өз жетсе де қол жетпеген Артемисс храмының орыны

Көне дүниенің куәсі Эфестің үлкен театрының орыны және көз жетсе де қол жетпеген Артемисс храмының орыны.

Міне, аңызға айналған Эфестің дәуірлеу кезеңі содан басталады. Қос өркешті Айасұлықтың – Айсұлудың етегінен басына дейін сатылана қаланған мәрмәр мен әк тастан қаланған ғимараттар, етегін белдеулей шаршылана созылған құдіретті колонналар, мәрмәр көшелер, Цельсу кітапханасы, бүкіл бір қыратты алып жатқан 24 мың адам сиятын үлкен ашық театр, кіші театр, мемлекеттік салтанат алаңы, мәңгілік от жанып тұратын сарай, сұлулықтың тәңіриясы Афродита мен Дионистің, Геракльдің, Герместің ұстынды мүсіндерімен өрнектелген қақпалар мен ғимараттар, арасан монша, «көпшілік үйі», сенат сарайы, стадион, гимназия, Мариям ана шіркеуін аралағанда ежелгі дүние ертегісінің ішінде жүргендейсің. Майданнан қайтқан жауынгерлер әптігін басатын «Көпшілік үйін» көрсетіп тұрған мәрмәр тақтадағы әйелдің табанының суретінен бастап Артемисстің мүсіні орналасқан киелі ошаққа дейінгі көне ескерткіштерді көріп, әр қайсысымен танысып шығу үшін апталап жату керек шығар. Ал мұндағы «ер апалардан» бастап Артемиске, Клеопатраға, Мария Магдалинаға, түркілік Айасұлуға қатысты әсіреәфсаналар мен ескеркіштердің, ғимараттардың тарихы исі өркениет тарихшылары жазып тауыса алмай келе жатқан ұлы жыр. Эфес – сол оқиғалардың мәрмәрмен жазылған дастаны. Ал Селжүктің орталығындағы Эфес мұражайы соның оқулығы. Оны көріп барып көңіліңе түйе аласың. Өзім де қалам тартсам да, ежелгі дүиненің құдіретін дәл осы арадағыдай жақын әрі терең сезінген емеспін. Мына Айасұлуды – бір кездері теңіз шайып жатқан жағалау, сонау алыста мұнартқан Артемиданы (қазіргі Селжүк шаһары) – аралтөбе ретінде елестетіп, скифтік «ер апаларды», Лигдамис пен Мәди патшаларды, Камбисті, Дарий мен Кирді, Геростратты, Ескендірді, Цезарды, «Інжілді» жазған Иоан әулиені, Еділ (Аттила) патша елшілік алысқан Юстинанды, Сүлеймен халифті еске алып шығудың өзіне де тәулігіңіз тар келеді.

Сонда да Иса пайғамбар кергіге қағылған соң, оның Құддыстан қуылған үмметін ертіп, осы Эфеске келіп, христиан дінінің негізгі хадистерін қалыптастырған «жеті жынның иесі», пайғамбардың көңілдесі Мариям Магдалинаның мінәжат шіркеуі мен құжырасының орынына көрмей кетуге болмайтын еді. Магдала қыстағынан шыққан Марияның табанды уағызының нәтижесінде ғана христиан діні қалыптасты. Осынау көпшіл әйел болмаса, әлемдегі ең көп таралған дін дүинеге келмейтіндігін барлық дін тарихшылары мойындаған. Мария – Исаны әйелі ме, көңілдесі ме, жоқ, үмметі ме – деген сұрақтың жауабы ғана дүдәмал. Кейін жіктеліп кеткен Иса пайғамбардың тақуалары 431 жылы осы құжырада дүниежүзілік когресс өткізеді. Үш айға созылған діни талас нәтиже бермейді. Сөйтіп Эфес діни көзқарастың ғана емес, діни бақастықтың да орталығына айналады (Қазір де жыл сайын осы Мария Магдалина шіркеуінің жартылай құлаған мінәжатханасында дүниежүзілік діни бас қосу өтеді екен). Сүлеймен халифа басқарға мұсылман сақабалары 716 жылы Эфестің мұнарасына пайғамбарлың ақ туын тігеді. Селжүктер таудың атын – Айасұлық (Айсұлу) деп өзгертеді. Шіркеулер мешітке айналады. Эфес – Селжүк аталады. Скифтердің түпкі арманы орындалып, ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарында афиынданған жиеншарларының біреуін қалдырмай юнанға шығарып салыпты. Қазір олар тек саяхатшы ретінде ғана келетін көрінеді.

Селжүктің ортасында түріктің туы тігілген аралтөбеге қарай-қарай, Артемисс пен Геростратты еске алып, Эгей теңізін жеті жүз шақырым бойы жағалай-жағалай Трояға – Шанаққалаға аттандық. Қарамұрынды жоталап асқанда тура теңіздің үстінен төнесің, Алтынтүбекті кесіп өтіп, Сағыз өзенінен өтесің де Бұрыншықты (Мұрынды немесе Сіргелі) басасың, алдыңнан жолдың екі жағын кемпірқосақпен доғалата жалғаған Зейтінтал үстірті шығады. Бүкіл Түркияны және бізді де зейтінмен қамтамасыз ететін үстірт осы. Шандырлыдан Айбалыққа, Ақшайға теңізді жағалай ернеулеп Айуа бағына келіп, содан Езине, Лапсеке асуына көтерілесің. Ақиық ақберен Ғафакеңнің – Ғафу ақынның Бетпақдалада келе жатып:

Деме мұны асылық,

Сенбесеңіз, қараңыз.

Ұлытауға асығып,

Киік жегіп барамыз!, –

деген өлеңін еске түсіріп, біз де Трояға асығып, Эгэй теңізінің кемелерімен жарысып келеміз.