалардің іс әрекетінде олардың денсаулықтарына қолайсыз әсер ететін бірқатар қолайсыз өзгерістермен қатар жүреді. Өйткені мұндағы сабақтар түрі оқу ақпараттары көлемінің ұлғаюымен, көру, психоэмоционалдық және статикалық жүктеменің жоғарылауымен сипатталады [5, 6].

Бүгінгі таңда инновациялық құрал-жабдықтардың балалар организміне тигізетін ықпалына арналған жұмыстар бар болғанымен олардың әр түрлі жыныстық немесе жастық топтарына арналған ерекшеліктері көп ескеріле бермейді [7]. Осы қолға алынып отырған жұмыс зерттеу саласындағы аталмыш олқылықтардың орнын толтырып, педагогика саласында орын алып жатқан кемшіліктер мен балалардың денсаулығын нығайтуға бағытталған алдын алу шараларын ұйымдастыру бағытындағы оң өзгерістерге үлес қосуға бағытталады.

Инновациялық технологиялық техникалардың кеңінен енгізілуі дисплей пайдаланушылардың денсаулығын сақтау жөніндегі пайда болатын мәселелердің пайда болу себебі болып табылады.

Әртүрлі саладағы түрлі мамандардың кейінгі кездерде жүргізіліп жатқан көптеген зерттеулердің нәтижесі пайдаланушылардың организмінде, соның ішінде көру анализаторында көптеген үлкен өзгерістер анықтаған [4]. Бірақ зерттеушілердің тұжырымы қарама қайшылықтарда болғандықтан техникалық оқу құралдарымен жұмыс істеуде алдын алу шараларының тиімділігін арттыруға арналған өңдеулерді жасауда қиындық туғызады. Офтальмологтардың бірқатар арнаулы бағыттардағы жүргізілген жұмыстарында көру органының функционалдық көрсеткіштерінің монитормен жұмыс уақытын 2 сағатқа дейін ұзартудың көру органдары жағынан функционалдық өзгерістер нормалық көлемдерден аспайтын, ал өзгеру тенденциясы көру органы жағынан сенімді түрде жоғары болған.

Қазіргі кездегі жалпы білім берудегі ерекшелік жаңа мүмкіндіктер, құралдар, және оқу түрлерін анықтау болып табылады. Білім беру мекемелеріне оқу-тәрбие үрдісінің қарқындылығымен (оқу бағдарламаларын қайта қарауды күрделендіру, техникалық ағарту құралдарын пайдалану, жұмыс тәртібінің өзгеруі, мектептік және мектептен тыс жүктемелердің жоғарылауы) сипатталатын инновациялық оқыту мекемелерін (лицей, гимназия, жеке мектептер) кеңінен енгізу баланың денсаулығы мен функционалдық жағдайына қойылатын талаптарды күшейтуді қажет етеді. Осыған байланысты инновациялық мектептердің оқушыларының организміне оқу үрдісінің әсерін анықтау туралы зерттеулер маңызды орын алады. Денсаулыққа бүтіндей баға беруде дене бітімінің дамуының үйлесімділігі мен балалардың созылмалы аурулары, толықтық пен семіздіктің ишемиялық аурулар және басқа да жүрек қан тамыр ауруларымен сәйкес келуінің маңызы өте жоғары. Барлық жас кезеңдерінде дене бітімі дамуы деңгейі мен үйлесімділігі организм мен ортаның әрекеттесу диалектикасын ашып береді. Организмдегі метаболикалық үрдістерді және оның функционалдық жағдайын сипаттайды.

Қазіргі жағдайда білім беру кеңістігін қалыптастыру міндетті түрде техникалық оқу құралдарын (ТОҚ) пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Пайдаланылып жүрген техникалық оқу құралдары қауіпсіздігі тұрғысынан оқу үрдісін ұйымдастырып, регламенттеу үшін, оларды жіктеп алу мәселесінің өте қажеттігі пайда болады. Осы уақытқа дейінгі техникалық, негізінен техникалық оқу құралдарын жіктеп алу мәселесінде оқушылардың жас ерекшелігі де, олардың әсер ету мүмкіндігі де, пайдаланылатын құралдардың әртүрлілігі де, басқа да гигиеналық көптеген маңызды аспектілері қамтылмаған.

Техникалық оқу құралдары, немесе электрондық оқулықтар деп аталып жүрген құралдардың оларға бейнетерминалдар экранынан экранның өзіне тән ерекшелігіне байланысты ақпарат қабылдау күрделілігі, жарықталу ортасының ұйымдастырылуына қойылатын жоғары талаптар мен бейнетерминалдар экранындағы ақпараттардың безендірілуі мен оның беріліуіне қойылатын арнаулы талаптардың болмауы, жалпы ТОҚ жұмыс тәртібіне арнаулы және реттеуші бақылау болмауына байланысты бірқатар қолайсыз әсерлері бар. Инновациялық техникалық оқу құралдарының аталып отырған принципті кемшіліктерін ескере отырып, оқушылардың организміне әсер ету дәрежесі бойынша қауіптілік топтар құрайтын ТОҚ регламенттеу үшін ресей ғалымдары төмендегідей жіктеме үлгісін ұсынады: 1)Оқушыға ақпарат жеткізуді қамтамасыз етіп отырған техникалық құралдар (ТҚ); 2)Оқытылатын ақпараттық модуль (ОАМ); ОАМ элементтеріне жатады:

1) Ақпарат тасымалдаушы (АТ); және 2) тасымалдаушыда сақталған ақпарат көзінің өзі. Мұнда, авторлар оқыту процесінде техникалық оқу құралдары (ТОҚ ) қауіпсіздігі сақталуында тек сол ақпарат көзі және оның күрделілік дәрежесі ғана маңыз атқаруымен қатар, осы ақпарат көзінің берілу ерекшелігінің де маңызы зор болып табылатындығы туралы жазады. Мысалы, дербес компьютерлердің қауіпсіздігіне қойылатын талап процессорға, өзіндік қасиеті бойынша немесе дисплей экранына ақпарат өткізу ерекшелігіне байланысты дисплейға жасалуы қажет.

Ақпаратты экранға шығару организмнің функционалдық бұзылыстарының және әсіресе көру функциясының алдын алуда бірінші кезектегі маңызын атқарады. Бұл қиындықтың әсіресе оқыту кезінде дербес компьютерлерді пайдаланудағы маңызы өте зор.

Техникалық оқу құралы немесе электрондық оқулықтар деп аталатын құралдардың экранның арнаулы ерекшелігіне байланысты және жарықтандыру ортасына, оның берілуіне қойылатын жоғары талаптарға, сонымен қатар, бейнетерминалдар экранындағы ақпарат безендіріліуіне регламенттеуіне қойылатын жоғары талаптар болмағандықтан бейнетерминалдар экрананынан көру арқылы ақпарат қабылдауда туындайтын бірқатар кемшіліктері бар. Аталып отырған ТОҚ қойылатын принципиалдық кемшіліктер, безендірілу тәсілдерін регламенттеу мен ақпарат беру, қолайлы оқылуы үшін критериалдық өңделуі ТОҚ қолайсыз әсерлерін айтарлықтай жеңілдетіп, оқушының жұмыстағы дене тұлғасының дұрыстығына көмектеседі және электрондық оқу құралдарын өңдеушілердің басшылыққа алатын құралдары болып, ТОҚ ұқыпсыз жобалануының алдын алады.

Соңғы жылдары балалар мен жасөспірімдердің денсаулығы саласында белсенді түрде зерттеулер жиі жүргізілуде . Көптеген авторлар көз көру (ККА) және тірек-қимыл аппараттарында (ТҚА) функционалдық бұзылыстар басталып келе жатқан жасөспірімдер саны жоғарылап отырғандығын көрсетуде.

Ересек адамдардың жыныстық ерекшеліктері көбінесе қандай жүйелердің ең алдымен зақымдануға бейімділігін, және осы жүйелердің бұзылысының динамикасын көрсетеді. Көптеген патологиялық жағдайларды түсіну үшін және тереңірек анықтау мақсатында 1981 жылы J. Glucksmann жыныстық диморфизм түсінігін енгізді. Автордың пікірі бойынша диморфизм пайда болуына экзогендік және эндогендік факторлар әсер етеді. Жыныстық ерекшелік қан жасалуына, қан айналымына, ішкі секрецияға, тыныс алуға және тірек-қимыл аппараттарында әсерін тигізеді деп саналады. Сондықтан осы жүйелер жас өскен сайын факторлардың әсеріне бейім болатындықтан, балалар мен жасөспірімдердің жас кезеңдеріне байланысты өзгеріп отырады.

Қазақстан халқының денсаулығын жақсарту мақсатында, денсаулық сақтау жүйесімен салауатты өмір қалыптастырудың қолдауымен Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың жарғысы бойынша 2002 жыл денсаулық жылы болып аталды және әсіресе мектеп жасындағы балалар денсаулығына ерекше көңіл бөлу қажеттігі туралы бағдарлама қабылданды [1]. Осыған байланысты ауыл балаларын толық тексеру жұмысы жүргізілді. Бірақ мұнда барлығы толық қамтыла алмады, бағдарламаға алынған балалардың аздаған тобын клиникалық зерттеу нәтижесі өсіп келе жатқан ұрпақтардың денсаулық жағдайында көптеген ауытқулар тауып, оларға дер кезінде көмек беретін балалар невропатологтары, балалар аптекасы, қызмет етіп отырған дәрігерлер біліктілігінің жеткіліксіздігі медициналық қызмет көрсету сапасына әсер ететіндігін байқатты. Халықтың сауатсыздығы немесе, сауатының төмендігі үй жағдайындағы тәуіп, емшілердің көбеюіне ресми медицинаға сенбушілікке және халықтар денсаулығының төмендеуіне әкелетінін байқатқан.

Денсаулық жылында сауықтырудағы ең негізгі бағыт 15-18 жастар аралығындағы балалар мен жасөспірімдер денсаулығы деп таңдап алынды. Мектеп оқушыларын диспансерлеуді таңдау халықтың осы жастардағы контингенттердің ауруларының алдын алуға мақсатқа сай шаралар жасалмағандығына негізделді. 12 жастардағы балаларға байланысты алғанда, олар тұрақты түрде территориялық медициналық ұйымдардың бақылауында болатындықтан, оардың арасына жыл сайынғы профилактикалық тексерулер қойылған. Денсаулық жылында 12-18 жас аралығындағы балаларды жаппай диспансерлеуге алғашқы қадам басталды. Тексеруге жатқызылған 1,692,432 мектеп оқушыларының 1,692,356 тексерумен қамтылып, ол олардың 99,9% құрады. Мұнда 933,912 оқушыда, яғни олардың 53,8% әртүрлі патологиялар анықталған. Сөйтіп осы жастар категориясындағы әрбір екінші оқушының науқастылығы анықталып, сауықтыру қажеттігін көрсетті. Айтылып отырған жағдай қазіргі мектеп оқушыларының денсаулығына жоғарғы дәрежеде қауіптілік төндіретін - қауіптілік зонасы болып табылатындығын дәлелдейді. Бұл жағдай мектептердің материалдық-техникалық жабдықталу жағдайының нашарлығына, санитарлық-гигиеналық талаптарға сай келмейтіндей оқу жүктемесінің мөлшерден тыс өте жоғарыда және мектеп оқушыларының медициналық көмекпен дұрыс қамтылмағандығында болып табылады. Зерттеу жұмыстары бойынша мектеп оқушыларындағы ас қорыту жолдарының аурулары мен мектептегі тамақтану жағдайының ұйымдастырылуы арасында тығыз байланыс анықталған.

Алматы қаласы халқының денсаулығы республикалық деңгеймен салыстырғанда қазіргі кезде туушылық көлемінің төмендігімен, соған байланысты қала халқының табиғи өсімнің де төмендігімен, және керісінше жалпы өлім көрсеткішінің жоғарылып, орташа өмір сүру ұзақтығының жоғарылап отырғандығымен сипатталады. Алматыға – жүрек, қан-тамыр жүйесі аурулары, қатерлі ісік, жарақат алулар мен улану сияқты мегаполис белгілері де тән. Мектеп жасындағы оқушылардың денсаулығы оқытудағы болатын қолайсыз жағдайларға, қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендеуіне, жүктеме мен демалыс жағдайының дұрыс реттелмеуіне, жан ұя тәрбиесі жағдайына тығыз байланысты болып келеді екен.

Мәскеу қаласында 2004 жылы 12-14 мамырда РФ ДМ, РМАО, балалар мен жасөспірімдерді қорғау ҒЗИ ұйымдастырған «ХХІ ғасырдың балалары мен жасөспірімдерінің денсаулығы, оларды оқыту, тәрбиелеу» деген атпен, балалар мен жасөспірімдерді оқыту және тәрбиелеу мәселесіне арналып, ТМД елдерінің 91 қалаларының, соның ішінде Қазақстаннан да өкілдер қатынасқан Халықаралық конгресс болып өтті. Конгресске қатынасушылар балалар мен жасөспірімдерді оқытып, тәрбиелеудің гигиеналық мәселелерін қарастырудың және бұл жұмыстың Қоғам дамуы мен білім беру жүйесінің модернизациялануы кезінде дер уақытында қолға алынғандығын атап өтті [3].

Білім беру мемлекет саясаты мен педагогикалық технологиялардың дамуына байланысты тұрақты өзгеріске байланысты жылдам және қарқынды өзгеріс алып отырған іс-әрекетті көрсетуде. Көбінесе балалар қажетінше негізделмеген және ғылымиәдістемесі берілмеген кең көлемді эксперименттің қатынасушы болып жатады. Білім беру жүйесін реформалау көбінесе балалар мен жасөспірімдердің жас ерекшеліктерін ескерместен жасалып жатады. Мектепке баратын жас мөлшерін төмендету кезінде оқу және эмоционалдық жүктемені жоғарылату стресстік жағдайдың дамуына, күн тәртібі бұзылып, ұйқы қанбауына, қимыл-қозғалыс белсенділігінің азаюына, балалар арасында жүйке – психологиялық бұзылыстар мен жүрек, қан, тамыр жағынан ауытқулар болуына әкеліп соғады.

Бейне дисплейлік терминалдардың (БДТ) күнделікті өмірге кеңінен енуі, әртүрлі өндіріс салаларындағы мамандардың және мектеп оқушылары мен жоғарғы оқу орындарының студенттері арасында жеке пайдаланатындар санының артуы, гигиена ғылымының алдына жеке пайдаланатындардың жұмыс жағдайын бағалау және сауықтыру шараларын өңдеу міндеттерін қоюда [4].

Әдебиет көздерін сараптау нәтижесі БДТ жұмыс істеуде операторлар кең көлемді жиілік жолағындағы электрлі магнит өрісінің (ЭМӨ) шуыл, көру органына жарық қарқынының әсер етуі, көру жүктемеісі т.б. кешенді әсерлерге кездесіп отыратынын көрсетеді. Аталған факторлар көру анализаторы мен орталық жүйке жүйесінің функционалдық жағдайына қолайсыз әсерін тигізеді. Зерттеушілер еңбегінде көру қажуының бірінші белгілері үзіліссіз жұмыс істеудеге 2 сағат болысымен пайда бола бастайтындығы дәлелденген. Соңынан жалпы қажу байқалып, мойын айналасында ыңғайсыздық сезіліп, ашуланшақтық пайда болады. Кейбір шағымдар көру және көз симптомдарына айтылады. Мысалы, кейбір авторлардың мәліметтері бойынша 5000 аса ДЭЕМ пайдаланушыларды зерттеу нәтижесі көздің қызаруын (48,44%), қышу (41,16%), көз алдында жыбырлақтар жүруіне (36,11%), жалпы қолайсыздық (10,48%), ауру (9,17%), қабақ ауырлауын (3,94%), бас ауруын (9,55%) байқаған. Сонымен қатар осы жұмыста көру органдарының функционалдық өзгерістері: аккомадация бұзылысы (44,71%), конвергенция (52,02), бинокулярлық көру (49,42%), ескі көру (46,6%) кездескен. Қазіргі жағдайдағы білім беру үрдісін әрі қарай оңтайландыру, маңызды бөлігі техникалық оқу құралдары (ТОҚ), немесе электрондық оқулықтар деп аталатын жаңа ақпараттық технологияларды кеңінен енгізу арқылы жасалуда. Сонымен қатар, дербес бейне терминалдарды пайдалану балалардың өсіп, даму ерекшеліктеріне және техниканың өзінің конструкциясына байланысты денсаулыққа қолайсыз әсерлермен қатар жүреді. Одан басқа, техникалық оқу құралдарын пайдалану әдеттегі оқу мен демалыс түрлерін өзгертіп, психоэмоционалдық жүктеме түсіреді, сонымен қатар, гипокинезия дамуына жағдай жасайды. Оқыту ғимараттарын және демалыс орындарын (ойын залдары) кеңінен техникаландыру өсіп келе жатқан ұрпақтардың денсаулығына қолайсыздық туғызуы мүмкін. Сондықтан медицина қызметкерлері техникалық оқу құралдарының балалардың денсаулығына, қызмет қабілетіне функционалдық жағдайға әсер ету ерекшелігін жақсы білуі қажет. Білім беру жүйесін кеңінен техникаландырумен қатар, ЭЕМ гигиеналық талаптар өңделе бастады. Қазақстанда осыған сәйкес нормалық құжат жасалып, енгізілген.

Мұндағы негізгі қолайсыз жағдайлар: экранның өзіне тән ерекшелігі бойынша және жарықтандырылу ортасына жоғары талаптар қойылуына байланысты экрандағы ақпаратты қабылдау күрделілігі; Дистанциялық оқытуда ТОҚ жұмысының тәртібін бақылау қиындығы; сонымен қатар, экрандағы ақпараттың безендірілуі мен берілу жағдайын регламенттеуші талаптардың болмауы. Экранмен жұмыс істеу көру жүйесінің, йық бөлігінің бұлшық еттерінің зорығуына, организмнің жүйке-эмоционалдық статусының қолайсыз өзгерістеріне әкеледі және әсіресе көз көруі нашар ІІІ топ контингентіндегі балалардың денсаулығы мен көруінің одан әрі нашарлауына әкеледі.

Кейінгі он жылдықта барлық жерде теледидар, радиолакацияның қарқынды дамуы мен әртүрлі тұрмыстық және кәсіптік радиоэлектрондық құралдарды: мобильді телефон, теледидар, микротолқынды пештер, компьютерлер, көшіргіш аппараттар пайдалануға байланысты нақты техникалық үрдіс байқалуда. Бірақ ғылыми-техникалық үрдістің адамдар денсаулығына кері әсері туралы жиі айтылуда.

Электрлі магнит өрісінің (ЭМӨ) көптеген химиялық және биологиялық ластаушылардан айырмашылығы Жер биосферасына принципті жаңа нәрсе емес, сондықтан адамдарға да жаңалық емес.Табиғаты антропогендік электрлік магнитті өріс (ЭМӨ) экологиялық фактор ретінде маңыз атқарып, қазіргі заман адамдарының барлық тіршілігі мен іс әрекетіне енгендіктен, оның күннен-күнге қарқын алып отырған әсеріне іс жүзінде адамдардың бәрі ұшырап отыр деп есептеуге болады. Бұл көптеген жағдайда қоршаған ортадағы физикалық факторлардың әсерінің айқындығының бірқатар күшейюін,табиғатқа тән емес аралас әсердің пайда болуына, әсер ету тәртібінің ұзаруына және т.б. жағдайларға әкеледі. Осыған байланысты осы факторлардың «адам-қоршаған орта» жүйесіндегі абсолютті және салыстырмалы мәні үздіксіз өсуде.

Иондамайтын сәулелердің организмге әсері, мұнда организмге қандай да бір заттың түспеуіне, ал, керісінше белгілі бір энергия түрінің әсер етуіне байланысты ерекшеленеді. Материалдық кумуляцияның болмауы физикалық факторлардың нормаларын негіздеуде дозалық норма қолдануды қиындатып жібереді.

Электрлі магнтиттік өрістің халыққа тигізетін әсерін (халықтың контингентінің үлкен бөлігіне, соның ішінде зиянды әсерлерге өте сезімтал келетін балалардың организміне тәулік бойына және бүкіл ғұмырына әсер етуі) ескере отырып, қолайсыз ауытқулар деп организмнің кез келген маңызды қызметінің бақылаудан сенімді түрде қолайсыз ауытқуын айтады

Белгілі бағытта жүргізілген физиологиялық экспериментте кең көлемді жиіліктегі спектр көздері болып табылатын электрлі магнит өрісінің көздері БДТ жұмыс істеуде вегетативтік жүйке жүйесінің белсенділігінің артуы және қызметкерлерден осы үрдістің айқындығына шағымы артып отырған. Бейне дисплейлі терминалдармен жұмыс істеу гуморалды реттелуді өзгертетіні дәлелденген. Қызметкерлердің тыныс алған ауа құрамында өзгеріс болуы метаболикалық өзгерістер болғанын көрсетті

Кейбір жұмыстарда есте сақтау мен зейін қою қабілетінің бұзылуы, тұқымның эмбрионалдық дамуының бұзылыстары, қатерлі ісік ауруларының, Крон ауруының қаупі жоғарылайтындығы байқалғандығы туралы жазылған.

Терінің эпидермисі мен электірлік өрісте болған жанаурлар көзінің мүйізді қабатын зерттегенде эпидермистің базальды қабатындағы жасушалардың тығыз орналасқандығы байқалған. Сонымен қатар жануарлардың эпидермисінің туындыларында қатерлі және қатерлі емес ісіктер пайда болғандығы анықталған. Ішкі ағзаларда айқын білінбейтін өзгерістер байқалған.

Сөйтіп ғалымдар, Жер фонының организмге тигізетін орташа табиғи деңгейден тіпті 1-2 есеге дейінгі өте төмен деңгейдегі, ЭМӨ факторларының биологиялық маңызын жоққа шығара алмайды. ЭМӨ биотиімділігінің көлемі мен сипаты тек өріс деңгейі және әсер ету мезгілімен ғана өлшеніп қоймай басқа параметрлермен: полярлану, жиілік, сигнал түрі және т. б. өлшенеді. Белгілі жағдайларда ЭМӨ организмге қолайсыз реакция туғызады [8]. Мысалы, осы фактордың әсеріне шалдығып отырған халықтардың денсаулығын бақылауға арналып жүргізілген кейбір еңбектерде ЭМӨ орталық жүйке жүйесі, эндокриндік, жүрек қан тамыр жүйесіне қолайсыз өзгерістер туғызып, организмнің қарсыласу мүмкіндігін төмендетіндігі анықталған. Мұнда электрлі магнитте болған уақыт мерзімі ұзарған сайын бақылауға алынған белгілер жоғарылай бастаған.

Қоршаған ортаның электрлі және магнитті факторларының биологиялық әсері мен гигиеналық маңызын зерттеу жоспарын ғылыми өңдеуде бірқатар жетістіктерге қол жеткені анық. Бірақ осы салыстырмалы түрде жаңа және өте маңызды мәселені шешуде көптеген өзекті қиыншылықтардың шешеімін табу үшін терең зерттеулер қажеттігі туады.

Сонымен анторпогенді табиғаттағы электромагниттік өрістердің организмге әсері иондамайтын сәулелердің Қазақстан Республикасы халықтарының организміне тигізетін әсерін денсаулығын сақтап, қызмет қабілетін жоғарылату үшін ары қарай көптеген зерттеулер жүргізу қажеттігін туғызады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі


  1. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Послание президента страны народуКазахстана. Алматы – 2013.

  2. Обреимова Н.И., Петрухин А.С. Основы анатомии, физиологии и гигиены детей и подростков. – М., 2000. – 260с.

  3. Оспанова Г.Қ. Балалар мен жасөспірімдердің компьютермен жұмыс істеуіне арналған гигиеналық шаралар. Алматы., 2005. – 47 бет

  4. Кучма В.Р.,2000 гигиена детей и подростков при работе с компьютерными видеодисплейными терминалами. – М., 2000. – 170 с.

  5. Кибатаев К.М. Влияние компьютерной техники на здоровье школьников

Актюбинской области. Автореф. дис. ... канд. мед. наук. – ЗКГМА, 2004. – 27с.

  1. Сраубаев Е.Н., Текебаева А.М. Влияние неионизирующего излучения на здоровье насления //Медицина и экология. - КГМА., Караганды. – 2004. - №4/33. – С.40-44

  2. Шарбаков А.Ж, Байжуманова А.С. О мерах по улучшению состояния здоровья школьников и условий их обучения. Алматы, 2003г, С18-25

  3. Большакова В.А. Оценка функционального состояния зрительного анализаторапри работе с видеотерминалами //Вестник С.Петерб. ГМА им. И.И. Мечникова. – 2004. № 2 (5). С.71-75

Ш.С.Шыныбекова


Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университеті,

Алматы, Қазақстан З.С.Ажибаева

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университеті,

Түркістан, Қазақстан А.Е.Сержанова

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университеті,

Түркістан, Қазақстан

АЛЛОКСАНДЫ ДИАБЕТТІҢ ЛИМФА ТҮЙІНДЕРІНІҢ ӨЗГЕРІСТЕРІНЕ ӘСЕРІ

Адам организмінде лимфа тамырлар жүйесі өте күрделі құрылым және гемоциркуляция жүйесімен бірге заттардың гуморальдық жолмен тасымалдануында маңызды рөл атқарады. Адам денесінің клеткаларының арасында сұйықтықпен толып тұратын өте кішкене кеңістіктер болады. Осы клетка аралық жолдардан тұйық капиллярлар торы түрінде лимфа тамырларының жүйесі басталады [1,2].

Соңғы жылдары лимфология, лимфа жүйесінің морфологиясы, физиологиясы, патологиясын зерттеу ғалымдардың қызығушылығын тудыруда.

Лимфа және гемоцеркуляция тығыз байланысты болғандықтан, клиникада организмге лимфа жүйесі арқылы әсер ету көбірек қолдана бастады [3].

Қазіргі кезде организмді детоксикациялау үшін осы әдістер қолданылатын болды. Кардиология, токсикалогия, травматология, иммунология, дерматология ауруларын лимфа жүйесі арқылы емдеуге болады. Бұны дамыту үшін лимфа жүйесінің физиологиясын және оның организмнің басқа функцияналдық жүйелермен байланысын барлық жағынан білу қажет. Лимфа жүйесінің құрылымы, қызметі, лимфаның құрамы мен қасиеттері, лимфа айналуын қамтамасыз ететін фактілерді және лимфа айналымының нерв – гумаралдық реттелуін тереңірек білген жөн.

Біздің зерттеу жұмысымыздың егеуқұйрықтардағы аллоксан диабетінің үлгісін өңдеуге арналған мәліметтер және оның даму барысындағы егеуқұйрықтардың қалыпты жағдайдағы және жасанды қант диабеті кезіндегі лимфа түйіндерінің жиырылу белсенділігін зерттеу келтірілген.

Зерттеу объектілері салмағы 200-250г болатын 20 лабораториялық ақ егеуқұйрықтар алынды. Тәжірибе егеуқұйрықтардың 2 тобына жасалынды. 1-ші бақылау тобы- 10 егеуқұйрық, 2-ші тәжірибе тобы – 10 егеуқұйрық.

Екінші топтың тері астына аллоксан жіберілді (15 мг/100г). Барлық егеуқұйрықтарды эфир наркозымен ұйықтатып, аш қарында ішек лимфатикалық тамырлардан, лимфадан глюкозаның құрамы анықталды.

Зерттеу нәтижелері аллоксанды енгізгеннен соң 5 күннен кейін бақылау тобының егеуқұйрықтардың лимфасында глюкозаның құрамы 6,4 ммоль/л, ал тәжірибе тобындағы егеуқұйрықтардың лимфасында глюкозаның мөлшері 13,6 ммоль/л дейін өскенін көрсетті. Аллоксанды енгізгеннен соң 45 күннен кейін лимфада глюкозаның мөлшері 22,9±3,5 ммоль/л артқаны анықталды (кесте 1).

Кесте 1 – Аллоксанды диабетпен ауыратын егеуқұйрықтардың лимфасындағы глюкозаның құрамы

Көрсеткіштер Аллоксанды енгізгеннен кейінгі әртүрлі мерзімдердегі глюкозаның мөлшері (ммоль/л)

Енгізгенге 5 күннен 30 45

дейін кейін күннен кейін күннен кейін

Лимфа 6,4 ±1,5 13,6±2,2* 17,9±3,2 22,9±3,5**



Е с к е р т у: алынған нәтижелердің статистикалық сенімділігінің өзара айырмашылықтары *- р<0,05.

Асқазан асты бездерінің β-клеткалары инсулинді түзіп, бөліп шығарады, оның гипогликемиялық қасиеті бар.

Біздің тәжірибелеріміздегі бақыланған егеуқұйрықтардың лимфасында инсулиннің құрамы төменірек болған 7,7±0,8 мкМЕ/мл. 2 – ші тәжірибе тобындағы егеуқұйрықтарда аллоксанды енгізгеннен соң 5 күннен кейін лимфада инсулиннің құрамы төмендеді және 45 күннен соң ол –3,0±0,6 мкМЕ/мл жетті.

2 –ші топтағы егеуқұйрықтарда 30 күннен кейін аллоксанды енгізген кезден бастап жасалған өлшеулер дене салмағының 10-12% төмендегенін көрсетті. Интактты егеуқұйрықтардың орташа дене салмағында 235±15 г аллоксанды диабетпен ауыратын 2ші топтағы егеуқұйрықтардың орташа есеппен дене салмағы 210±12 г дейін төмендеген. 2-ші топтағы егеуқұйрықтардың бір бөлігі өлді. Бастапқы егеуқұйрықтардың санының 10% өлімге ұшырады.

Егеуқұйрықтарға аллоксанды енгізгеннен соң 30 күннен кейін ішек лимфатикалық тармағының лимфа ағысы 0,20±0,02 мл/сағ құрады, ол бақылаудағы егеуқұйрықтардың деңгейінен төмен болды 0,32±0,04 мл/сағ. Лимфа ағысының 30% - ға азайғаны байқалды.

Кесте 2. Қалыпты жағдайдағы және аллоксан диабетіне шалдыққан

егеуқұйрықтардың лимфасының орташа көрсеткіштері

Көрсеткіштер Бақылау тобы Тәжірибе тобы

30 күннен кейін 45 күннен кейін

Лимфаның ұю уақыты, с. 4,5±0,4 4,1±0,5 3,6±0,4*

Лимфаның тұтқырлығы 3,1±0,3 3,5±0,4 4,0±0,5*

Е с к е р т у: алынған нәтижелердің статистикалық сенімділігінің өзара айырмашылықтары *- р<0,05.

2–ші топтағы аллоксан диабетімен ауыратын егеуқұйрықтарда 30 күннен кейін лимфаның тұтқырлығы қанға қарағанда төмен болды, ол лимфадағы ақуыздардың құрамының аз болуы және тромбоциттердің жоқ болуына байланысты. Сонымен қатар лимфадағы фибриногеннің деңгейі төмен болды. Сандық көрсеткіштер 2 кестеде көрсетілген.

Біздің тәжірибеміздің қорытындыларынан лимфада жалпы ақуыздардың құрамы бақылаудағымен салыстарғанда 22% және 21% есе төмендегені байқалады.

Егеуқұйрықтардың лимфасында жалпы ақуыздың төмендеуі бауырдағы ақуыз синтезінің азаюымен байланысты болғанын жорамалдауға болады және де бұл сүзілу мен сіңірілу процесстерінің төмендеуіне, сәйкесінше ішектің лимфатикалық ағынынан лимфоағыс пен лимфа қалыптасу процесстерінің төмендеуіне алып келді (кесте 3).

Кесте 3. Аллоксан диабетіндегі егеуқұйрықтардың лимфасының биохимиялық көрсеткішінің динамикасы

Атауы Бақылау тобы Тәжірибе тобы

Лимфа 41,3±3,5 32,2±4,2*

Е с к е р т у: алынған нәтижелердің статистикалық сенімділігінің өзара айырмашылықтары *р<0,05, *-р<0,01.

Осыған ұқсас жағдайды аллоксан диабетімен ауыратын егеуқұйрықтардың бауыр қызметінің бұзылуын басқа авторлар сипаттаған [4].

Осылайша, біз егеуқұйрықтардың аллоксан диабетінің үлгісін алдық. Оны келесі көрсеткіш дәлелдейді: лимфадағы глюкозаның деңгейінің артуы және қандағы инсулиннің құрамының тез арада төмендеуі. Егеуқұйрықтарға аллоксанды енгізгеннен соң 30 күннен кейінгі лимфаның көрсеткіштерінің өзгеруі лимфаның қалыптасу процестерінің төмендегенін көрсетеді, ол лимфоағыстың төмендеуіне себепші болды.

Лимфа жүйелерінің тасымалдау қызметтері мен лимфа қалыптасу процестерінің төмендеуі аллоксан диабетінің өтуін күшейтеді.

Біздің тәжірбиелерімізде анықталған аллоксан диабеті кезіндегі шажырқай мен мойын лимфа түйіндерінің кенеттен пайда болатын және индуцияланған қысқару белсенділігінің төмендеуі, ұлпа дренажы мен мүшелерден алмасу өнімдерін бұрып жіберуге кері әсер етіп, диабеттің өтуін ауырлатуы мүмкін. Аллоксан диабеті кезіндегі лимфа түйіндерінің тасымалдаушы қызметінің қаналуы біздің ойымызша, біріншіден көмірсу алмасуының бұзылуымен және лимфа түйіндерінің тегіс бұлшықетті клеткаларының мембранасының қызметінің бұзылуымен байланысты болуы мүмкін.

Осылайша, біздің тәжірбиелеріміздің нәтижесі келесіні көрсетті: аллоксан диабеті кезінде лимфа тамырлары мен түйіндерінің тасымалдаушы қызметіне 50% - ға жақын қысым көрсетілді, ол әсіресе кенеттен пайда болатын қысқару жиілігінің азаюы мен бір уақытта амплитуданың азаюы байқалған жерлерде көп болды. Егеуқұйрықтардың лимфа түйіндерінің қысқару белсенділігі түйіндердің рецепторлы аппаратындағы бұзылу әрекеттеріне байланысты қысымға түсті, ол өз кезегінде лимфа жүйесінің тасымалдаушы және дренажды қызметінің нашарлауына айғақ.

Қорыта келгенде, лимфадағы глюкозаның деңгейі артады және қандағы инсулиннің құрамының тез арада төмендейді. Егеуқұйрықтарға аллоксанды енгізгеннен соң 30 күннен кейінгі лимфаның көрсеткіштерінің өзгеруі лимфаның қалыптасу процестерінің төмендегенін көрсетеді, ол лимфоағыстың төмендеуіне себепші болды.

Лимфа жүйелерінің тасымалдау қызметтері мен лимфа қалыптасу процестерінің төмендеуі аллоксан диабетінің өтуін күшейтеді.


Пайдаланылған әдебиеттер


  1. Төленбек И.М. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы «Білім» 2002ж.

  2. Булекбаева Л.Э., Демченко Г.А., Абдрешов С.Н. Функциональное состояние лимфатических узлов после антиортостатического воздействия // Изв. НАН РК. Серия биол. и мед. – 2004, №1. - С. 27-32.

  3. Колбай И.С. Про и антиоксидантный потенциал лимфатической системы в «норме» и при действии экстремальных факторов // Вестник КНУ им Аль-Фараби. Серия биол. – 2007. - Т. 34, №4. – С 66-68.

  4. Кутепаева Т.А. Об эффетивности суммы фитоэксдистероидов из Ajuqa Тurkestanica при аллоксановом диабете // Докл. на конференции, посвяшенной памяти акад. С. Ю. Юнусова, Химия природ. соед. спец. выпуск. – Ташкент, 2002. – С. 166-168.

УДК 504.74 (574.25)

Сейтбаев Қ.Ж.

Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты,

Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті

Тараз қаласы, Қазақстан

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ТҰЗДЫ КӨЛДЕРІНДЕ ТІРШІЛІК ЕТЕТІН ГАЛОФИЛЬДІ ARTEMIA SP ШАЯНШАСЫНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ


«Артемия салина»шаяншасы суы тұздыкөлдердімекендейді. Артемия салина шаяншасының өнімі балық шаруашылығында өте қоректік азық, сондай ақ косметика мен түрлімедициналықпрепараттарға да қолданылады. Ал жұмыртқасыақуыз, май, көмірсуға бай. Сондай-ақ ол аквариумдағы балықтар үшін тамаша тірі ақуыздық азық, әрі биоқоспалар өндіруге қажет шикізат.

Артемия шаяншасы-өте тұзды суда тіршілік етіп, өз ұрпағын жалғастыра алады. Су айдыны құрғақшылыққа ұшыраса, артемия шаяншасы да тіршілігін тоқтатады. Су айдынының тұздылығы артқан сайын ондағы оттегі мөлшері азайып тіршіліктің басқа нысандарының өмір сүруіне тосқауыл болады осындай жағдайда да Артемия шаяншасы тіршілік формасын сақтай алады және көптеп ұрпақ береді. Артемия шаяншасыжер шарының барлық аймақтарында, тұрақты және уақытша тұзды көлдерде тіршілік етеді [1]. Артемия шаяншасы негізінен суда тіршілік ететін бір клеткалы балдырлармен қоректенеді. Артемия туысы 5 нақты түрден тұрады. Оның үшеуі -Америкада, біреуі-Жерорта теңізінде, ал сонғы бір түрі Иранда тіршілік етеді. Сондай ақ Еуропада, Азияда, Африкада кездеседі. А.Б. Убаскиннің мәліметі бойынша Қазақстанда Артемия шаяншасының 3 түрі тіршілік етеді. Негізінен Артемия Салина- Солтүстік Қазақстан облысында жақсы зерттелінген.(А.В. Убаскин [2,3,4,5,6].

Тіршілік ортасы қалыпты болған су айдындарының температурасы t-20-300С болғанда өмір сүруі қалыпты болады. Артемия шаяншасын экологиялық-биологиялық зерттеу нәтижесінде бұл гидробионттың негізгі бейімделу ерекшелік факторларының бірі судың тұздылығымен температура болып табылады..Негізінен артемия жылы сүйгіш жәндік. Ол 35-370С-да өмір сүре алады. Температураның төмендеуі оның өмір сүру қабілетін төмендетеді. Судың температурасы 50 С-да болғанда тірішілігін тоқтатады. Кейбір жағдайда мұздың еру барысында шаяндар тіріледі. Судағы оттегінің аз болуы артемияның өмір сүруіне кедергі болмайды. Артемия күкіртпен ластанған судада тіршілік ете алады. Анатомиялық, механикалық қорғаныстық жүйесі болмай тұра, олар өмір сүруіне кедергі келтіретін бәсекелестері мен жауларына қарағанда экологиялық жақтан жақсы бейімделген және өздерін қоғай алады. Табиғатта артемия ұсақ балдырлармен, бактериялармен,қарапайым дедриттермен қоректенеді. Наупли үй жағдайында аквариудегі балықтарға қорек ретінде пайдаланылады. Артемиялардың шағылысуы аталық мұртшаларымен аналықты қармауы арқылы жүреді. Ұрықтану барысында энбрионалдық даму қажет емес. Себебі ұрық тікелей жатырға енеді.Қолайлы жағдайда жұмыртқа пайда болады. Аналық еркін жүзетін науплииарды, жұмыртқаларды, эмбриондарды шығарады. Егер өмір сүру мүмкіншілігі төмендесе жұмыртқаның пайда болуы аяқталады. Аналық циста шығарады, сыртқы қабаты көп қабатты тұнық емес қабықшадан тұрады. Цистада қатпар пайда болады. Суға тигенде циста жойылады. Цистаның маңызды бөлігі даму ушін тұрақты активатция қажет. Цистаның төменгі диапаузада болуы, оның өмір сүргіш қасиетінің ерекшелігінде.

Оңтүстік Қазақстанда әсіресе Жамбыл облысының тұзды көлдерінде бұл жәндік әлі күнге дейін зерттелінбеген Табиғи биологиялық ресурстарды тиімді заманауи шаруашылықта пайдалану оның табиғи өсіп-өнуін міндетті түрде сақтап қалу, әр ресурс түрінің ареал шекарасында ғана емес және ол мекендеген жердің барлығында сақталу қажеттілігі ескеріледі. Осы жұмыстың мақсаты: дала зерттеулері мен эксперименталдық жұмыстар негізінде Қашқантеңіз көлі Артемия шаяншасының биологиялық және өніп-өсу сипаттамасының ерекшелігі мәселесінің негізін қарастыру.

Алға қойылған міндеттер:

-Артемия шаяншасының өмірлік циклі кезеңін реттейтін факторлар негізін бағалау.

Осы жұмыстың жаңашылдығы зерттеуден алынған деректер әдістемелік ұсынымдардың негізі болатында және Жамбыл облысында Артемия туралы ғылыми түсінікті кеңейтуге мүмкіндік беретінінде тұр.

Артемия салинашаяншасы континенттіңультрагалинды су

қоймаларындакеңінентаралған, тұздылығы 10‰ – 300‰ ауытқуларғатөзімді. Артемия температураның 60С дан 400С ауытқуынада төзімді келеді. Көбю ұшін қалыпты температура 250С. Жазда ең ыстық кезіндегі температура 370С да тіршілігін жоғалтпайды. Артемиялар көбею жағынан басқа шаянтәрізділерден ерекшеленеді. Жазғымаусымда су қоймаларда тек аналықтары кездеседі. Олар партеногенез жолымен көбейеді. Күзде температураның төмендеуіне байланысты популяцияда аталықтар дамып, аналықтарын ұрықтандырады. Аналықтарыұрықтанған “қыстық” жұмыртқасалады. Гаструла сатысында жұмыртқалар тығыз қабықпен қапталып, эмбриондары дамуы тоқталады. Жұмыртқаларда диапауза басталады.

Диапауздалған жұмыртқалар әртүрлі қолайсыз факторлардың әсерілеріне төзімді болып келеді. Көктемде су температурасы жоғарлағанда жұмыртқаның дамуы жалғасады. Науплиус шығымдылығын зерттеулер 2012-2015 жылдары Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы «Қашқан теңіз» көлінен жиналған жұмыртқаларына жүргізілді.

Зерттеу әдістері мен материалдары: Сынама іріктеуі көлдің тіркелген ұңғымасында жүргізіледі. Әр ұңғыманың тереңдігі: 1, 2,4 метр. Зоопланктонды таңдау диаметрі 0,5 м. планктондық конустық сетка арқылы жүргізіледі. Температура мен кермектілікті өлшеу үшін рапаны (сынаманы) таңдау батометрдің көмегімен жүзеге асырылады. Таңдау кезеңі орташа 10 тәулік, ол генерация мен ауа райы жағдайына байланысты [7,8]

Зерттеу нәтижесі: Қашқантеңіз көлінде жүргізілгензерттеу негізінде 2012-2015 жылдардағы генерация және артемия шаянының іс-әрекеттері сипаттамасының ерекшеліктері қарастырылды.«Қашқан теңіз» көлі Мойынқұм ауданы, Мойынқұм ауылдық округінің солтүстігінде, елді мекеннен қашықтығы 60 км. Қашқан теңіз станциясының шығысында 22 км қашықтықта орналасқан. Шекара аймақтарында: батысында және оңтүстігінде «Ынтымақ» шаруа қожалығы жерлері, шығысы мен оңтүстігі бос жатқан жерлер. «Қашқан теңіз» көлінің ұзындығы 19,0 км ені-3,0 км, жалпы аумағы-5700 га. Гидродинамикасы тұрақсыз, көктем айларында су толығады, жаз айларында су денгейі күрт төмендейді. Тұзды су бассейні. Қашқан теңіз көлінің гидрологиялық режімінің айтарлықтай тұрақты көрсеткіші бар. Көктемде беткі қабаты өте жылдам жылыйды. Рапаның 0,5 метрлік қабатының температурасы -8°С-ден +10°С-ге дейін көтеріледі. Беткі қабаттың температурасы 10-13°С болғанда алғашқы науплиустар пайда болады. Бірінші генерацияның қалыптасуы мен өсуінің басталуы әдетте бет қабаттың температурасы 1320°С болғанда сәуірдің аяғында – мамырдың басында болады. Жазғы кезеңде рапа (сынама) 22-23,5°С-ға дейін қызады.

Көлдің тұзды құрамында негізгі рөлді хлорлы натрий (NaCl) алады. Рапаның (сынама) кермектілігі маусым ішінде 150-160 г/л орташа кермектікте 3-8 г/л шегінде ауысып тұрады. Су айдынының тауарлы Артемия салина шаруашылығы статусына өтуі оларды тұрақты құнды биоресурстар түрлерімен толтырып, Артемия салина өнімділігін арттыруға бағытталған өсіру-мелиоративтік жұмыстарын толық жүргізуге қажет.

Артемия салина науплиустары мен метанауплустарының маусымдық көбею динамикасы 4 кезеңнен түрады. Бірінші науплиустардың шығуы сәуір-мамыр айларында күзетілді. Науплиустардың шығу мөлшері 320-340 дана /л. құрады. Келесі тірі туы маусым-шілде айларында қайталанды. Жетік даралардың жетілуі көлдің барлық акваториясында бірдей таралды . Жетілген даралардың мөлшері жаз айларында 60,0 дана / л құрады. Шаяндардың бірінші генерациядағы тірі қалу мөлшері 0,5 ден 70,0 % аралығында болды.

Алғашқы науплистердің пайда болуы сәуір айында күзетілді. Жартылай жетілген даралардың бірінші генерациясы мамыр айында пайда болды. Мамыр айында судың температурасының көтерілуі даралар өсуіне жағдай жасады. Бірінші генерацияның дамуы маусым айына дейін жалғасты. Шаяндардың жалпыламай дамуы яғни екінші генерациясы маусым айының соңы шілде айында басталды. Шілде айының екінші кезеңінде шаяндардың үшінші генерациясы басталды. Төртінші генерация қыркүйек айының соңы қазан айының басына дейін жалғасты.

Зерттеу нәтижесі бойынша анықталғандай Артемия салина цистасының негізгі қоры көл түбінде топталғандықтан аулап алыу қыйынға соқты. Өндірістік қорды анықтау мақсатында рапаның жоғарығы жағы және жағалау маңындағы цисталардың биомассасы анықталынды. 2013 жылғы биомасса 550 тонна, 2014 жылы 580 тонна, 2015 жылы 700 тонна деп белгіленді. Табиғий қорды сақтап қалу мақсатында цистаның 40 пайызы аулауға рұқсат етілді.

Қорытынды.

Алғаш рет Жамбыл облысы Мойынқұм ауданында орналасқан Қашқан теңіз тұзды су айдынында шаянтәріздес түрге жататын Артемия салина тірішілік ететінділігі анықталынды.

Гидрохимиялық зерттеулер нәтижесі бойынша, зерттелген Қашқан теңіз тартылмалы су айдынының гидрохимиялық жағдайы балық шаруашылығына жарамсыз деуге болады. Көл суының химиялық құрамы бойынша бұл жерде шаян тәріздес тұқымына жататын Артемия салинаның тіршілік етуіне қолайлы.

Зерттелген көлдің гидрохимиялық жағдайын Артемия салинаның өсіп-өнуіне сәйкес келеді деп бағалауға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Сейтбаев Қ. Жалпы гидробиология Алматы; Дәуір – 2012, б 375

2.Убаськин А.В. Эколого-биологические особенности рачка артемия соленых озер Павлодарской области . Автореферат.-2005 ж

3.Убаськин А.В. Убаськина Р.В. Соляные озера Павлодарскойобласти как среда обитания жаброногого рачка артемия // История, природа,экономика. Материалы междунар. науч. - практ. конф. Омск. 2002. С. 188-191.



  1. Убаськин А.В. Динамика количественных показателей артемии всоляных озерахПавлодарской области // Естественные науки и экология. Вып.8. Сборник научных трудов. Омск. ОмГПУ. 2004. С. 57-65.

  2. Убаськин А.В, Убаськина Н.В. Основные экологические проблемысоляныхартемиевых озер Северного Казахстана // Энергетика, экология,энергосбережения, транспорт. Материалы 2-й междунар. науч. - практ. конф.Новосибирск. 2004.

  3. Убаськин А.В Экология размножения артемии в водоемахСеверного Казахстана //

Материалы Сибирской зоологической конф., посвящ.60-летию ИСи ЭЖ СОРАН.

Новосибирск. 2004. С. 338-339.

7.Литвиненко А.И. Методические указания по определению обших допустимых уловов (ОДУ) цист жаброногого рачка ARTEMIA- Тюмень 2002, б 24

8. Методические рекомендации по сбору и анализу материалов при гидробиологических исследованиях на пресноводных водоемах: Зообентос и его продукция.- Л., 1984. – 33 с.

УДК 334

Хаиров Б.Г.

Омский филиал Финансового университета при Правительстве РФ, Россия

ИНТЕРПОЛЯЦИЯ ПРИ ПЛАНИРОВАНИИ В МНОГОСТОРОННЕМ

ПАРТНЕРСТВЕ


Аннотация: В статье рассматривается выбор организациями экстраполяции своей деятельности и отношениях с контрагентами в кризисных условиях. Стандартные концепции логистики и маркетинга не позволяют адаптировать бизнес к сложившимся условиям в лесопромышленном комплексе России. Сотрудничество властных и предпринимательских структур позволит организациям наряду с экстраполяцией в отношениях с контрагентами внедрить интерполяцию при планировании в форме многостороннего партнерства.

Ключевые слова: интерполяция, экстраполяция, концепции, логистика, маркетинг, властные структуры; предпринимательские структуры.

KhairovB.G.

Omsk branch Financial University under the Government of the Russian Federation

INTERPOLATION IN PLANNING MULTI-STAKEHOLDER PARTNERSHIPS


Abstract: This paper examines the choice of organizations extrapolation of their activities and relationships with contractors in a crisis. Standard concepts of logistics and marketing business does not allow you to adapt to the prevailing conditions in the lumber industry of Russia. Collaboration government and business structures allow organizations along with extrapolation in relationships with contractors to implement interpolation for planning in the form of multi-stakeholder partnerships.

Keywords:interpolation, extrapolation, concepts, logistics, marketing, power structures; business structures.

В условиях глобализации структура экономики становится более сложной. Главным субъектом становятся мезоэкономические структуры - межотраслевые хозяйственные объединения, осуществляющие стратегическое управление технологическими цепями - от добычи сырья и разработки новой продукции до ее производства и оптовой или розничной на принципах экстраполяции. Главная особенность этих структур - трансформация отношений между их участниками на организационно-плановой, а не стихийно-рыночной основе [1]. Анализ и прогнозирование факторов окружающей среды являются необходимой задачей организации эффективного предпринимательства, поэтому цели деятельности организации тесно связаны с целями организации и способствуют достижению последних [2].

Стандартные модели рыночной координации и ценовой настройки, при которых каждое предприятие является обособленной и независимой производственной единицей экономически нецелесообразны в современных условиях. Если для отдельного предприятия процессы системного объединения, интеграции и диверсификации являются способом экономического роста и развития, то для общественного хозяйства в целом процессы интеграции и формирование интегрированных экономических структур выступают наиболее перспективным способом модернизации экономики [8].

Государство и предпринимательство как партнеры понимают, что экономика в данный момент не может обойтись без них в решении совместных вопросов, которые возникают из текущей практики экономической и общественной жизни [6]. Автор считает объективной необходимостью становление паритетных отношений во взаимодействиимежду предпринимательством, государством и потребителями, ориентируя их на охват всех ресурсов и видов деятельности в процессе организации, планирования и управления коммуникациями со всеми субъектами рыночной сети на каждой стадии жизненного цикла продукции лесопромышленного комплекса (ЛПК). Данная концепция ориентирована на долгосрочные взаимоотношения с клиентом и на удовлетворение целей участвующих в коммуникациях (сделках сторон).

Необходимость паритетного взаимодействия этих субъектов хозяйствования вызвана современными особенностями мировой и отечественной экономики, такимикак экстраполяция, открытость рынков, ограниченность ресурсов, глобализация, внедрение информационных технологий. Такие условия создают качественно новые требования адаптации предпринимательства к быстрым изменениям рынка, которые вряд ли будут решены без активного регулирующего участия государства в хозяйственной деятельности предпринимательских структур на условиях паритетного взаимодействия, выражением которого является форма многостороннего партнерства [3].

Исследования проблем взаимодействия предпринимательских и властных структур либо носят общесистемный характер, либо затрагивают отдельные аспекты прикладного использования в сфере маркетинга, логистики, организации предпринимательства, что не позволяет увязать теоретические и методологические положения с актуальными проблемами реального развитиявзаимодействияизменений отношений власти и бизнеса.

Отношения как результат эффективного взаимодействия становятся продуктом, в котором интегрированы ресурсы, как факторы непрерывности рыночных отношений. Однако, исследований взаимодействия власти и бизнеса недостаточно.Автор предлагает сотрудничество предпринимательских структур и органов государственной власти рассмотреть как составляющую общих тенденций экономического развития, связанного с предпосылками и факторами становления многостороннего партнерства в ЛПК России [7].

Многостороннее партнерство в рамках частно-государственного сотрудничества возможно при потенциально равных условиях его участников, однако, учитывая существующие проблемы отечественной промышленности, оно не представляется возможным [4].

Исследование становления и развития частно-государственного сотрудничества в России на федеральном и региональном уровнях позволяет утверждать, что государственно-частное партнерство - это наиболее приемлемая форма для переходного этапа сотрудничества предпринимательских и властных структур на условиях экстраполяции, то есть сетевого взаимодействия. Развитие многостороннего партнерства должно осуществляться во взаимосвязи с эволюцией концепций маркетинга, логистики и их принципов, формировавшихся в странах с рыночной экономикой в течение весьма длительного времени, в направлении развития цивилизованного этапа.

Становление концепции маркетинга явилось следствием постепенного перехода мировой экономики от рынка производителя к рынку покупателя. Логистика конкурентная стратегия хозяйствующих субъектов, целеполагающим фактором которой является ресурсосберегающий алгоритм предпринимательства, как системный подход, представляющий движение и развитие материальных, информационных, финансовых и трудовых ресурсов в категориях потоков и запасов. Каждый из этих рыночных инструментов решает конкретные задачи с помощью присущих ему приемов.

Перечисленные инструменты, такие как маркетинг и логистика наилучшим образом проявят себя, на наш взгляд, в условиях многостороннего партнерства, в силу его системности. Автор предлагает дополнить составляющие общих тенденций экономического развития [7, 2], этапами становления форм сотрудничества властных и предпринимательских структур (табл. 1).

Структурные преобразования и формирование цивилизованного этапа отечественной экономики на принципах современных концепций маркетинга и логистики обусловливают необходимость сотрудничества властных и предпринимательских структур в этапах становления многостороннего партнерства, которое способно содействовать реализации программ социально-экономической модернизации страны и, как следствие, достижению соответствующего синергетического эффекта.

Таблица 1

Взаимосвязь эволюций логистики, маркетинга и сотрудничества властных и предпринимательских структур



Годы Эволюция концепции Уровни развития Этапы становления форм маркетинга логистики сотрудничества властных и

предпринимательских структур

1930- Сбытовая концепция. Интеграция складского Узаконение лоббистской

1960 Главная цель – хозяйства с транспортом и деятельности интенсификация сбыта координация их предпринимательских

товаров за счет использования структур маркетинговых усилий по продвижению и

продаже товаров

1960- Традиционный Управление потоком Формирование и реализация

1980 маркетинг. Ведущая производимых промышленной и

идея- произвожу то, что предприятиями товаров от внешнеэкономической нужно потребителю. последнего пункта политики

Цель- удовлетворение производственной линии до нужд потребностей конечного потребителя целевых рынков

1980- Социально-этический Совокупность Размещение государственных

1995 маркетинг. Цель- материалопроводящих и муниципальных заказов удовлетворение нужд звеньев приобретает посредством государственной потребностей целевых целостный характер. и муниципальной рынков при условии Управление контрактной системы. сбережения осуществляется не по Деятельность

человеческих, принципу правительственных

материальных, непосредственного экспертно-консультативных энергетических и реагирования, а основано организаций с обязательным других ресурсов, на планировании участием в них деловых охраны окружающей упреждающих воздействий кругов среды

С Маркетинг Интеграция процессов Модель взаимодействия,



1995 взаимодействия. Цель – планирования и контроля которая предполагает по удовлетворение операций логистики с сотрудничество между насто потребностей операциями маркетинга, обществом, ящее потребителей, сбыта, производства и предпринимателями и время интересов партнеров и финансов. Управление государством государства в процессе системой осуществляется их коммерческого и на основе долговременного некоммерческого планирования. Компании взаимодействия осуществляют свою

Источник: Собственная разработка на основании результатов исследований.

В ЛПК для перехода к многостороннему партнерству необходимо внедрение и развитие механизма частно-государственного сотрудничества, формируя интегрированные системы на условиях интерполяции, что позволит работать на опережение, учитывая тенденции, происходящие на международном рынке, а также сокращать финансовые затраты, сохранять рынки сбыта и заключать новые контракты.

Список использованных источников:

1. Амунц Д.М. Государственно-частное партнерство. Концессионная модель совместного участия государства и частного сектора в реализации финансовоемких проектов // Справочник руководителя учреждений культуры. – 2005. - №12. – С.16 2. Багиев, Г.Л., Тарасевич, В.М., Анн, Х. Маркетинг. – М.: Экономика, 2001. – 718с 3. Хаиров Б.Г. Формирование взаимодействия предпринимательских и властных структур: монография. – Омск: Издатель Омский институт (филиал) РГТЭУ, 2010. -142 с.

4. Хаиров Б.Г. Формирование отношений властных и предпринимательских структур региона на принципах логистического администрирования // Вестник СибАДИ. – Омск. –

2012. - выпуск 5 (27) – С. 148-152



  1. Хаирова С.М. Развитие маркетингового и логистического подходов в управлении материальными потоками// Российское предпринимательство. – М., 2005. - № 5 (65). –С. 67-72

  2. Хаирова С.М., Хаиров Б.Г. Становление партнерско-паритетных отношений между государством и предпринимательством // Сибирский торгово-экономический журнал №6 2007. – С. 144-147

  3. Khairov B. Logistics administration of the formation of the multilateral partnership in the region . Proceedings ot the 7th German-Russian Logistics and SCM Workshop DR-LOG 2012 in Saint Peterburg «Flexibility and adaptability of global supply chains», 2012, 480 p.

  4. Khairov B. The building of logistics system of entrepreneurship and government bodies interaction (on the example of the regional timber industry complex). Proceedings ot the 6th

German-Russian Logistics and SCM Workshop DR-LOG 2011 in Bremen «Dynamics and Sustainability in International Logistics and Supply Chain Managment», 2011, 510 p.

УДК 334.7

Хаиров Б.Г.

К.э.н., заместитель директора по научной работе Омского филиала ФГОБУ ВО

«Финансовый университет при Правительстве Российской Федерации», Россия

ЛОГИСТИЧЕСКАЯ ИНТЕГРАЦИЯ УЧАСТНИКОВ ГОСУДАРСТВЕННОЧАСТНОГО ПАРТНЕРСТВА

Аннотация

Повышение устойчивости социально-экономического развития страны и регионов предполагает применение соответствующих методов и подходов при формировании механизмов логистической интеграции. Программы развития и проекты с высокой мулитипликативной эффективностью возможно реализовать на основе многостороннего партнерства, участниками которого и являются участники логистической интеграции.

Логистическая интеграция обусловлена глобальными интеграционными процессами в мировой экономике, опытом зарубежных стран в применении отдельных фрагментов планово-директивного управления в регулировании бизнеса при переходе к смешанной экономике.

Основная идея концепции SCM содержательно определяется как логистическая интеграция и управление всеми предприятиями, осуществляющими различные виды деятельности цепи поставок, основой которой являются взаимное сотрудничество, высокая степень использования совместно информации для обеспечения участникам конкурентного преимущества и эффективного ведения бизнеса.

Логистическая интеграция позволяет наиболее эффективно реализовать цели бизнеса, государства и социума, где единственным способом удовлетворения интересов лидеров гражданского общества, предпринимателей, представителей межгосударственных организаций и государственных деятелей может быть концепция МСП. МСП в зарубежных словарях может встречаться в следующей формулировке - multi-stakeholder partnerships, MSPs [1,2].

Multistakeholder - крайне широкий термин, который описывает группировки гражданского общества, частного сектора, государственного сектора, СМИ и других заинтересованных сторон, которые идут вместе к достижению общей цели. В многосторонних партнерствах партнеры имеют общее понимание того, что они играют разные роли и имеют разные цели, но что они могут преследовать общие цели в рамках совместной деятельности.

За годы существования командно-административной системы формирование разного уровня народнохозяйственных комплексов, создание координирующих матричных структур управления можно отнести к попыткам логистизации процесса интеграции различных сфер экономики. Однако, это происходило «сверху», а подобные структуры были неустойчивыми и зачастую оставались не реализованными. В рыночной экономике под влиянием научно-технической революции формировались различные виды интеграционных процессов «снизу» на уровне микроэкономики, приспосабливая аппарат управления к ним. Таким образом, логистическая интеграция обусловлена глобальными интеграционными процессами в мировой экономике, опытом зарубежных стран в применении отдельных фрагментов планово-директивного управления в регулировании бизнеса при переходе к смешанной экономике.

Существуют активные участники многосторонних партнерств, которые осуществляют процесс логистической интеграции, и пассивные, которые вводят дополнительные ограничения в деятельность активных участников в соответствии с требованиями общества.

Укрепление базы экономических активов промышленных комплексов возможно за счет интеграционных процессов с применением современных концепций логистики. Реализация проектов частно-государственного сотрудничества различных организационно-правовых форм задействует разнообразные механизмы логистической интеграции.

Инновационная логистика определяет механизм логистической интеграции для каждого участника МСП, позволяющего учитывать наряду со спецификой организационно-экономического и технологического уровня геоэкономический, социальный и демографический факторы процесса глобализации и интеграции, а также степень прогноза и управления рисками. Государство как активный участник МСП заинтересовано в поддержке предпринимательских структур предприятий различных видов экономической деятельности для сопряжения интересов участников логистической интеграции, обеспечивая рациональную пространственную трансформацию экономики в направлении инновационного развития с учетом экономических факторов данного развития.

Устойчивость предпринимательства находится в зависимости от большого числа факторов неопределенности и рисков, в которых отсутствует направленное государственное управление. Таким образом, целесообразно применение соответствующих методов и подходов при формировании механизмов повышения устойчивости социально-экономического развития.

Потребность в осуществлении интеграционных процессов в экономике при возрастании сложности, комплексности проблем экономического развития, требующих для своего решения эффективных межотраслевых, межведомственных, межрегиональных взаимодействий и высокой степени отраслевой и территориальной дифференциации развития производительных сил позволяет удовлетворить программно-целевой метод при построении отношений между участниками МСП в логистической интеграции.

Бизнес ориентируется на реализацию проектов с максимальной краткосрочной прибылью, если отсутствует долгосрочная государственная экономическая политика. Реализация отечественного экономического потенциала невозможна при использовании лишь рыночных механизмов, так как государственное участие в проектах развития гарантирует политическую поддержку и снизит инвестиционные риски частного бизнеса и позволит реализовать проекты с высокой мультипликативной эффективностью.

Самым эффективным способом достижения положительных результатов в государственной поддержке субъектов МСП является метод программно-целевого планирования. Данный метод дает возможность объединить усилия для решения поставленных задач, согласовать действия всех участников, чья деятельность влияет на развитие процесса логистической интеграции.

Следует отметить, что противопоставление административно-правовых и рыночных механизмов развития экономики и социальной сферы как несовместимые между собой является искусственным, о чем свидетельствует опыт развитых стран в сфере программного регулирования.

Одни страны видят в государственных планах необходимый ориентир, а другие не видят необходимости государственного планирования.

Таким образом, социально-экономические условия, сложившиеся во многих развитых странах, позволили эффективно использовать государственные ресурсы с помощью программно-целевого метода в осуществлении логистической интеграции.

Список литературы

1.Hemmati, M. Multi-stakeholder Processes. A Methodological Framework. Presentation at Multi-stakeholder Processes: Examples, Principles, Strategies International Workshop [Electronic resource] / M. Hemmati. - New York, 28/29 April 2001. - Access mode: www.portals.wi.wur.nl/files/docs/msp/workshop.pdf.

2.Malena, C. Strategic Partnership: Challenges and Best Practices in the Management and Governance of Multi-Stakeholder Partnerships Involving UN and Civil Society Actors [Text] / C. Malena // Multi-Stakeholder Partnerships and UN-Civil Society Relationships. Collection of Materials from the Multi-Stakeholder Workshop on Partnerships and UN-Civil Society Relationships. - New York. - February 2004. - P. 32-63.



Худоёрова Н.М.

к.п.н.,

Максудов З.О.

к.филол.н.

ТПИ в г.Пенджикент,

Таджикистан

ДОИСЛАМСКОЕ ПАТРИОТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ ТАДЖИКОВ

Резюме

В данной статье дается сведения о практике воспитания детей в доисламское время в Таджикистане.

Ключевые слова: древность, письменность, народная педагогика, Родина патриотическое воспитание, государство, флаг, язык.

В некоторых философских, исторических и литературоведческих исследованиях и работах авторы иногда наряду с основными темами затрагивают отдельные вопросы развития педагогической мысли таджиков в древности. В частности, в работе И.С.Брагинского - «Из истории таджикской и персидской литератур» дается литературный анализ памятников древнеиранской письменности: «Авеста», Младшая Авеста», «ЯдгарЗареран», «ДрахтАсурик» и др. Академик А.М.Багоутдинов в «Очерках по истории таджикской философии» назвал зороастрийскую триаду: «добрая мысль», «доброе слово», «доброе дело»- основой нравственного воспитания предков таджикского народа [47]. Современный таджикский ученый-педагог, академик М. Лутфуллоев отмечает, что «народная педагогика - это написанный многотомный устный учебник об обучении и воспитании подрастающих поколений, который творится народом, хранится в его памяти и постоянно им используется, систематически обогащается и совершенствуется»[70].

Народная педагогическая мудрость отразилась в устных народных песнях, былинах, притчах, сказках, мифах, легендах, пословицах, оговорках т.д.

Ѓарибї (в переводе - «чужбинные») - вид таджикской устной поэзии, лирические четверостишия, выражающие жалобы на жизнь в чужих краях, тоску по родине.

Этот вид поэзии возник в средневековье, но особое развитие и наименование «ѓарибї» получил только в конце 19 века в среде горных таджиков-отходников, вынужденных из-за острой нужды покидать родину и идти на заработки, преимущественно в районы Ферганы, на рудники и хлопкозаводы. Ах, далеко от отчизны, пожелтевши от невзгод,

Перед равным в этой жизни я не скрыл своих невзгод.

Посмотрев на лик мой желтый, вспомни лист в осенний день.

Над моей поплачь могилой, сев под лиственную тень.

(Перевод А. Ойслендера)

Дарваз слишком далёк, чтобы письмо послал я ей, Чтобы сорвав букет цветов послал бы ей.

Букет цветов до друга моего не дойдет, Самого себя в тростничке пошлю я ей.

(Перевод А. Ойслендера)

Ты, голубёнок, с горы Рог прилетел: Тебе хочется пить, ты пить прилетел? Мне не хочется пить, и не голоден я, и не за водой прилетел – Я стосковался, на подругу взглянуть прилетел.

(Перевод А. Ойслендера)

Далеки мы друг от друга, в разлуке мы, дорогая.

Когда же вместе будем, дорогая?

В день, когда настанет большевистский брак.

Мы с тобой в один дом войдём, дорогая[70].

(Перевод А. Ойслендера)

Патриотический пафос произведений таджикского фольклора - это любовь к Родине, желание стать на ее защиту («Где родной край, там и рай, где чужбина - там гроб», «Человек без Родины, что соловей без песни», «Родная земля и в горсти милая», «За родной край - жизнь отдай» и другие). В сказках, легендах, мифах всегда воспевались подвиги народных героев во славу родной земли, народа (былины о Спитамене, Рустаме, Сухрабе). Эти произведения воспитывают у молодежи любовь к Родине, преданность ей, гордость за ее силу, могущество и славу, любовь к своему народу, уважение его обычаев, силу воли и духа, милосердие, трудолюбие, честность и т.д.

Главными чертами народной педагогики являются всеобщий характер ее идей, универсальность для всех представителей определенной нации; высокая духовность и нравственность; гуманизм,отношение к жизни человека как к высшей ценности; демократизм; идеал духовной свободы, независимости и самостоятельности.

Унсур Аль-МаалиКейкавус (1021 - 98) - персидский писатель. Авторэтикодидактической книги - «Кабус-наме», которая состоит из 44 глав, собрание поучений о том, как подобает вести себя в различных жизненных ситуациях. Книга «Кабус-наме» написана живым и сочным языком, в неторопливой и непосредственной манере повествования, является выдающимся памятником классической персидской и таджикской художественной прозы.

Кейкавус о патриотическом воспитании молодежи и распорядке его отмечал: Знай, о дорогой мой, если даст тебе бог сына, то, прежде всего, дай ему хорошее имя, ибо это одно из отцовских прав. А затем поручи его разумным и ласковым кормилицам. Когда подрастет он, обучи его владению оружием, чтобы он научился ездить верхом и владеть оружием и знал, как нужно действовать разного рода оружием. А когда закончит он изучение военного дела, нужно, чтобы ты обучил сына плавать.

Знай, что право сына получить знания и воспитание. Если сын плохой, ты на это не смотри, а выполняй отцовские обязанности, в обучении и воспитании оплошности не допускай, если бы даже не было у него разума совсем. Если ты его не воспитаешь, воспитает время. Как говорят: «Кого не воспитали родители его, того воспитают ночи и дни». По мере того, как человек растет, тело и дух его становятся сильнее, а дела очевиднее, и добрые и злые. И когда созреют они, разовьются окончательно и обычаи, их выявят и добродетели, и пороки. А ты воспитание, образование и обучение сделай своим наследством и оставь ему, чтобы удовлетворить его права, ибо нет для детей знати наследства лучше воспитания. А для сыновей простого люда нет наследства лучше, чем ремесло, хоть ремесло и не дело для знатных. Искусство - одно дело, ремесло другое. Но по правде, по моему ремесло величайшее искусство и пусть сыновья знатных людей знают сотни ремесел, если они только ими не зарабатывают, то это не укор, а достоинство.

Чему можешь, учись, ибо получишь от этого пользу. Но когда сынвырастет, присматривайся к нему. Если он склонен к добрым нравам и хозяйству и ты поймешь, что он может заняться хозяйством и женитьбой и умножением благ, подумай о том, чтобы найти ему жену, чтобы исполнить и эту обязанность. Но, если только можешь, когда женишь сына или выдашь замуж дочь, не соединяйся со своей родней. Жену ищи у чужих. Соединяешься ты с родней или нет, они все равно мясо твое и кровь твоя. Бери из другого племени, тогда и твое племя будет тебе родной и чужое тоже, силы удвоятся, и получишь помощь с двух сторон.

Если же ты знаешь, что он не склонен к хозяйству и доброй жизни, дочь хороших хозяев и мусульман в беду не повергай, ибо оба они будут тяготиться друг другом. Дай ему, когда он вырастет, жить так, как он сам захочет[73].

Проведенный анализ исторических, историко-педагогических источников позволил выделить основные этапы развития идей патриотического воспитания в таджикской теории и воспитательной практике.

Первоосновы национального патриотического воспитания, безусловно, были заложены в народной педагогике, которая уходит корнями в глубокую древность - еще до времен основания государства Саманидов.

Вторым этапом формирования и развития патриотических идей необходимо определить период возникновения и становления государства - Саманидов (IХ-Х вв.). Особенности и содержание патриотического воспитания в этот период основательно раскрываются в исторических памятниках: летописях, повестях, и былинах, поучениях и молитвах, житиях святых и т.д. Эпоха Саманидов имела богатое и высокодуховное наследие, которым могла бы гордиться любая цивилизованная страна мира. Анализ исторических памятников Саманидов (Самарканд и Бухара) доказывает, что все размышления древних авторов имеют целью возвеличивания родной земли, воспитание любви к ней, пробуждение гордости за ее величие, заботы о единстве народов т.д.

Согласно источникам, арийские племена и народности ещё с древнихвремен почитали культуру флага и знамени. Так, флаг с древних времен является символом единства, сплочённости, взаимопонимания, дружбы народов и национальностей жителей любой страны и их борьбы за свободу.

На флаге отражаются самые важные и ценные символы каждой нации, их пройденный исторический путь и другие признаки, выражающие независимость государства) [113].

Наши предки на поверхностной стороне флага использовали красные, жёлтые, лиловые (фиолетовые) и голубые цвета вместе с различными символиками мужества и могущества. Ещё в штандарте Кира Великого был запечатлен образ орла, который считался символом силы и могущества, флаг которого олицетворяло могущественное государство того времени. Также можно вспомнить штандарт Великого кузнеца Ковы, который является ярким примером наследственности борьбы и самоотверженности. В этом ракурсе цвета и символика флага олицетворяют нынешний исторический путь нашего древнего народа.

Наши славные предки на протяжение тысячелетия под своим флагом защищали свою Родину, нацию, гордость и свободу, язык и культуру, а также границы и рубежи земель своих предков. То есть, государственный флаг поистине является символом существования независимого государства таджикского народа со всем его историческим, культурным и правовым богатством. На флаге нашего государства отражены призыв к объединению, сплоченности, чести и гордости, патриотизму и любви к Родине, защите её границ и рубежей, к стремлению строительства справедливого общества, к человечности и гуманности нашего народа[148].

В эпоху Саманидов таджикский язык являлся единственным языком на территории государственности таджиков и, как сформировавшийся и нормативный язык, развивался на территории западного Ирана, заменив язык пехлеви. Сегодня, в наследство мы имеем язык, на который с начала зарождения Ислама переведены тексты и толкования священной книги коран. Эти переводы и толкования считаются наилучшими образцами -колорита и высокого литературного стиля таджикского языка.

В свою очередь Лидер нации, Президент Республики Таджикистан, уважаемый Эмомали Рахмон в своем послании отметил, что: «Наряду с обучением, весьма важными являются вопросы воспитания подростков и молодежи в духе патриотизма, гуманизма, самосознания и самопознания». Вопросы укрепления связи между обществом, учреждениями образования и родителями регулируются рядом законов, в том числе Законом «Об ответственности родителей за обучение и воспитание детей».

Таким образом, мы видим, что патриотическое воспитание направлено на формирование личности, для которой борьба за благо и процветание родной земли совпадала со стремлением к праведной жизни. При этом большое значение приобретают такие патриотические ценности и чувства, как честь, долг, слава и свобода.

ЛИТЕРАТУРА



  1. Кадыров К.Б. История педагогической мысли таджикского народа (с

древнейших времен до возникновения ислама. – Душанбе, 1998 (на тадж.яз.)

  1. Курбанов А. Ш., Кадыров К.Б. Учение о просвещении в истории социальной мысли таджикского народа. – Душанбе: Ирфон,2006г.

  2. Эмомали Рахмон. Образование – важнейший инструмент государственности и спасения нации. – Душанбе, Омузгор, 1.01.2006

  3. Эмомали Рахмон. Таджики в зеркале истории. Душанбе, 1999.

  4. Рахмонов Э.Ш. Точикон дар оинаитаърих. Китобидуюм, Аз Ориён то Сомониён. – Душанбе: Ирфон, 2002.

Ергобекова А.С.

Докторант Шанхайского университета иностранных языков,

Шанхай, Китай

ТЕМА ИСЛАМА В РАССКАЗАХ ИВАНА БУНИНА

НА ПРИМЕРЕ РАССКАЗОВ «ТЕНЬ ПТИЦЫ», «КРИК», «СМЕРТЬ ПРОРОКА»

Иван Бунин в произведениях смог с точностью передать жизнь мусульманского народа. Путевая поэма «Тень птицы» (1908) - первое произведение Бунина, в котором возник образ одного из исламских регионов. Бунинписал: «Это рассказ о моем первом посещении Турции (в 1903 году), ничем не связанный с рассказами последующими о путешествии во святую землю (в 1907 году), кроме общего названия («Тень птицы»)1. Во время путешествия автор в качестве «наставника» в понимании исламского мира и человека выбрал иранского поэта Саади и его сочинение «Гулистан». Рассказчик Бунина в начале очерка сообщает: «В пути со мной Тезкират Саади...»2. «Тезкират» на фарси означает «антология», «сборник», «книга».

В произведении сочетается речевые средства русского, фарси и турецкого языков. Широко используются лексические единицы, прежде всего, турецкого языка: бин-бирдирек, муэдзин, ятаганы, тюрбан, фески, сераль, меса бель хайр, хан, селям, чалма, вергиле, фереджи, мечеть, каик, изан, рух, газос, кальян, кафеджи, янычары, минарет, бакшиш, султан, дервиши, шейх, суры и др. Еше в произведении используется много местных топонимов: Галати, Скутари, Стамбул, Фанар, Пера, Афразиаб, Мекка, РумелиГисар, Аанатоли-Гисар, Султан-Валидэ, Ая-София, Чарши, Атмейдан. Высока частотность употребления тюрских антропонимов: Магомет, Шейх-уль Ислам, Карун, Агабек Саади, сын Зенги, Абд-эль Кадер, Махмут, Баязет, Хумай и др.

Заглавие является в очерке цитатным, оно отсылает к «Гулистану», в котором Саади воспроизводит древнеиранскую легенду: «Кто знает, что такое птица Хумай? О ней говорит Саади:

«Нет жаждущих приюта под тенью совы, хотя бы птица Хумай и не существовала на свете!»»

Хумай это – легендарная птица и тень ее приносит всему, на что она падает, царственность и бессмертие. И по мнению лирического героя, Турция является страной, на которую пала «тень птицы Хумай».

Тема поэмы связана с общими взглядами Саади на жизнь как на божественную гармонию, которые Бунин тоже разделял.По его мнению, поэзия является способом приобщения к мировой гармонии, возвышения над реальностью, обретения нового духовного мира. Лирический герой в поисках гармонии. Он радуется тому, что покинул Россию. В поэме миру российской повседневности и миру христианства противопоставляется мир иной – мир исламской культуры как изначально подлинный: «Пышно и грозно звучат и гортанные восклицания Шейх-уль-Ислама, читающего с резного михраба Коран с кривой обнаженной саблей в руке. Но даже и в этом есть простота пустыни. Всего же проще обычный турецкий ритуал. Он спокоен и правдиво-трогателен» (424с.).

Таким образом, код исламской культуры в «Тени птицы» пронизывает авторское мировоззрение и его интенции. Особое значение для писателя имела эстетика личного духовного развития Саади с ее целью спасения и всецелой причастности Богу. Обобщенные образы Турции и ислама предстают изображенными с позиций как мусульманского, так и христианского эстетического идеалов. Возникает синтез двух типов образного мышления – восточного и европейского.

В начале октября 1911рассказ«Крик» был опубликован в газете «Русское слово»3. В это время Бунина интересовали цивилизации Востока, менталитет и характер в исламских регионах.

Картина мира у Бунина пронизана пессимизмом, в ней присутствует оппозиция «бытие – небытие», а удел каждого, причастность трагедии смерти.

В рассказе действие концентрируется вокруг центрального персонажа – рассказчика, русского интеллигента, много путешествующего. Повествователь – носитель личной этической программы, хранитель всемирного нравственного опыта. Главным в этой программе является уважение к человеку, толерантность, умение видеть великое и вечное в повседневности.

Художественное пространство рассказа ограничено пределами парохода, но культурно-исторический пейзаж Турции, упоминание Аравии, где погиб сын турка – Юсуф, его значительно расширяет.

Из образов времени выделяется ночь, она наделяется рядом многозначительных свойств – загадочностью, способностью завораживать, давать импульс для особого поведения людей, в ней присутствует некое состояние ожидания. Ее образ амбивалентен. Для рассказчикаона имеет позитивное значение – дарует отдых, мир, сон, мечты, для турка она связана со страхом, злом, отчаянием, смертью.

Бунин фокусируется на «особые, редкие моменты человеческой жизни (вспышку любовного чувства, несчастье, катастрофу, смерть), когда в сознании героя происходит взрыв повседневности, «солнечный удар», слом привычного и у него рождается «второе» зрение...»4. Такой же фокус присутствует в рассказе «Крик». На таможенника-турка, водка, табак и необычная ночь действует на него, и выбивают из привычной жизненной колеи.

«И перед тем, как заснуть, этот маленький долго бормотал и по-турецки, и погречески, и даже по-русски:

- Русс – карашо, араб – нет карашо!

Он рассказывал, что он человек простой и бедный, его жена была красивая, и он по имени не звал ее никогда, а говорил: «Джаным, сердце мое», что она уже давно умерла, родив ему сына, что и сын его был красив, нежен и почтителен, как девушка, да увезли его в Стамбул, отправили на войну, в Аравию. А уж из Аравии невернешься, нет! – говорил он. И, вскакивая, громко вскрикивал, как бы стреляя из карабина, падал на спину, изображая убитого наповал, и задирал свои кривые ноги в шерстяных полосатых чулках. Штаны его, очень узкие внизу, были в заплатах, мундир коротенький, истрепанный, феска грязная, бараньи глаза мутны, усы вислые, подбородок давно не брит, лицо все в морщинах» (с. 188-189). Внешний вид, манера поведения, детали рассказа о его прошлом свидетельствуют о бедности, нужде, униженности. Мотив внутренней, душевной катастрофы персонажа раскрывается и на символическом уровне. Лохмотья, в которые фактически одет герой, символизируют глубокие раны его души. Потеря сына на символическом уровне может быть истолкована как ощущение смерти.

Тишину волшебной ночи разрывает его крик, обращенный к ночи и Стамбулу. Вначале это «слабый рыдающий зов», рассказчик подумал, «может быть, это убийство и вопль о пощаде», затем – «страстно, захлебываясь слезами, кличет голос с кормы – Юсу-уф!», «… страстно, кратко с несказанной болью и мольбой», «Юсуф! – крикнул он тупо и кратко, как человек, вынырнувший из воды (с.192).Крик «маленького» турка взорвал благостную тишину мира и обнаружил таящиеся под внешним блеском преметы цивилизации, разобщающей людей и отрывающей их друг от друга, потерянность, несчастье человека, сломленного горем и нищетой, его отчаяние и боль.

Таким образом, художественная картина мира в «Крике» в своей основе имеет антитезу двух мотивов – тишины и крика, используются реалистические и символистские принципы изображения. В авторской концепции доминирует мысль о несовершенстве мира. Красота природы и блеск цивилизации лишь затушевывают главное – трагическое положение человека. Единого братства людей нет, преобладающий закон – разъединение, насилие и убийство.

Рассказ «Смерть пророка» (1911) тоже навеян традициями исламской культуры.Рассказ при первой публикации носил название «Смерть Моисея», но затем Бунин поменял название, заменил слово «Моисей» наслово «Пророк». Рассказ ориентирован на коранический вариант мифа, но автор не называет персонажа Мусой, а предпочитает слово «Пророк».

В рассказе доминирует притчевое начало, он соответствует форме суры, сигналом чего является открывающая рассказ фраза, которой начинаются все суры: «Во имя Бога милостивого, милосердного»5.

Повествователь - человек исламского менталитета, правоверный мусульманин. Он полностью разделяет основную доктрину Ислама, суть которой в том, что Аллах – это единый и единственный Бог, творец мира и господин Судного дня. По отношению к людям он милостив, милосерден и всепрощающ. Люди должны полностью подчинить себя ему, быть покорными, богобоязненными, благочестивыми, во всем верить Аллаху и полагаться на его волю и милость.

Бунин с целью повышения выразительности и убедительности насыщает слова повествователя ссылками на суры Корана, их пересказом и многочисленными цитатами из них. Так, подробно пересказывается сура 81, сура «Отходная». Язык рассказа насыщен эпитетами и сравнениями при относительно небольшом числе метафор, метонимий: «буйвол, сизый и шершавый, как свинья»; «и тогда фараоном овладела ярость, как диким ослом, гуром», «я блесну, как молния», «нищ, как пастух» и др.

Пророк характеризуется как подлинный мусульманин, полностью покорный божественной воле: «Он познал истинного бога. Он убедился, что безумно изображать его в виде идолов из камня, глины и металла. Бог возложил на него подвиг освобождения еврейского народа от рабства и соблазна идолопоклонства: и он порвал шелковыесети мира, восстал и одолел в борьбе» (с.195). «Бог послал ему испытание: сорок лет быть вождем строптивых и слабых, предводительствовать и поучать в голодной и знойной пустыне. И сорок лет он был властен, как царь, неутомим, как поденщик, обремененный детьми, нищ, как пастух, крепок и высок, как борец, силен и рыж, как лев» (с.195). Но в душе героя бунтарское начало продолжало жить, что и проявилось, когда пришло время умирать. «Пророк воспротивился воле бога в пустыне; и за ослушание был наказан тяжко: бог запретил ему войти в землю обетованную. Пророк возмутился духом, когда вспомнил, что он смертен и что смерть уже близка к нему, ибо он был стар. Он сказал: «Я вступлю в единоборство с нею»» (с. 196).

В бунинской обработке мифа опускаются важнейшие мотивы и образы коранического варианта: отсутствует упоминание Каруна, богача, которого по воле Аллаха поглотила земля в наказание за его тщеславие и стяжательство, ничего не говорится о преступлении Мусы – убийстве египтянина и бегстве из Египта, женитьбе и десятилетней жизни с девушкой из страны Мадйан, опускается эпизод с горящим кустом, из которого Аллах объявил Мусе свою волю – стать послаником к фараону и народу Египта, игнорируется сцена соревнования волшебников перед фараоном, эпизод с расступившимся морем и гибелью египетского войска, вручение Богом скрижалей на Синайской горе, эпизоды борьбы Мусы с идолопоклонством евреев, изгнание ас-Самари, путешествия к слиянию двух морей и др. На первый план выдвигается изображение сцен смерти Мусы.

В момент смерти он отбрасывает свои прежние претензии на бессмертие, начинает понимать, что не до конца знает смерть как часть промысла Бога, пославшего ему испытание.

«Бог милосерд к своим созданиям,- сказал ангел, сидящий в головах пророка.

Они хотели испытать пророка, но он понял это. И ответил, думая: «Это не смерть, а болезнь, наказание. Не лучше ли так думать? Ибо испытавший смерть не может говорить о ней. Мы не знаем ее»» (с.197).

В душе пророка в момент смерти имеют место два психологических процесса. Первый – отречение от своих амбиций, претензий и притязаний. Второй – покаяние, осознанное разотождествление с тем, чем он не являлся на самом деле. Это – отказ от служения иллюзиям и греху богоборчества.

Отношения между автором и персонажем весьма близка. В образе пророка обобщены представления Бунина о человеке вообще в аспекте его отношения к смерти. Страх смерти, ее загадка мучают любого человека, герой отражает эти универсальные свойства человеческой натуры.



ЛИТЕРАТУРА:

1.Цит. по: Бобореко А., Михайлов О., Смирин В. Примечания // Бунин И. А. Собр. соч. : в 9т. Т. 3. М., 1965. С. 485.

2.Бунин И. А. Собр.соч. : в 9т. Т. 3. М., 1965. С. 314. Далее «Тень птицы» цити-руется по этому изданию с указанием в скобках страниц.

3.Бунин И. А. Крик // Русское слово. 1911, 1 октября.

4.Колобаева Л. А. И.А. Бунин // История русской литературы (20–90-е годы). Основные имена: учеб.пос.для студ. филол. фак. ун-тов / отв. ред. С. И. Кормилов. М., 1998 С. 88.

5.Бунин И. А. Соб. соч. : в 9т. Т. 3. М., 1965. С.193.



Б.Р.Шарафидтинова биология магистранты

А.М.Дүйсебекова


Химия ғылымдарының кандидаты

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ТІРЕК-СЫЗБА

ӘДІСІМЕН ОҚЫТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ


Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты жолдауының Төртінші басымдық – адами капитал сапасын жақсарту. Бірінші. Ең алдымен, білім беру жүйесінің рөлі өзгеруге тиіс. Біздің міндетіміз – білім беруді экономикалық өсудің жаңа моделінің орталық буынына айналдыру. Оқыту бағдарламаларын сыни ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау қажеттігі нақтыланып қойылған[1]. Сондықтан мектеп қабырғасында оқыту үдерісінде педагогикалық технологияларды қолдану қажет.

Педагогикалық технология оқу үрдісімен – мұғалім мен оқушының іс-әрекетімен тығыз байланысты. Ш._Амонашвили: «Оқушылардың білімін арттыру, пәнге қызықтыру үшін оқытуда, жалпы алғанда ең бірінші оқушылардың неге қызығатынын анықтап алып, содан соң, содан бастау керек», ‒ деген сол себептен сабақ барысында жаңа педагогикалық технологияларды қолдану оқушылардың сабақтағы белсенділігін арттырып, сабақтың көрнекі өтуін қамтамасыз етеді.

Жаңа педагогикалық технологиялар:


  1. Білім беруді ізгілендіру технологиясы;

  2. Проблемалы оқыту технологиясы;

  3. Тірек-сызбалар арқылы оқыту технологиясы;

  4. Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы;

  5. Міндетті нәтижелерге негізделген саралап оқыту технологиясы;

  6. Модульдік оқыту технологиясы;7. Жобалап оқыту технологиясы[2].

Тірек-сызбаларды пайдалану арқылы оқыту В.Ф. Шаталовтың технологиясына негізделіп жасалған оқытудың интенсивтендіру технологиясы болып табылады.

Мақсаты, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін белсендендіріп, схемалық кестелерді қолдану арқылы оқушылардың білімдерін, біліктерін, дағдыларын қалыптастырып, берілген сұрақтың жауабын тезірек табу мүмкіншілігін туғызады.

Демек, оқушылардың оқу барысындағы қабілеттерін белсендендіру құралдарының бірі сабақ барысында тірек-сызбаларды қолдану.

В.Ф._Шаталов технологиясының басты ұстанымы тірек-сызбаларды пайдалану арқылы үздіксіз қайталау, жүйелі білімді қалыптастыру.

Бұл жүйенің жетістігі – материалды бірнеше мәрте қайталай отырып, қол жеткізетін білімнің мықтылығына талпыныс, білім мен білік үшін нақты бақылау, білім алушылардың өзара бақылауын кең қолдану арқылы олардың жеке басына құрметпен қарау.

Тірек-сызбалар ‒ білім алушыларға пәннің әрбір тақырыбынан білімді игерудің міндетті талабының көлемін нақты алуына мүмкіндік береді. Тірек-сызбаларды пайдаланғанда сызбаның оқушы ұғымына сай болуына көңіл бөліну керек.

Тірек-сызба – сабақтың бейне жоспары. Тірек-сызбаны пайдаланудың нәтижесі – тақырыптың тұтастығын, қисындылығын, ықшамдылығын, көрнекілігін қамтамасыз етеді, оқушылардың білімін тиянақтайды, алған білімін оңай еске түсіруге көмектеседі. Оқушыларға сапалы білім беру, оқу бағдарламасындағы білімді қамту мен кеңейту жүйесін жүзеге асырудың тиімді жолы – тірек-сызбаларды пайдалану болып табылады.

Тірек-сызбаларды қолданудың тиімділігі:



  • жүргізілген жұмыс белгілі бір нәтижеге бағытталады;

  • оқушылардың сабаққа ынтасы, қызығушылығы артады;

  • мұғалім мен оқушы шығармашылықпен жұмыс жасайды;

  • мұғалім оқушыны жан-жақты зерттейді;

  • оқушылардың өздігінен жан-жақты білім алуға жағдай жасалады;

  • сабақ кезінде мұғалім уақытты ұтымды пайдалануға қол жеткізеді;

  • оқушылардың өзара пікір алмасуына мүмкіндік туады;

  • қиын мәтіннен керек жердің негізгісін тауып алуға, өз бетімен жұмыс жасауға мәжбүр ете бастайды, ойлануға, ой-өрісін дамытуға көмектеседі;

  • теорияның негізгі түйінің таба білуге, оны дәлелдеуге үйретеді; - дағдыны сақтауды қалыптастырады; - оза оқуға мүмкіндік береді[3].

Оқытудың тиімділігін арттыру мақсатында жаңа білім парадигмасына сүйене отырып, біз оқыту технологияларын тиімді жақтарын таңдап алуымыз және оқу-тәрбие үрдісінде озық технологияларды белсенділікпен енгізе білуіміз керек.

Тірек-сызбаларды пайдалану оқушылардың қызығушылықтарын арттырып, болжам жасатып, мақсат қойып, толық мазмұндық ақпарат алуға жағдай жасайды. Тірек-сызбалар – сабақ үрдісін ұтымды ұйымдастыруға көмектеседі, тақырып бойынша танымы кеңейеді, топпен және жеке жұмыс жасауға мүмкіндік береді.

Тірек-сызбалар – кестелер, сызбанұсқалар, диаграммалар, модульдер, блоктар, суреттер арқылы іске асырылады. Тірек-сызбалар оқушы қиялын дамыту мен өзін-өзі талдау, қызығушылығын ояту, шығармашылығын дамытудың негізі.

Тірек-сызбаны құрудың негізгі қағидалары:



  1. Тірек-сызба – оқу материалының негізгі бөліктерінің мазмұынын жинақтайтын бөліктерден тұрады;

  2. Әрбір бөліктердегі теориялық материал арнайы белгілер, сызбалар, сөздер арқылы біріктіріледі;

  3. Тірек-сызбалар – есте оңай сақталатындай қарапайым болуы керек[4].

Бұл үшін графикалық безендіруде шығармашылық ізденіс және ұшқыр ой тапқырлығы талап етіледі.

Тірек-сызбалар ‒ білім стандартында белгіленген, білім беру бағдарламаларында айқындалған талаптарды нақты жағдайларда жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Тірек-сызбалар арқылы білім беру әдістемесінің негізгі ұстанымы – оқу материалдарын оқушының жас ерекшелігі мен психологиялық ерекшеліктеріне байланысты ойлау әрекеттерін ойластырып, саналы да сапалы меңгерту жүзеге асырылады.

Тірек-сызбаларды пайдалану мұғалім үшін тиімді, тақтаға бормен жазып жатудың қажеттігі азаяды, барлық сабақ барысы оқушының көз алдында тұрады, оқу мазмұнын қысқаша баяндап шығу арқылы, көптеген оқушыны бағалау мүмкіндігі туады. Тірексызбалар білім берудің үш мақсаты – оқыту, тәрбиелеу және дамытуды орындау кезінде мынадай дидактикалық қызметтерді: үйрету, бағыттау, тексеру жүзеге асырады. Материалды ең алғашқы кіріспе сабақта қысқаша – тезистік дәріс түрінде бергеннің өзінде, сөйлесу бөлімінде көптеген ойын түрлері арқылы материалды 7 ретке дейін қайта қайталап оқып, оқушының білімінің берік болуына, оның өз бетімен көп ізденіп тырысуына, әр деңгейлік тапсырманы орындау барысында шығармашылық дағдысы қалыптасуына, оқушыларды ұжымшылдыққа, тіл коммуникативтілігінің артуына, пәнге қызығушылығының артуына көп көмегін тигізеді. Жеке жұмыс, жұптық жұмыс, топтық жұмыстар жүргізу кезінде бір ғана сабақтың үстінде дарынды оқушымен де, орташа оқушымен де, нашар оқушымен де байланыс үздіксіз жүріп отырады. Сонымен қатар оқушылар әр сабақта бағаланып, қорытынды бөлімде олардың алдыңғы сабақтарда алған бағаларын жақсартуына мүмкіндік туады. Ең бастысы ‒ оқушы дәстүрлі сабақтағыдай 45 минут бойы бір орында тапжылмай отыру, жалығу, шаршау деген сияқты жағымсыз жақтарды басынан кешірмейді. Сабақ барысында оқушының сабаққа деген белсенділігі артып, қызығушылығы оянады. Оқушы өзін жан-жақты көрсетуге тырысады, себебі әр сабақ сайын бағаланғысы келеді. Оқушыларға сапалы білім беру, оқу бағдарламасындағы білімді қамту мен кеңейту жүйесін жүзеге асырудың тиімді жолы – тірек-сызбаларды пайдалану қажет.

Оқушының жан-жақты білімді болуы – мұғалім күнделікті сабақта жаңа әдістәсілдерді тиімді қолдануына байланысты. Кез келген оқушының бойында пәнге деген қызығушылықты арттыруда тірек-сызбаларды пайдаланудың тиімділігі жоғарыда көрсетілгендей зор, олар оқушыға теориялық білімді жүйелі меңгертуге қол жеткізеді.

Тірек-сызбасына ғылыми анықтама берсек ‒ білім алуда оны меңгеруге, есте сақтауда, талдауда білімнің көзі ретінде пайдаланатын сызба құрал .

Тірек-сызбаларды теориялық білім күрделі болып келген жағдайда пайдаланған тиімді. Күрделі формулаларды қорыту барысында, құралдардың неден тұратыны, қалай жұмыс істейтінін меңгеру үшін көп көмегін тигізеді. Тірек-сызбалары ‒ оқу материалын тұжырымдап жүйелеуге, оқушылардың білім деңгейіне орай, даралық ерекшеліктеріне сай, олардың әр түрлі әрекетін ұйымдастыруға жағдай туғызады.

Сондықтан әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен оқушылардың жас психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қарауда мұғалім ісәрекетінің маңызы зор.

Жаңа технологияны пайдаланған уақытта мұғалімдерге қойылатын талаптар :


  1. Оқытудың жаңа әдістерін дұрыс таңдау;

  2. Әдістемелік жүйені үнемі жетілдіру;

  3. Әрбір оқушының қабілетіне және жас ерекшелігіне қарай білім беру, дербестікке, ізденімпаздыққа баулу;

  4. Мұғалім түсіндіруші, баланың оқу әрекетін ұйымдастырушы, бағыттаушы ретінде көріну керек;

  5. Оқу мотивациясы мен белсенділігін дамыту;

  6. Оқушылардың танымдық қызығушылығын тудыру;

  7. Оқушының өзін-өзі басқаруын жетілдіру және өз әрекетіне өзіндік баға беруін дамыту;

  8. Оқушы өзін еркін сезінеді, ізденеді, жетістікке жетеді[5].

Тірек-сызбаларды қолданудың негізгі ерекшеліктері:

  • үнемі қайталау;

  • міндетті, кезеңдік бақылау жұмысы кезінде туындаған қиыншылықты жою;

  • жеке бағадарлы қарым-қатынасқа ықпал;

  • берілген технологияны барлық типті сабақтарға, оның әр түрлі кезеңдеріне қолдану мүмкіншілігінің жоғарылығы;

  • дәріс материалдары қысқарған түрде беріледі;

  • оқу бағдарламасындағы бірнеше тақырыпты қамтып, блоктау әдісі арқылы берілу мүмкіндігі туады.

Тірек-сызбаларды пайдалана отырып, бірнеше көрнекі сабақ өткізуге болады. Қай сабақта болмасын – оқушы шығармашылығын дамыту, алға жетелеу, нәтижеге бағыттау негізгі мақсат болып табылады.

Тірек-сызблар оқушының мынадай мәселелерге көңіл аударуын қажет етеді:



  1. Тірек-сызбаны мұқият оқып шығу. Егер түсініксіз сұрақтар кездесіп қалса, оқулықтағы параграфты оқу;

  2. Тірек-сызбада берілген материалды жадында жақсы сақтап меңгеру үшін өзінің дәптеріне жазып алу;

  3. Көру және жазу арқылы өзінің есте сақтау қабілетінің артуына көп ықпал болатынына назар аудару керек.

Әрбір сабақ оқу үрдісінің негізгі бөлігі. Тірек-сызбаларды пайдалану арқылы өткізілетін сабақ нәтижесінің негізгі шарттары:

  • дұрыс пайдаланылған уақыт;

  • оқушының өзіндік жұмысының үлесін арттыру;

  • әрбір сабақтың, тақырыптың мазмұндық өрісін кеңейту;

  • әрбір тақырыпқа арналған тірек-сызбаларды біріктіріп, блоктауға болады.

Бір жүйедегі оқу материалын бірнеше сабақтарда тұтас қарастыру ‒ оқушының тақырыпты толық зерттеуін қаматамысыз етеді.

Тірек-сызбаларды біріктіру арқылы блоктап оқыту жүйесін жүзеге асыру барысында, тірек-сызбаларды пайдалануда әрбір оқушы жеке тұлға ретінде үлес қосып, топтық білімге араласады.

Тірек-сызбалар ‒ оқу материалын оңай меңгеруге, ұзақ есте сақтауға мүмкіндік береді.

Сонымен, тірек-сызбаларды пайдаланудың артықшылықтары:

1. Оқушы үшін:


  • оқушының теориялық білімін жүйелі түрде қалыптастырады, жинақтайды, тиянақтайды;

  • оқушының ой-өрісін дамытады, ойлау, есте сақтау қабілеттерін арттырады;

  • оқушының өз ойын дәл, қысқа, көркем, таза тілмен жеткізе білуге үйретеді; - оқушының шығармашылық қабілеттерін арттырады, ізденуге үйретеді; - пәнге деген қызығушылығын арттырады.

2. Мұғалім үшін:

  • мұғалім оқыту технологиясы ұтымды пайдалануға дағдыланды;

  • кәсіби біліктілігі артады;

  • оқушыны үйрете отырып, өз ойын нақты, дәл жеткізеді;

  • топтық жұмыс жасауға мүмкіндік туады;

  • оқушылардың өздігінен жан-жақты білім алуға жағдай жасалады; - сабақ кезінде уақытты ұтымды пайдалану мүмкіншілігі молаяды; - оқушылардың өзара пікір алмасуына мүмкіндік туғызылады.

Тірек-сызбаларды жүйелі пайдалану – пәннің ерекшелігін ескеріп, тақырыптағы негізгі ұғымдарды меңгеріп, ойлау қабілетін дамытып, оқу материалын тез меңгеріп, үнемделген уақытты оның іскерлік мақсатына жұмсауына мүмкіндік береді.

«Ойсыз оқу бекер, оқусыз ой қатер», ‒ деп ұлы ойшыл Конфуций айтқандай, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуға ұмтыла отырып, ғылым негіздерін меңгеретін, бағдарлы пікірі бар, ұлттың рухын асқақтатып, әлемдік өркениетке ұмтылатын озық ойлы жеке тұлғаны тәрбиелеуде жаңа белеске көтерілетініміз анық.

Оқыту технологиялары оқушының тұрақты жоғары нәтижелерге қарай біртіндеп сатылай жылжуын, жаңа оқу ақпарлары мен біліктіліктерді меңгеру мақсатына жету және өзін-өзі бағалау мүмкіндіктерінің туындауын қамтамасыз етеді.

Сонымен, оқу әдістері оқушылардың танымдық қабілеттерінің дамуына мүмкіндік туғызуы тиіс, яғни, оқушылардың ойын дамытады, өз бетінше ізденіп жаңа білімді игеруге ықпал жасайды.

Оқушылардың өз бетімен білім алуында тірек-сызбаларды қолдану, оқу процесінің дұрыс даму ықтималдылығын арттырады.

Тірек-сызбалары – көптеген мұғалімдер үшін оңтайлы оқыту құралы. Барлық педагогикалық әдіс-тәсілдер оқушының танымдық әрекетін қалыптастыруға, оқу материалын ой елегінен өткізіп, өңдеуге, алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуіне, тиянақтауына бағытталуы керек.

Тірек-сызбаларын қолданғанда жұмыс уақыты үнемделеді. Үнемделген уақыт жаттығулар орындауға, қиын тапсырмаларды орындауға жаттығуға, өткен тақырып көлемінде оқушылар білімін тексеруге қолданылады. Тірек-сызбаларын жаңа материалды түсіндіруде, оны бекітуде, сыныптан-сыныпқа көшу, қорытынды бақылауына әзірленуде, бірыңғай ұлттық тестілеуге әзірленуде және білімді бақылау мен күнделікті бақылауда қолдануға болады. Мұғалім өз міндетін тек оқыту, түсіндіру емес, ең алдымен оқушылардың оқу еңбегін танымдық оқу іс-әрекетін сауатты ұйымдастыру, басқару деп білуі тиіс. Сондықтан да оқыту әдістерін жетілдіру – жетістік көзі.

В.И. Шаталов жүйесінің жетістігі – тақырыпты бірнеше мәрте қайталай отырып, қол жеткізетін білімнің мықтылығына талпыныс, білім мен білік үшін нақты бақылау, оқушының жеке басына құрметпен қарау.

Қазіргі мектептің міндеті – оқушыларға дайын білімді жеткізу ғана емес, оларды өздігінен білім алу әдістеріне баулу. Тірек-сызбалар оқушыға пәннің әрбір тақырыбынан білімді игерудің міндетті талабының көлемін нақты алуына мүмкіндік береді.

Тірек-сызбаларды қолдану теориялық материал мен аудиториялық жұмыстың уақытын қысқартады, баяу оқып үйренетін оқушыларды жалпы қарқыннан қалмауға мүмкіндік береді. Тірек-сызбалар сыныпта және үйде оқушылардың оқу материалын меңгеруі үшін өз бетімен жұмысын анықтайтын тестілермен, өзін-өзі тексеруге арналған сұрақ жүйелерімен қоса жүреді. Тірек-сызбаларды қолданып оқыту барысында оқушы тақырыпты жақсы терең меңгереді, мұғаліммен бірігіп талдайды, материалды жақсы есте сақтайды.

Тірек-сызбаларды пайдаланған уақытта өткен тақырыпқа нақты жауап беруге, алған білімді белгілі бір жүйеге көшіруге мүмкіндік туады. Оқушылар тірек-сызбалар бойынша тақырыптың мәнін ашып жүйелі түрде әңгімелеп, тақырыпты толық меңгергенін дәлелдейді. Оқушылар топпен және жұппен жұмыс жасауға дағдыланады, тақырыпты жүйелі меңгереді. Оқушының қосымша әдебиеттермен жұмыс істеу дағдысы қалыптасады[6].

Сабақтың қай түрі болмасын тірек-сызбаларын қолдану тиімді. Жаңа сабақты түсіндіру барысында тірек-сызбалар таптырмас көмекші құрал. Тірек-сызбаларды пайдаланғанда оқушы тақырыпты жақсы терең меңгереді, мұғаліммен бірігіп талдайды, материалды жақсы есте сақтайды(№1 сызба)



1 сызба. Тірек-сызбаларды қолданудың жүйесі



Қорыта келгенде, тірек-сызбалар оқушылардың қызығушылығын арттырып қана қоймайды, төмендегі қызметтерді де атқарады:

  1. Оқушыларды оқыту ісіндегі дифференциалдық әдіс мұғалімнің сабақ кезіндегі жұмысының жалпы жүйесіне табиғи түрде енеді де, білім берудің басқа да әдістері және түрлері мен ойдағыдай үйлесіп-үндесіп кетеді, сөйтіп оқушылардың дербес жұмысын ұйымдастыруда мұғалімдерге, ал үйге берілген тапсырмаларды орындауда және өз бетімен әзірлену ісінде оқушыларға зор көмек көрсетеді.

  2. Тірек-сызбаларды қолдана отырып, мұғалім оқушылардың білім сапасын жыл сайын біршама көтеруге және оқушылардың ойлау қабілетін, танымдық белсенділігін арттырары сөзсіз.

  3. Оқыту үдерісінде тірек-сызба әдісін оқыту үдересінде қолдана отырып, мұғалім оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін, өзіндік дүниетанымын, кәсіби шеберлікттерін қалыптастыруға белсенділіктерін арттыруға бағыт береді.

  4. Оқыту үдерісінде тірек-сызба әдісін оқыту үдересінде қолдана отырып, мұғалім оқушылардың ғылыми теорияларды тәжіриебеде зерттеуге деген қызығушылықтары артып, өздерінің жаңа идеяларын ашып, оны дәлелдеуге бар ерік-жігерін жұмылдырады. Сонымен, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне келетін болсақ, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын туғызу және олардың теориялық білімдерін кеңейту, ғылымизерттеушілік дағдыларын және жеке тұлғалық қасиеттерін, кәсіби шебеліктерін қалыптастыру мақсатында В.Ф. Шаталовтың технологиясы бойынша тірек-сызбаларды сабақ барысында белігілі бір жүйемен қолдану мұғалім үшін таптырмас құрал болып табылатынын айтуға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

  1. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы. 2017ж.

  2. Архангельский С.И. Лекция по теории обучения в высшей школе. – М., 2000

  3. Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе. Контекстный подход. – М., 2001

  4. Гамаюпов К.К. Самостоятельная работа студентов /Методическая рекомендация преподавателям/- Л., 2008

  5. Марев И. Методологические основы дидактики – М., 2002

  6. Этюды дидактики высшей школы. Монография/ под ред. А.П.Чернышева, - М., 2005

Д.Қ.Алимова биология магистранты

А.М.Дүйсебекова химия ғылымдарының кандидаты

Д.Ибрагимова магистр оқытушы

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет