Әлдихан Қалдыбаев
жүктеу/скачать 0,75 Mb.
|
| ҰСЫНЫҚТЫ ҰРПАҚ ӨСКЕЙ
«Жиен ел болмайды, желке ас болмайды». Әй, айналайын көңілжықпас қазекем-ай, өстіп шындықты шыжғырып айтып тастайды да ізінше «Жиен ел болады, малы болса, желке ас болады, майы болса», - деп алғашқы райынан қайта салады. «Ел болмайдының» екі түрлі мәні бар. Біріншісі – тікелей мәні, яғни жиен нағашы жұртына сіңбейді, сол елдің санатына қосылмайды. Екіншісі – жиен де күйеу сияқты дұшпан, қыздың баласы деп қанша жақсы көрсең де әйтеуір бір жері қисайып тұрады. Жиеннің ел болмайтыны жөнінде халық әбден көзі жеткен соң айтқан, әрине, бұл мақалды. Ал, мақал-мәтел – өмір шындығының қысқа да нұсқа тұжырымы. Облысқа белгілі, атпал азамат Смағұл Әбілеков айтыпты деген мынандай сөз бар: «Түске дейін шымыр, түстен кейін сыйқым болдым». Мәнісі Смекең нағашы жұртында атақты Керімбай болыстың үрім-бұтағы саналып өскен, есі кірген соң елін тапқан. Мен түске дейін сыйқым, түстен кейін шымыр болдым. Таратып айтсам, мен нағашы апамның бауырында өскенмін. Нағашы атам Ыдырысты көрген емеспін, ол кісі ерте қаза тапқан. Апам өле-өлгенше мені жиені емес, өз баласы санап кетті. Мен де апам барда өзімді оның баласы санаудан танған емеспін. Апам жоқта да «Мен – апамның баласымын» атты роман жазып, апамнан айнымағанымды айттым. Алайда, «Жиен ел болмайды» екен, міне, енді күнту болып жүрмін. Мен апама опасыздық жасаған жоқпын, ол – шешемнің шешесі, менің апам. Ол қызын қалай жақсы көрсе, мені де солай жақсы көрді. Ал, мен болсам, апам мен шешемді таразының екі басына салып көрген емеспін, екеуі маған бүтін біртұтас ұғым. Сүйегім күнту болған соң, қайтейін, сыйқымға жиенмін. Жігіттің үш жұрты бар: өз жұрты, қайын жұрты, нағашы жұрты. Өз жұртың – күншіл, бар болсаң, көре алмайды, жоқ болсаң, бере алмайды. Қайын жұртың – сыншыл, басқан-тұрғаныңды аңдып отырады. Нағашы жұртың – жанашырың, еркелігіңді көтереді, есерлігіңді кешіреді. Мейлі, қанша айтқанмен, жиен, қанша малды, қанша жағымды болғанымен жиен күйінде қалады, аталасың бола алмайды. «Күйеу – дұшпан». Қазақ бұл жерде күйеуді жау деп отырған жоқ. Бұл «сүйгенін шұнағым дейдінің» кері. Баласын «күшігім», құрдасын «ит-ай» деп еркелеткені сияқты десе де болады. «Күйеу атымен күл тасы», - деп күйеуге аяусыздық та білдіреді. «Жиеннің ел болмайтынының», «күйеудің дұшпан болатынының» бір ұштығы қалжыңға барып тіреледі. Қалжыңға қазақтай жүйрік халық некен-саяқ. Қазақ – майдан қыл суырғандай шебер, сыпайы, мәдениетті, сонымен бірге керемет сойқы етіп қалжыңдауға ғажап ұста. Қазақта бір-бірімен қалжыңдаспайтын адам жоқ. Сыпайылықтың ұшар шыңы – ата мен келін. Бұл екеуінің сыйластығының жазылмаған, бірақ керемет қатал қалыптасып, орныққан өлшемдері бар. Қалжыңбас халық: «Әзілің жарасса, атаңмен ойна» деп соның өзін де бұзуға итермелейді. Әрине, ата мен келіннің қалжыңы әдептен озбайтын жақсы жарастық табады. Қазақта қалжыңға құмарлық танытпайтындар – бөлелер. Бөлелер – апалы-сіңлілердің балалары. Неге екенін, осы бөлелер сыйластығы ерен болады. «Екі аяқтыда бөле тату, төрт аяқтыда бота тату». Қандай әдемі, дәл айтылған, шіркін! Тек білгін, сөйт-дағы ой түй, байлам жаса. Қазақ айналайын туысқандық, жекжат-жұраттық, тамыр-таныстық атауларға сұмдық бай. Оның бәрін білу зерделілік, әрқайсысының алыс-жақындығына қарай жолын ұстау – ұсынықтылық. Бұлардың жөн-жосығын білмей, өзімді қазақпын деу – бекер. Біз – тілімізге ғана емес, осы бай жөн-жосығымызға да қауіп төнген халықпыз. Дегенмен, ауылда жұрнағы бар, әлі де «қайным-ау» деп қылымситын «жеңге», «жиен» деп желпінетін нағашы, «жезде» деп күлімдейтін балдыз кездеседі. Салт-дәстүр, жон-жосық, адамға ерте жұғысты болған, тіптен сүтпен біткен десе болады. «Сүтпен біткен мінез сүйекпен кетеді». Егер халық нағашы-жиен, күйеу-балдыз болып қалжыңдаспаса, жарылып өлер, ағайын-туыс, жекжат-жұрат болып сыйласпаса, айуанға айналар. Тек осыларды біліп, ұстанар ұрпақ өскей! жүктеу/скачать 0,75 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|