«Chemal-tour» ЖШС-нің 4-кестеде келтірілген көрсеткіштерге сәйкес сату шығындарын талдау. 3-кестеде келтірілген индикаторларды ескере отырып, «Chemal-Tour» ЖШС-де сатудан түсетін табыстарды талдау.
Кесте 3
2013-2014 жж. «Chemal-Tour» ЖШҚ көрсеткіштері бойынша сатудан түсетін түсімді көлденең және тік талдау
Көрсеткіштер
Абсолюттік мағынасы, тыс.тенге.
Жалпы үлесі,%
өзгеріс (+,-)
2013г.
2014г.
2013г.
2014г.
абсолютті мәнде мың тнг болды.
нақты салмақта,%
Жалпы мәндегі% өзгеріс
Бөлмелер санынан түскен кіріс
0
94425
0
9,43
+94425
9,43
-3,65
Бөлмені брондау қызметінен түскен түсімдер
0
75255
0
7,52
+15051
7,52
-2,91
Қонақүй кешенін басқару қызметтерінен түсетін табыс
0
135825
0
13,57
+27165
13,57
-5,24
Тауар таңбасын және қосалқы жалдау тауарларын пайдалану бойынша қызметтерден түсетін табыс
81792
167 175
11,39
16,70
-48357
5,31
9,33
Туристік агенттердің табысы
64619
94900
9,00
9,48
-45639
0,48
8,81
Туроператорлардың кірістері
571861
433580
79,62
43,31
-485145
-36,31
93,65
Жалпы
718272
1001160
100
100
-518040
0
100
Ескерту – Мәліметтер автормен құрастырылған
Кесте 2013-2014 жж. «Chemal-Tour» ЖШҚ көрсеткіштері бойынша сату құнын көлденең және тік талдау
2013-2014 жж. «Chemal-Tour» ЖШҚ көрсеткіштері бойынша сату құнын көлденең және тік талдау. 2014 жылы еңбек шығынын көрсетті. 2013 жылмен салыстырғанда төмендеді. 116775 мың теңгеге, әлеуметтік аударымдар 2014 жылы төмендеу үрдісіне ие. 2014 жылы 28710 мың тенге болды, бұл 3,08%, туроператордың қызметін бағалау құны. 2074315 мың теңгеге азайды. 85580 мың теңге болды, тауарлық белгілер мен қосалқы жалдау құны 2013 жылмен салыстырғанда өсті. 2014 жылы 44810 мың теңгені құрады, бұл өсім 16,88 құрады, туристік агенттіктің қызмет құны 31960 мың теңгеге азайды. Осылайша, осы тармақта және тұтастай алғанда екінші тарауда «Chemal-Tour» ЖШС-нің туристік қызметтерінің құнының қалыптасуын талдадық, содан кейін Chemal-Tour LLC өнімдерінің өндіріс құнын төмендету жөніндегі шараларды қарастыру қажет[13].
3ТУРИСТТІК КӘСІПОРНЫДАРДЫҢ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ
Өзіндік құн түсінігінің экономикалық мазмұны – жұмсалған барлық шығындардың орнын толтыру. Сонымен қатар, ол кірістің көлеміне және рентабельділікке әсер етеді. Қонақ үй шаруашылығы кәсіпорындары өздігінен негізгі және қосымша қызметтерге тарифтерді белгілейтін нарықтық экономика жағдайында өзіндік құнның бағаның негізгі элементі ретіндегі маңызы арта түседі.
Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу және жоспарлау шығындардың баптары бойынша есептеледі. Шығындардың элементі, материалды шығындар, еңбекақы шығындары, әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар, материалды активткрдің тозуы, жол төлемі, банк несиелері бойынша проценттер. Егер еңбекақының үлесі азаятын болса, ал амортизациялық үлесі көбейетін болса, онда бұл кәсіпорынның техникалық деңгейінің жоғарлауы және еңбек өнімділігінің өсуін көрсетеді.
Туристтік кәсіпорындардағы туристтік өнімнің бағасын төмендету үшін мен өзім зерттеген «Chemal-tour» ЖШС кәсіпорнын негізге ала отрып келесі ұйымдастырушылық-техникалық шараларды орындау ұсынылады:
1. Өндірісті және еңбек өнімділігін арттыру. Бұл үдеріс дерлік барлық жағдайларда еңбек өнімділігінің артуын қамтамасыз етеді, кәсіпорынның еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандырады.
Осы сатыда компанияға эргономиканың толыққанды әлеуметтік және психологиялық климатын қалыптастыру арқылы жетілдіру ұсынылады.
2. Басқарушылық шығындарды төмендету қызметтердің құнын төмендетеді. Қызметтің бірлігіне жұмсалатын шығынның көлемі туристік өнімнің сату көлеміне ғана емес, сонымен қатар олардың абсолютті мөлшеріне байланысты. Бұл екі жолмен қол жеткізуге болады:
- басқару аппаратының құрылымын жетілдіру. Осы жобаны іске асыру үшін біз жоспарланып отырған және шаруашылық бөлімін құру қажет деп есептейміз, оның қызметі кәсіпорынның қызметін жоспарлап, болжамдайтын негізгі бағыттардың бірі. Қазіргі уақытта кәсіпорын жұмысын жетілдіру бойынша мақсатты жобаларды болжау, дамытуға тиісті назар аударылмайды. Сондықтан экономикалық бөлімнің негізінде жоспарлау және шаруашылық бөлімді ұйымдастыру және оның жұмысын кәсіпорынның қызметін жоспарлау және болжау бойынша жұмылдыру ұсынылады.
- Басқарушы қызметкерлердің жұмысын жетілдіру. Қазіргі кезде барлық бөлімшелер экономикалық ақпаратты және басқару шешімдерін өңдеуге байланысты, компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді жеткілікті дәрежеде пайдаланады, оларды қарабайыр калькуляторлармен ауыстырады.
- кәсіпорында толыққанды маркетингтік қызметті ұйымдастыру.
3. Маркетинг нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі болып табылады және үнемі өзгеріп отыратын нарықтық жағдайлар жағдайында осындай шаруашылық субъектісін өндіріс ретінде басқарудың маңызды элементі болып табылады.
«Chemal-Tour» ЖШС-нің осы кезеңінде бір сатылым бөлімшесі позициялауға байланысты қызметтердің барлық спектрін шеше алмайды және қызметтерді жергілікті нарыққа сатуды ынталандырады. Бұл және басқа да мәселелерді маркетинг қызметі шешеді. Осылайша, біз компанияны жергілікті нарықта нығайтуға және сату көлемін арттыруға мүмкіндік беретін келесі іс-шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз, бұл, сайып келгенде, көрсетілетін қызметтердің құнын төмендетуге әкеледі:
- Жарнама. «Chemal-Tour» ЖШС-нің өнімдері өте жоғары сапалы және оның жарнамасы, бұқаралық ақпарат құралдарында, соның ішінде Интернет желісінде «Chemal-Tour» ЖШС-нің туристік қызметтерін жоғары сапалы қызметтер ретінде қалыптастыруға немесе нығайтуға мүмкіндік береді.
- Сату желісі. Туристік өнімдер сату кеңселерінің желісін кеңейту туристік нарықта «Chemal-Tour» ЖШС-нің үлесін ұлғайтуға мүмкіндік береді және осылайша қызметтерді сату көлемін ұлғайтады.
- Жаңа бағыттарды іздеу
Көп экономистер шығындарды анықтау үшін айтарлықтай өз үлестерін қосқан. К. Маркс 2 дәрежелі қағидаға негізделеді, олар: өндірістік шығындар, айналым шығындары[16].
Өндірістік шығындар түсінігінде жолақыға, шикізатқа, материалдарға кеткен шығындар кіреді, сонымен қатар мұның ішіне еңбек құралдарының амортизациясы да кіреді. Тағы басқа өндірістік шығындар түсінігіне тауарды шығару мақсатында кәсіпорын ұйымдастырушыларының жұмсаған шығындары жатады. Бір тауар құнының екіден бір бөлігін өндірістік шығындар құрайды.
Айналым шығындарының жіктелуі сол тауарды өткізу үрдісімен байланысты. Ол өндірістік инфрақұрылымға жақынырақ болып келеді және тауар құнына кіріп, соңғысын ұлғайтады. Қосымша шығындар тауар сатылғаннан кейін түскен ақшадан ғана төленеді. Таза айналым шығындары – сату шығындары (сатушылардың жолақысы және тағы басқа), маркетинг (тұтынушылардың сұранысын анықтау), жарнама, штаб-пәтер персоналының жолақысы және тағы басқа. Таза шығындар тауар құнын ұлғайтпай, тауарды өндіру үрдісі кезіндегі сатылғаннан түскен пайдамен төленеді.
Қазіргі кездегі шығындар концепциясын Шығыс экономистері енгізген, олар көбінесе жоғарыда айтылып кеткен екі кезді де қамтиды. Жалпы теорияда экономикалық және бухгалтерлік шығындар қалыптастырылады.
Өндірістік шығындарға ақша түрінде көрсетілгенімен, белгілі бір өнім өндіруге, қызмет көрсетуге кеткен материалдық және еңбекке кеткен шығындар жатады. Сонымен қатар, олар өзіне өндіріс құралдарына жұмсаған шығындарды (шикізат, материалдар, бұйымдардың жиынтығы, жанар май, электр энергиясы және тағы басқа) және өндіріс қызметкерлерінің жалақысын жатқызады. Осы арқылы тауар өндірісі кәсіпкерге қаншаға айналатынын көруге болады.
Берілген анықтама бухгалтерлік шығындарды анықтап, сатып алынған ресурстардың төлемі ретінде тек нақты шығындарды қосады. Осылайша, бухгалтерлік шығындар экономикалық шығындардан ерекшеленеді. Ал сол экономикалық шығындар болса, өнім өндіру үшін нақты емес шығындарды қоса есептейді.
Нақты емес шығындар – бұл өнім процесінде қолданылатын өндірістік фактор, бірақ ол белсенді емес. Оған фирманы басқаратын адамдардың өзіндік еңбегін, оның өнім өндірісінде қолданылатын өзіндік капиталын немесе жерді жатқызуға болады, бірақ ол кәсіпорын меншігінде болуы керек. Нақты емес шығындарды фирманың экономикалық шығындарына қосу үшін оларға ақшалай түрде баға беру керек. Ал егер ресурстарды сатып алмаса, оны қалай істеуге болады? Ол үшін берілген ресурстардың «альтернативті құны» деген түсінік қолданылады. Мысалы, белгісіз бір кәсіпкер өндіріске өзінің қаржысын салды дейік[17].
Бұл қаржыны қолданудың альтернативті нұсқауы ретінде машиналарды жатқызуға болады. Кез келген кәсіпорынның акциясын сатып алатын болса, соған байланысты ол дивиденд алады және коммерциялық банктің депозитіне ақша салып, процент алады. Берілген ресурстардың жоғарыда айтылып кеткен альтернативті нұсқауларына қарағандағы ақша салымының альтернативті құнын бағаласақ, кәсіпкердің өз өндірісіне салғаны тиімді болады, әрі ақшалай табыс әкеледі. Егер акцияны сатып алуды альтернативті жағынан пайдаланатын болсақ, онда өз өндірісіне салынған салым жіберіп алған дивидендтер қатынасының альтернативті құнын құрайды, яғни нақты емес шығындар көлемі бухгалтерлік шығындармен қосқандағы өндірістік шығындардың нақты көлемін көрсетеді.
Кәсіпкер үшін, көбінесе, жалпы шығындарының көлемі емес, орташа шығындар көлемі – бір бұйымды өндіру үшін орта есеппен неше шығын жұмсайтыны маңызды болып табылады. Орташа шығындарды есептеу үшін жалпы шығындарды өндіретін өнім көлеміне бөлу керек. Орташа шығынды тауар бағасымен салыстыра отырып, бұл өнімді өндірудің тиімділігін анықтауға болады.
Шекті шығындар бір өнім данасын артық шығарса, қаншалықты өсім болатынын анықтайды. Бұл фирмаға бір дана өнімді артық шығарғанда қаншалықты табысты болатынын көрсетеді.
Шығындар ұзақ және қысқа мерзімді болып ажыратылады. Қысқа мерзімде тұрақты шығындар көрсетіледі. Ал ұзақ мерзімде ауыспалы шығындар көрсетіледі.
Өнімді өндіруге кететін шығындар, яғни өндірістік шығындар келесідей факторларға байланысты болады[17].
Көріп тұрғандай, жолдаманы қалыптастыру, тұтыну, төлеу және қызметтерді тікелей тұтыну процесстері бірнеше есеп беру кезеңдеріне (айларға) созылуымүмкін. Бұдан біріншіден, турфирма әрекетінде клиеттерден алдын-ала төлемді алу, жабдықтаушылармен туристік қызметтерді көрсету кепілін алу, туристке жолдаманы беру, көрсетілген қызметтер үшін жабдықтаушыларға төлем және т.с.с. негізгі шаруашылықоперацияларқалай толтырылатынын (қандай алғашқа құжаттармен) нақты анықталу керек. Екіншіден клиеттермен келсім шарттарда жолдама құны, турдың мазмұны, турфирмамен клиент арасындағы есептесулердің, жолдамаоарды берудің туристен реклаиацияларды қабылдаудың, келсім-шартта қарастырылған барлық туристік қызметтердің туристің алғанын растаудың мерзімі мен тәртібі нақты айтылу керек.
Табыстар аралық төлемдер негізінде танылмайтындықтан, клиентпен алдын ала төлемді енгізу фактісі табысты тану сәті бола алмайды. Бұл тек клиеттің келсім-шартпен қарастырылған мәмлені жүзеге асыруға қалауының кепілі болып табылады. Туристпен алынған аванстар турфирма қызметтерін құрамында есептеледі және 3510 «Алынған қысқа мерзімді аванстар» шоты бойынша көрсетіледі.
Туристке жолдаманы беруді де берілген мәмле бойынша табыстар мен шығындарды тану сәті деп есептеуге болмайды. Шынымен, туристік қызметтер әлі клиеттке көрсетілген жоқ, ол тек құнсат-жолдамамен бекітілген қызметтерді тұтынуға құқықты сатып алды. Мәмленің аяқталу сәті деп туристік іс-сапардың сәтті аяқталған күнің есептеу дұрысырырақ. Осы күнмен берілген мәмле бойынша табыстар мен шығындарды бухалтерлік есепте көрсету керек.
Негізгі әрекеттерден табыстардан басқа, турфирма негізгі емес әрекеттен түсетін табыстарға қатысты табыстарды ала алады.
Туристік әрекет біріншіден мезгілдік сипатта болатыны және алынатын табыстар жыл бойында тең бөлінетіндігі, екіншідіен жоғары дәрежедегі қатерлі кәсіпкерлік саласы болып табылатына белгілі. Негізгі емес әрекеттен табыстарды ала алмау қатерін төмендету үшін туристік кәсіпорындағы әрекет түрлерін дивирсификациялау сияқты әдісті қолдана алады, яғни басқа кепілдірілген табыс әкелетін әрекет түрлерімен айналыса алады немесе қысқамерзімді не ұзақ мерзімді инвистициялауды жүзеге асырады.
Елге кіру мен шығу туризмін ұйымдастыру бойынша турфирманың әрекеті олардың сыртқы экономикалық әрекетін құрайды. Бұл валюталық активтер мен міндеттемелердің пайда болуына әкеледі, олардың айналым процесінде курстық айырмашылық пайда болады. Оң курстық айырмашылық субьектінің табысы болып танылады және 725 «Курстық айырмашылықтан табыс» шоты бойынша есептеледі[20].
Қорытынды
Туристік іс-шара шеңберінде туристік ұйымдарды қалыптастыру (жасау), туристік өнімдерді жылжыту және сату, туристік қызметтерге қызмет көрсету, сондай-ақ туризм саласындағы басқа да қызмет түрлеріне туристік ұйымдардың қызметі жатады.
Туристік өнім - сапарға, туризмге, тамақтануға, экскурсиялық қызметтерге, сондай-ақ гид-аудармашыларға және туристік мақсатқа немесе туристік немесе басқа да объектілерге сатуға немесе сатуға арналған объекті болып табылатын сапарларға байланысты ұсынылатын қызметтердің жиынтығы ретінде кешенді экскурсия құқығы туристік ұйым. Туристік өнімді туристік ұйым немесе үшінші тұлғалардан немесе өз ресурстарымен қамтамасыз етілген қызметтерден, немесе үшінші тараптардан немесе өз күштерімен қамтамасыз етілген қызметтерден сатып алатын қызметтерден сатып алатын қызметтерден құруға болады.
Туристік өнімнің өзіндік құнын жоспарлау мақсаты - пайда деңгейін анықтау, соның нәтижесінде ұйымның өндірістік және әлеуметтік даму мүмкіндіктері.
Туристік ұйымдардың шығындарын есептеу объектісі жеке туристік өнім болып табылады.
Туристік ұйымның өндірістік процеске қатысты шығындары өндіріске бөлінеді, яғни. Туристік өнімді өндіруге байланысты және коммерциялық, туристік өнімді жылжытуға және сатуға байланысты шығындар кіреді.
Өндірістік шығындар туристік өнімнің өзіндік құнына қалай қосылғанына байланысты тікелей және жанама (үстеме) бөлінеді.
Туристік өнiмнiң жалпы құнының есебi туристiк өнiмнiң бiрлiгiн қалыптастыру және сату жөнiндегi барлық шығыстарды есептеудi қамтиды. Бұл әдіс бойынша туристік өнімнің орташа жалпы шығындары немесе жиынтық бірлік құны есептеледі.
Туристік өнімнің жалпы құнын есептеу - барлық шығыстар (айнымалы және тұрақты) туристік өнімдердің барлық түрлеріне бөлінетін есепке алу жүйесі. Жалпы шығындарды есептеу әдісі ұйымның туристік өнімнің бірлігін қалыптастыру және жүзеге асыру кезінде туындаған барлық шығындар туралы түсінік алуға мүмкіндік береді. Оның мәні туристік өнімнің нақты нақты өзіндік құнын ай сайын 20 «Бастапқы өндіріс» шотына туристік өнімді қалыптастыру мен сатудың барлық шығындарын жинау арқылы анықталады.
Осылайша, курстың жұмысының үшінші тарауында қазіргі кезде жалпы экономикалық дағдарыс жағдайында «Chemal-Tour» ЖШС қиын жағдайға тап болғанын білдік. Қызметтердің үлкен бағалары - бәсекелестердің көптігі - арзан экскурсиялар сияқты ұқсас қызметтерді немесе қарапайым бөлшек саудагерлерді ұсыну, қызметтердің бағасын реттеу қабілетсіздігі туристік қызметтердің өзіндік құнына және тұтастай алғанда кәсіпорынның жалпы экономикалық жағдайына әсер етті.
ПАйдалынылған әдебиеттер тізімі
Александрова А.Ю. Международный туризм [Текст] / Александрова А.Ю. - М.: Аспект Пресс - Москва, 2013. - 470 c.
Алексеева Н.П. Туризм [Текст] / Алексеева Н.П. - Флинта, Москва: НОУ ВПО Московский психолого-социальный университет, 2012. - 336 c.
Буйленко В.Ф. Туризм [Текст] / Буйленко В.Ф. - Феникс, Неоглори – Москва, - 2014. - 416 c.
Бутузов А.Г. Этнокультурный туризм [Текст] / Бутузов А.Г. - КноРус - Москва, 2013. - 248 c.
Верба И.А., Голицын С.М. Туризм в школе [Текст] / Верба И.А., Голицын С.М. - Физкультура и спорт - Москва, 2013. - 160 c.
Ветитнев А.М., Кусков А.С. Лечебный туризм [Текст] / Ветитнев А.М., Кусков А.С., Форум - Москва, 2013. - 592 c.
Дурович А.П. Организация туризма: учебное пособие [Текст] / А.П. Дурович. – Минск: Современная школа, 2013. – 383 с.
Здоров А.Б. Экономика туризма: учебник по специальности «Менеджмент организации» [Текст] / А.Б. Здоров. – Москва: Финансы и статистика, 2014. – 266 с.
Каурова, А. Д. Организация сферы туризма: учебное пособие [Текст] / А.Д. Каурова. – Москва. – Санкт-Петербург: Герда, 2013. – 368 с.
Квартальнов В.А. Туризм [Текст] / Квартальнов В.А. - М.: Финансы и статистика, 2014. - 320 c.
Квартальнов, В. А. Туризм: учебник для образовательных учреждений туристского профиля [Текст] / В. А. Квартальнов. – Москва: Финансы и статистика, 2012. – 335 с.
Котлер Ф. Маркетинг. Гостеприимство. Туризм [Текст] / Котлер, Ф. - М.: Юнити - Москва, 2013. - 787 c.
Луговьер Д.А. Туризм и фотография [Текст] / Луговьер Д.А. -Профиздат - Москва, 2013. - 127 c.
М.Н. Дмитриев, М.Н. Забаева Экономика и предпринимательство в социально–культурном сервисе и туризме: учебник [Текст] / М.Н. Дмитриев, М.Н. Забаева. – Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2012. – 398 с.
М.Н. Забаева Экономика и организация туризма: международный туризм: учебное пособие [Текст] / М.Н. Забаева. – Москва: Кнорус, 2012. – 565 с.
С.А. Быстров, М. Г. Воронцова Туризм: макроэкономика и микроэкономика [Текст] / С.А. Быстров, М. Г. Воронцова. – Москва. – Санкт–Петербург: Герда, 2013. – 464 с.
Ушаков, Д. С. Экономика туристской отрасли: учебное пособие [Текст] / Д. С. Ушаков. – Ростов-на-Дону: Феникс: МарТ, 2013. – 446 с.
Ю.В. Темный, Л.Р. Темная Экономика туризма: учебник [Текст] / Ю.В. Темный, Л.Р. Темная. – Москва: Финансы и статистика: Инфра-М, 2013. – 446 с.
