Эмбриология

10.1. Жүйке тінінің дамуы
271
табакшаларды түзейді, олардан кейін үлкен бас миынын және мишыктын 
кыртысы пайда болады.
Нейробласттык. дифферонда, матрицалык жасушалардан баска, 
нейроблас-
тыларды, жас
және 
жетілген нейрондарды
ажыратады. Матрицалык жасу- 
шалармен салыстырғанда, нейробласттарда ядроның және цитоплазманың 
ультрамикроскопиялык кұрылысы өзгереді. Ядрода үсак түйіршіктер және 
жіпшелер түрінде аныкталатын электрондык тығыздыктар пайда болады. Цито- 
плазмада түйіршікті эндоплазмалык тордын түтікшелері мен цистерналары көп 
мөлшерде аныкталады, бос рибосомалар мен полисомалардың саны азаяды, 
Гольджи кешені әжептәуір дамып жетіледі және жінішке фибриллалар — ней- 
рофиламенттер мен микротүтікшелердін шоғырлары ажыратылады. Құрамында 
нәруызы — нейрофиламентті триплеті бар нейрофиламенттердін саны маман- 
дану барысында артады. Нейробласттың дене пішімі бірте-бірте алмүрт тәрізді 
бола бастайды, ал оның үшкірленген шетінен өсінді — 
аксон
(нейрит) дами ба- 
стайды. Сәл кешірек баска өсінділері — 
дендриттер
дифференцияланады.
Жас нейронға жасушаның көлемінің ұлғаюы, өсінділерінің әрі карай өсуі, 
хроматофилді субстанцияның түзелуі және бірінші синапстардың пайда бо- 
луы тән.
Нейробласттардан нейрондардың саралануы барысында медиаторға дейін- 
гіжәнемедиаторлыккезендердіажыратады (10.2-суреттікараңыз,
б).
Медиатор­
та дейінгі кезеңге нейробласттың денесінде өндіру органеллаларынын, атап 
айтсак, еркін рибосомалардың, содан кейін эндоплазмалык тордын біртіндеп 
дамуы тән. Медиаторлык кезеңде жас нейрондарда ішінде медиаторлары бар 
алғашкы көпіршіктер пайда болады, ал жетілген нейрондарда өндіру және 
болу органеллаларынын (түйіршікті эндоплазмалык тор, Гольджи кешені) 
айтарлыктай дамуын, медиаторлардың корлануын және олардың аксондарға 
түсуін, аксондардың түзелуін аныктайды. Сонымен, жетілген нейронның 
дамуы ең ұзак үдерістердің бірі. Жасушаның тұракты пішіні калыптасады, 
гистохимиялык кұрылымы аныкталып, ол рефлекторлык доғаның және 
нейрондык тордын кұрамына интеграцияланады, нейрон — глиалдык ара- 
катынастар калыптасады т.б.
Жүйке жүйесінін калыптасуының аякталуы постнаталды дамудың алғашкы 
жылдарында өтетініне карамастан, орталык жүйке жүйесінің пластикалык 
касиеті адам картайғанша сакталынады. Бұл пластикалык касиет жана 
терминальдардын және жана синапстык байланыстардың түзелуімен 
аныкталады. Сүткоректілердің орталык жүйке жүйелерінің нейрондары жана 
тармактар (аксоналды бүршіктену) және жаңа синапстар (синаптикалык ал- 
мастыру) түзеуге кабілетті. Пластикалык касиеті туғаннан кейін бірінші жылы 
айкынырак көрінеді, бірак жарым-жартылай ересектерде де сакталынады, 
мысалы гормондардың кұрамының өзгеруі болғанда, жаңа дағдыларды 
үйреніп-төселу кезінде, жаракаттанған мезгілде. Нейрондардың саны тұракты 
болғанымен, олардың синапстык байланыстары өмір бойы модификациялана 
алады, этап айтсак, бұл байланыстардын көбейіп немесе азаюымен аныкталуы 
мүмкін. Мидың кішігірім жаракаттары кезінде мүшенің пластикалык касиеті 
оның кызметінің жартылай калпына келуімен көзге түседі.

272
10-Тарау. Жүйке тіні
Нейрондардың популяциясында, жүйке жүйесінің дамуының ерте са- 
тыларынан бастап, онтогенездің барлық мерзімінде, жасушалардың, кейде 
популяцияның 25—75% дейін жететін, жаппай өлімі байкалады. Жасушалар-
дың жоспарланған физиологиялык өлімі 
(апоптоз) орталык жүйке жүйесінде де, 
шеткері жүйке жүйесінде де аныкталады, 
бұл кезде ми барлык нейрондардың 0,1% 
жоғалтады.
1 0 .2 . НЕЙРОНДАР
Нейрон
(пеигопит
) немесе жүйке жа- 
сушасы — импульстарды кабылдауға, 
өндеуге, өткізуге жауапты және баска 
нейрондарға, бұлшык ет және секре- 
торлык жасушаларға эсер көрсететін, 
жүйке жүйесінің маманданған жасушасы. 
Нейрондар мәліметті жеткізетін 
неироме-
диаторларды
және тағы баска заттарды 
өндіреді. Нейрон морфологиялык және 
кызметтік тұрғыдан дербес күрылым бо- 
лып табылады, бірак өзінің өсінділері- 
нің көмегімен, баска нейрондармен си- 
напстык байланыстар кұрау аркылы, 
жүйке жүйесінін кұрамына кіретін 
реф-
лекторлық доғаларды
кұрастырады. Атка- 
ратын кызметіне байланысты рефлек- 
торлык доғаларда 
рецепторлық
(сезім- 
тал, афферентті), 
ассоциативті және эф-
ферентті
(эффекторлык) нейрондарды 
ажыратады. Афферентті нейрондар им- 
пульсті кабылдайды, эфферентті нейрон­
дар оны жұмыскер мүшелердің тіндеріне 
жеткізіп, оларды жұмыска ынталандыра- 
ды, ал ассоциативті нейрондар нейрон 
аралык байланыстарды камтамасыз етеді. 
Нейрондар пішіндері мен көлемдерінін 
әр түрлілігімен сипатталады. Мишык- 
тык түйіршік-жасушаларынын диаметрі 
4—6 мкм, ал үлкен ми кыртысынын

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: