Екінші кітап
Қаламды қару еткен қайраткер
жүктеу/скачать 3,16 Mb.
|
| 7. Қаламды қару еткен қайраткер.
(Н.Манаев) Нұғман Манаев 1895 жылдың ақпан айында Атырау облысының Теңіз ауданындағы Жанбай ауылының тұрғыны Сәрсен сиыршының қарақұрым күркесінде дүниеге келген. Жастайынан зерек, оқу-жазуға бейім болады. Сөйтіп, 12 жасынан бастап нақты білім алу жолына түседі. Өфеге келіп, Батыраш, Заки деген ұстаздардың көмегімен «Шығыс баспаханасына» жұмысқа орналасып, «Ғалия» медресесіне оқуға түседі. Бірақ ойы тез орындала қоймайды. Тек, 1912 жылы ғана, яғни жасы 18-ге толғанда Нұғман жоғары оқу орнының табалдырығын аттайды. Сөйтіп, «Ғалия» медресесінде арнайы курсынан өтіп, жұмысшы ортасында сана-сезімі оянып, есейіп келген Нұғман басқа шәкірттерден оқу жағынан да, естиярлығы жағынан да көп алда болады. Б. Майлин, Ж. Тілепбергеновтермен бірге «Садақ» қолжазба журналын ұйымдастыруға қатысады. Мәселен, Нұғманның бұл журналдың 1915 жылғы сандарының бірінде «Аяқталмаған романнан үзінді» - деген қазақ қыздарының аянышты тағдырын баяндап, оларды қалың малға сатылудан азат ету, оқыту жайын әңгімелейтін шағын туындысы жарияланған. Нұғман Манаев «Ғалияны» 1916 жылы бітіріп, ел ішінде мұғалімдік жұмысқа аттанады. 1917 жылдың сәуір айында Орда қаласында Бөкей қазақтарының губерниялық съезі шақырылады. Онда басқа мәселелермен қатар «Ұран» газетін шығару туралы шешім қабылданады. Сөйтіп, халық қаражатымен шығарылатын бұл басылымның редакторы Мұсағалиев, орынбасары Манаев тағайындалады. 1919 жылы ол Астраханьдағы революциялық комитеттің жұмысына шақырылып, сондағы үгіт-насихат жұмысын атқарады. 1920-1922 жылдары Бөкей губерниясына қарасты уездерде ағарту бөлімін басқарады да 1923 жылы Ордаға шақырылып, губерниялық атқару комитеті төрағасының орынбасары болып, губерниялық партия комитетінің үгіт-насихат бөлімін меңгереді. Сонымен қатар оған «Кедей туы» газетінін редакторлық міндеті қоса жүктеледі. 1925 жылы Бөкей мен Орда губернияларының бірігуіне орай Манаев енді Орал губерниялық комитеттің үгіт-насихат бөлімін басқаруға одан көп ұзамай жоғарылап Жетісу губерниялық партия комитетінің бірінші хатшылығына жіберіледі. Ол кезде қазіргі Алматы, Талдықорған, Жамбыл, Семей облыстарының тең жарымына жуығын түгел қамтитын шетсіз, шексіз аймақты басқару кімге болсын оңай емес еді. 1926 жылдың күзінде БКП Орталық Комитететінің Птуха басқарған арнаулы бригадасы Жетісу губерниясындағы партия-совет мекемелерінің жұмыстарымен 2 ай бойы танысады. Содан соң Орталық Комитетте Н. Манаевтың баяндамасы тыңдалады. Ол өз баяндамасында орталықтан шалғай жатқан қияндағы губерниясының сол кездегісімен болашағын терең зерттей келіп, халық шаруашылығын жедел өркендетудің төмендегі жолдарын ұсынған: 1. Жетісу губерниясы арқылы республикамыздың шығысына темір жол тарту. 2. Шаруалардың сататын малдарымен азық – түліктерін қабылдайтын орталық базар ашу. Алып сатар саудагерлердің еңбекші халықты тонау жолдарын жою. 3. Пішпек пен Меркенің бірінде ірі ет комбинатын салу. Осы баяндама бойынша БКП Орталық Комитетінде арнаулы қаулы қабылданып, сол қаулының орындалуы жөнінде 1926 жылы «Еңбекші қазақ» газетінің 3 нөміріне қатарынан Нұғманның «Жетісу шаруашылығы» деген көлемді мақаласын жарияланады. 1928 жылы ол Ақтөбеде губерниялық партия комитетін басқарады да 1929 жылы қазақ республикасының халық ағарту комиссары қызметіне тағайындалады. «Еңбекші қазақ» газетінде жарияланған «Оқу жұмысының 5 жылдығы» деген мақаласында: «Біз халық ағарту майданында революция жүргізгелі отырмыз. Мұның өзі шаруашылық майданындағы адамдарды да қайтадан баулу, адамдарға жалпы білім беріп қойып қана емес, оларға белгілі мамандық беру тұрмысқа да жаңалық енгізу. Сол адамдардың қызмет әдістерінде, жұмыс істейтін шаруашылықтарына да жаңалық енгізу деген ұғым... Түйіп айтқанда, мәдениет революциясын шаруашылық саласы, тұрмыс жүйесіндегі мәдени мақсаттарымызбен тығыз байланыстыра жүргізуіміз керек...» деп жазды. Денсулығының нашарлығына қарамастан Н.Манаев бұдан да жауапты қызметтер атқарды. 1938 жылы 43 жасында реприсияға ұшырап, 1958 жылы ғана ақталды. Осындай мемлекеттік ауқымдағы қызметтерді атқара жүріп ол журналитикамен көркем әдебиетке жақын болған. 1915 жылы «Айқап» журналында жарияланған «Аяқталмаған романнан үзінді» деген туындысы, «Еңбекші қазақ» газетіндегі «16 жыл туралы естелік», 1926 жылы «Жетісу шаруашылығы», 1926 жылы «Оқу жұмысының 5 жылдығы 1929» сияқты мақалаларымен қатар басқа ұлт жазушыларының шығармаларын аудармалау, өз заманында өмір сүрген ақын, жазушылардың өлеңдері, роман-әңгімелеріне ғылыми тұрғыдан жазған зерттеу еңбектері айғақ бола алады. Оның алғашқы мақаласынан Шәңгерей ақынның 1847-1920 жылдар аралығында өмір сүргенін, хан ордасында туып, тәлім-тәрбие алғандықтан, төре-мырза болып екі жыл Орынбордағы кадет корпусында білім алса да, өз заманына риза болмағанын білеміз. Шәңгерейдің мініп шапқан аты- қиялы болды. Көңілімен дүниені кезді. Аспанға ұшты. Тарихты ақтарып, талайлардың шаңын қақты. Бұл тұрғыда автор Шәңгірейдің өз творчествосында кез-келген сөзді малданбайтынын, теріп алатынын маржандарын жалтыратып тізіп-тізіп қана қоймай, шебер оймен оюластырып, өлеңі көңілді тербететін, біреуі болмаса, біреуі құрметтеп сыйлайтын, қол жетпес еді, көңілі тоқыйтын «Ұлы» тілектерді айтып, шебер әдіс қолданатынын көре білген. Н. Манаев Шәңгерей ақынның сөзі санаулы, өлең жазғанда кейбір ақындарша бос әурешілікке салынбайтын, ұйқас іздеп азап шекпейтін, әр шумағының өз орнында жымдасып жатқанын дәлелдеп, «Артығы, кемі болмайды, сүтке су қоспайды», - деген теңеумен келтіреді. Ол Шәңгерейді «өте сыршыл», сыршылдығы жөнінде өз тұсында, өз жолында Шәңгерейден үздік шыққан ақын қазақ әдебиетінде жоқ. Шәңгерей өз заманында айналысына өз үлгісін таратқан ордалы ақын болды. Атақты Омар ақын осы Шәңгерейдін бел шәкірті. Омар өлеңінің түрін, сөзді тыңдап алып, шебер тізіп, оқушысын көңілін өзіне тарта білетін әдісін осы Шәңгерейден үйренді.-деп жоғары бағалап, одан үлгі алған бір ғана Омар емес, Өтеміс баласы Махамбет те, белгілі Күсіп те, Әзірбайұлы Абдолла да, бұлардан басқа атағы көп шықпаған бөкейдегі толып жатқан ұсақ ақындар да болғанын тілге тиек етеді. Н.Манаев зерттеуінде Шәңгерейдін тек поэзия жанырына ғана емес, сонымен қатар прозаға да қалам тартқанын атап көрсетеді. Кезінде Шәңгерейдің «Қара мұрт» деген қара сөзбен жазылған шығармасы болған. Бірақ, бұл әнгіме-роман уақытында бастыруға берілмегендіктен, қолдан-қолға көшіп жүріп, ақыры жоғалып кеткенін өкіне баяндай отырып, «Қара мұрт» кім, қоғам ішінде қатыстың оған несі ұнайды... «Қара мұртта» одан басқа қандай кейіпкерлер бар. Шәңгерейдің мінеп сынағаны кім, еді » (41),- деген өз ойын ортаға салады. Н.Манаевтың тағы бір зерттеуі «Қалың малдың» оқушыларына бірнеше сөз» (42) деп аталады. Бұл романға ол «Төңкерістен бұрынғы 1905 жылдар шамасындағы қазақ ауылынын өмірінен бір көрініс» , -деп баға береді. Итбай молданың өзі қызы Қайшаны, 60-70 –ке келген Тұрлығұлдың үйіне алып қашады. Сөйтіп, Тұрлығыл Ғайшадан айырылып, оп-оңай жеңіліп қалады. Ал, шын мәнінде бұлай болуы мүмкін бе еді... Міне, автор зерттеуінде осы мәселе төңірегінде өз ойын ашық білдіреді. Ол заманда Тұрлығұлдың тізесі тимеген ел аз. Ауылына түскенде қонақасын бермедің деп те талайларды қақсатқан, біреудін маңдайына біткен атын, біреудің жесірін дегендей тартып ала берген деп автор романдағы Қожашты Ғайшаны оп-оңай алып қашып кеткеніне таңданыс білдіреді. Екіншідін, «екі елді сергелдеңге түсіріп, талай уақытқа созылған жесір дауы, жер дауының қалаға соқпай кетуі шындыққа сия ала ма? » Қалада Салқамбайлар, Дүйсембай қажылар қалайша жоқ болады? Егер олар сияқтылар болған болса, олар бұл сияқты жемнен қалайша құр қалады? Осылайшы Н.Манаев «Қалың малды» оқығандағы көз көріп, көңіл сезген кемшіліктерін көрсетеді. Бұл кемшіліктер бұдан кейінгі басылымында түзетілсе, «Қалың мал» тым жақсы роман-әңгіме болғалы тұр деген пікір білдіреді. Н.Манаевтың шығармашылық қызметінің екінші бір қыры – аудармашылық қасиеті дер едік. Себебі кезінде ол Ф.Березовскийдің «Дегеніміз болмады» және Л.Соболывтың «Кішкене Төлегеннің бақыты» шығармаларын қазақ тілінде еркін сөйлете білген. Алдымен Н.Манаевтың аударуындағы Ф.Березовскийдің «Дегеніміз болмады» романына барлау жасап көрелік. Аударма оқуға жеңіл, мазмұны оқушысын еліктіріп, жетелеп отырады. Мұндағы негізгі басты кейіпкер – қазақ ауылындағы Мұса есімді қария. Шығарма осы қарияның түннің бір уағына дейін көз ілмей, дөңбекшіп, ұйықтай алмауынан басталады. Мұса қарттың ойына «Қадиша кемпір өледі ғой», - деген сөздер орала береді. «Кемпіріме обал болады-ау. Кейінгі рахат өмірді көре алмай кетеді» (43). Бұл Мұсаның рақат өмір деп отырған Қазан төнкерісіне арнап, қазақ ауылдарына оның шарпуы жетіп, кедей-кепшіктерге жәрдем беру арқылы өз жақтарына тарту жұмыстары жүргізіліп жатқан кез еді. Мұса қарттың ойлауынша тастан салынған алыстағы қалада Ленин деген дырау бар. Патшаның төрелерінің барлығын даладан қуыңдар. Колчакты да қуындар деп, жаужүрек большевиктерге бұйрық берген де сол болатын. Қазақтарға бостандық берген сол. Кедейлерге мал береді. Жұрттың бәріне жақсылық болады, бәрі де бақытты болады. Осы арада тағы найзағай ойнап, күн күркірейді. Шатырлаған найзағай дыбысы, шалдың зәре – құтын қашырады. Жүрегі қанға толып, сырқаттанып жатқан Қадиша кешікпей өліп қалады-ау, рақат тұрмысты көрмей кетеді-ау. Бұдан әрі Ақбай есімді баласының Ленин, совет үкіметі туралы айтқан әнгімелері есіне оралып, алдағы күндерге деген үмітін одан әрі жандандыра түседі. Алайда, елде соңғы кезде «Тағы соғыс болады - мыс» деген үрейлі хабар жайлап кетеді. Одан әр күн ішінде ауыл иттерін абалатып, екі ат жеккен, қаланың тарантасын мінген екі адам шеттегі Жорабайдың ауылына келуімен жалғасады. Ауыл адамдары ұйқылы көздерін ашып уқалай жүріп, Жорабай үйінің манына жинала бастайды. Мұса қарт та Жорабайдың үйіне таман жақындап, шапан киген ақсақалдардан аулақтау, үйге таяп келіп, тізесін бүгеді. Осы жерде үрейленген ауыл адамдарын, бейсауыт уақыттағы Жорабай ауылын дүрілеткен Абылайхан мен оның қасындағы орыс шалдың образдарын нанымды түрде суреттеп, аша түскен. «Бір минуттен кейін үйден ала шапанын желбегей жамылған Абылайхан шықты, аздап еңкейейін деген, қиған бурыл шаштың басында түбетейі бар. Оның артында орыс шалы, мұртына шейін түк қалдырмай қиған, үстіне жұқа сұр гимнастеркасы, сұр галифесі бар, аяғында биік өкшелі етік. Оның артында қалмақтай Жорабай шықты, жұрт өре түре келді». (44) Абылайханның не мақсатпен келгенін суреттей келе, оны былай деп сөйлатаді. ... Жігіттер! Елдің ішіне қызылдар келгенде сіздер біздің сөзімізді тыңдамасаңдар...сіздер бізді қолдамасаңыздар... Сарыарқаны талқандайды... малдарыңды тонайды... қатын-балаңды, қыз-келініңді зорлайды.. құдай бұйрығы, қақ дініңді аяғына басады»! Сондықтан Алла тағала бізге аштық пәлесін жібереді. «Жігіттер! Қызыл коммиссалар елге таяуда тағы да келеді. Қалған малдарыңды тағы да алады. Жазғытұрым олар байлардың малдарын алатын болса, енді байыңды да, жарлыңды да қоса талайды. Өздерінің орыстары әбден тақыршыққа отырады, орыстар күздікүні шыбынша, аштан-аш қырылып жатыр». (45) Абылайхан ұзақ сөйледі. Абылай дегендер кімдер. Енді осыған тоқталайық. Абылайхан алашорда өкіметінен келген өкіл. Ол халықты большевиктерге қарсы көтеріліске шақыра келген. Ендігі қалған осы ауыл. Міне, Абылайхан осы ауылдағы адамдарға Алашорда хабар берсе, большевиктерге қарсы көтеріліске шығамыз- деген жауабын алмаққа болған. Бірақ, осы жерде Мұса қарттың ... «Абылайхан неге өтірік айтады, жазғытұрым мал алған қызылдар емес ақтар.... Бізді талаған ақтар... Большевиктер ешкімді ренжіткен жоқ... Абылайхан өтірік айтады?... Ондай құрметті адамдарға өтірік айтуға ұят емес пе?...», -дегенді естуі мұң екен Абылайханның дауысы шықпай үнсіз қалды. Осыны күтіп отырғандай көпшілік қауым да «Сөйле, Мұса, сөйле? »,-деп шулап қоя береді. Бұдан біз сол кезде елді сүліктей сорып, қанаған шенеуініктер мен бай –феодалдардың ісіне түңілген халықтың, «Патша құлады », «Большевиктерге құдай көмектеседі» деген Ақбайдың сөзіне сенген елдің бар үмітін қызылдардан күтетінің көреміз. Автор осы жайларды ашып көрсетуде көп еңбектенген. Қазақ халқының ежелден зорлық – зомбылық көріп келгенін айтып, оларға енді бостандық берілгенін де осы туындысында жан-жақты суреттеуге тырысқан. Романның үзіндісі Абылайхан мен орыс шалының «дегеніміз болмады ау, қап, бесінші ауылда дегеніміз болмай қалды-ау» деген диологымен анықталады. Н.Манаевтың бұл саладағы екінші бір үлкен еңбегі Л.Соболевтен «Кішкене Төлегеннің бақыты деген» аудармасы. Мұнда автор, Қазақстанның байтақ та кең даласындағы табиғи байлықтың қайнар көзін – Алтайдың құшағында адам айтқысыз үлкен күш жасты, адамдарды зор қылып езу үшін құрал болатын, соғыстардың болуына себеп болатын жеке біреулерді жарық етіп, миллиондаған адамдарға тажал болатын нәрсе – байлық жатыр деп суреттеген. Қан жылатып жаратылған қорғасын жатқан орнынан жарыққа шығарылғанда адам баласына қауіп төндіріп, қайғы –қасіретке батырып, қан төгу үшін шығарылады. Ашаршылықта жаратылған алтын әлемге аштық туғызды. Ал, бұлт басқан қайғы, көзді қарайтқан аштық, еттен өтіп, сүйекке жеткен зорлық, адам баласының тамшылаған жасы, төгілген қанымен жуылғанша бұл байлық сол мекенде мыңдаған жылдар бойы жата берген. Ақ патшаның кристияндары, Демидовтың крепостнойлары, баста неміс консессиясының, бері келе ағылшын консессиясының жұмысшылары – орыстар, қазақтар 200 жыл бойына рудадан шығарған қорғасын, алтын, күміс өз қолдарына кісен болып салынған. Өздері тапқан байлық өздерін бұрынғысынан бетер тіленшілікке түсірген. Күкірт түтінінен булығып жүріп, рудадан шығарған қорғасындары өздеріне оқ болып атылған. Алтындары – штраф төлеу үшін бір парақ қағаз – квитанция, күмістері - күн сайын істейтін он сағат ауыр жұмыстарына төленетін 10 тиын болып келген. «Кендірлік колхозында жас жарымға келген баланы кездестірдім. Төбесіне үкі қадаған төбетеймен ойнап, шешесінің алдында отыр. Көңілі шат, қап-қара көзімен менің сағатыма қарап қалды. Аты Төлеген екен, әкесі диірменге бару үшін арбаға астық тиіп жатыр. Шешесі біздің сауалдарымызға жауап беріп отыр. Солай, олардың тұрмысы бүгінде түзелді. Тамақтары тоқ. Әнекей, қойлары үшеу басы – байлы өздерінікі, көктемеде беріпті. Мінеки – астықтары бұл да басы байлы өздерінікі – еңбек күндеріне тиген. Үйін қарашы: тап – таза. Аштықтан көзіміз қарайып келген адамдар алғашқы жылдары тек жылаумен болдық. Киімдерімізді бүтіндеуге де үлгере алмадық. Оның есесіне Төлегенге қарашы! Қандай топ-толық! Көтеріп қарашы, ап – ауыр. Құртақандай Төлегеннің салмағы қорғасындай болып, қолымды басып жүре берді». (46) Құлағыңды жарып бара жатқан у-шу жоқ кең дала, мұнартқан аспан, көкорай шалғынды шөп, жайылып жатқан мал, бауырын төсеп, көсіліп жатқан Қазақстан, міне, осыларды аралай жүріп келе жатқанда өз алдында бір дүние болып Риддер кенеттен инустрия болып тұра қалады. Риддер құшағына алып жатқан таулар да, кеңес елінде ізделіп табылған қорғасынның тең жартысы, бір жарым миллион тоннадан артық жез, бүкіл Алтай прискілеріндегіден екі есі артық, жүз мыңдаған тонна бақыр мен алтын жатыр. Сонда олар бұйымға айналып, басыбайлы ұлттың болашағына жұмсалады. Кішкене Төлегеннің денсаулығына асады.(47) Қазақстанның Алтай қоймаларында жатқан 15 миллион тонна полиметалл рудасы – шығарманың негізгі мазмұнына арқау болған. Н.Манаевтың бұл туындасында сол кезде-ақ Қазақстан деген елдің табиғи байлығын игерудің, оны халықтың пайдасына жарату қажеттігін айтады. Нұғман екі аударманы да қандай әдемі, көсіле аударған десеңізші. Оның бұл аудармаларын оқыған адам аудармашының ана тілінің бар байлығын жете пайдаланғанына көз жеткізеді. Сондықтан да болар бұл автордың қандай да бір аудармаларын, не басқа еңбектерін алып қарасаңыз да, оларда өмірдің бар шындығы бүкпесіз, әсірелеусіз суреттелетінін байқайсыз. Айтары анық, тұжырымы дәлелді. Тілі жатық. Және өмірдің ең өзекті де көкейкесті мәселелерін көтеріп отырған. Н.Манаевтың осы ерекшеліктеріне қарағанда оны заманының озық ойлы, қаламы жүйрік журналистерінің бірі болған деп айтуымызға толық негіз бар. Рас, Н.Манаевтың мұрасы әлі зерттелінбеген. Ендеше, осы бір бөлекше жазатын белсенді журналистің еңбегі толық зерттеліп өзінің әділ бағасын алар күні алда деп үміттенеміз. Өйткені, қазақ журналистикасының тарихында шығармашылығы мүлдем зерттелінбеген, анда – санда аты аталып қалғаны болмаса өткен еңбегі жөнінде мардымды ештеме айтылмаған азаматтар баршылық. Солардың бірі Нұғман Манаев. жүктеу/скачать 3,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|